Sosnowski Józef Sylwester h. Nałęcz (zm. 1783), poseł sejmowy, marszałek sejmu elekcyjnego 1764 r., hetman polny lit., wojewoda połocki. Był synem Marcina, rotmistrza przedniej straży w wojsku W. Ks. Lit., i Teofili z Kruszyńskich.
Dzięki protekcji stryja Pawła, gen.-majora w wojsku lit., S. został sekretarzem w kancelarii hetmana polnego lit. Stanisława Denhoffa. Uzyskawszy po ojcu szarżę rotmistrza w pułku buławy wielkiej W. Ks. Lit. (zapewne przednia straż), wszedł do kręgu klienteli hetmana w. lit. Ludwika Pocieja. Po śmierci Augusta II posłował S. w lutym 1733 od konfederacji ziemi chełmskiej do prymasa Teodora Potockiego. Po podwójnej elekcji związał się ze Stanisławem Leszczyńskim; został mianowany pułkownikiem przedniej straży buławy polnej lit. i uczestniczył w walkach ze wspierającymi Augusta III wojskami rosyjskimi na Litwie. W kwietniu 1734 w Nowym Mieście na Żmudzi odniósł sukces w potyczce z oddziałkiem rosyjskim i zdobył jego tabor. W sierpniu t.r. natknął się w woj. brzeskim lit. na podjazd płk. Wilczewskiego; dobrze się ostrzeliwując, wycofał się w porządku i zdołał ostrzec Antoniego Pocieja, regimentarza wojska stanisławowskiego, o zbliżaniu się głównego korpusu wojsk rosyjskich z towarzyszącym mu hetmanem w. lit. Michałem Wiśniowieckim. Na początku 1735 wziął udział w wyprawie dywizji Tadeusza Ogińskiego na Białoruś; wg niechętnego S-emu Marcina Matuszewicza, ściągał tam bezwzględnie kontrybucje, zagarniając sporą część dla siebie. Natomiast w świetle pamiętnika T. Ogińskiego, należał S. do wyróżniających się i do końca oddanych mu dowódców. Być może po rozproszeniu korpusu jesienią 1735 przebił się wraz z Ogińskim do Stanisława Leszczyńskiego do Królewca.
Po abdykacji Leszczyńskiego i umocnieniu władzy Augusta III, utraciwszy dotychczasowe szarże, S. znalazł się w kręgu wojskowej klienteli hetmana polnego lit. Michała Kazimierza Radziwiłła «Rybeńko». Zapewne towarzyszył mu w lipcu 1737 podczas rady senatu we Wschowie. W sierpniu i wrześniu t.r. był w Dreźnie, gdzie wystarał się o patent chorążego petyhorskiego w chorągwi królewskiej (a nie, jak błędnie podał Matuszewicz, w znaku królewicza Fryderyka Chrystiana) w wojsku lit. Za protekcją Radziwiłła otrzymał też dokument, na mocy którego odzyskał dobra Rokitna w ekonomii brzeskiej, przez półtora stulecia, jak twierdził, dzierżawione przez rodzinę, a utracone w wyniku działań komisji ekonomicznej (kamery) za Augusta II (o zwrócenie S-emu Rokitny dopominała się w instrukcji poselskiej na sejm konwokacyjny 1733 r. szlachta woj. brzeskiego lit.). W marcu 1738 prawdopodobnie pilnował S. spraw Radziwiłła w asesorii lit.
Nie wiadomo, w jakich okolicznościach S. zbliżył się do podkanclerzego lit. Michała Czartoryskiego, przyciągając ku niemu także kasztelanica inflanckiego Antoniego Przezdzieckiego. Na początku 1739 był już w obozie antyradziwiłłowskim i działał t.r. w interesie «familii» podczas fundacji Tryb. Lit. W grudniu przebywał w Mińsku, być może w związku z kadencją trybunalską. Z mandatem uzyskanym na sejmiku w Grodnie posłował na sejm 1740 r. Podczas obrad wszedł do komisji weryfikującej rozliczenie skarbu lit., 31 X był delegatem obradujących na sesji prow. Litwinów do izby poselskiej. W swym wystąpieniu zachęcał do aukcji wojska. Chociaż niektóre diariusze tego sejmu podają, że S. kategorycznie żądał wprowadzenia hetmanów w skład komisji do aukcji wojska, wydaje się to wątpliwe (milczy o S-m kompetentny diariusz kanclerski w B. Czart.: sygn. 597 oraz diariusz w B. Ossol.: sygn. 306), a nieporozumienie powstało zapewne wskutek pomylenia przez kopistę S-ego z Józefem Rosnowskim. Na ostatniej sesji sejmu S. deklarował wprawdzie poszanowanie dla weta posła czernihowskiego Antoniego Orańskiego, ubolewał jednak nad «nieszczęśliwością» zrywania sejmów, a tamowanie obrad «mniej potrzebnemi około prywatnych materji dysceptacyjami» uważał za rzeczywistą przyczynę nieuchwalenia aukcji wojska.
W końcu 1742 uzyskał S. porucznikostwo petyhorskie w chorągwi podskarbiego nadw. lit. Józefa Sapiehy, ustąpiwszy dotychczasową szarżę bratu Janowi. W r.n. był deputatem do Tryb. Lit. z woj. brzeskiego lit., jednak podczas konstytuowania się sądu w Wilnie Radziwiłłowie kwestionowali legalność sejmiku, na którym go wybrano. Po wyjeździe z Wilna obu hetmanów lit. (M. K. Radziwiłła i M. Wiśniowieckiego) trybunał wydał orzeczenie uznające ważność mandatu S-ego i marszałek tryb. Michał Antoni Sapieha dopuścił go do koła wbrew swoim wcześniejszym ustaleniom z Radziwiłłami. S. zapewniał hetmana «Rybeńkę», że stało się to bez jego inicjatywy, ale jednocześnie próbował skłonić szlachtę woj. brzeskiego do wysłania listu do podkanclerzego M. Czartoryskiego ze skargami na postępowanie hetmanów. W czerwcu 1743 jako wicemarszałek zastępował nieobecnego M. A. Sapiehę, wspierany finansowo przez podskarbiego nadw. lit. J. Sapiehę. Ku oburzeniu M. A. Sapiehy, także od niego domagał się potem 18 tys. złp. za swe trybunalskie trudy. W czerwcu 1744 M. A. Sapieha został szefem chorągwi petyhorskiej, której S. porucznikował. Najpóźniej 13 X 1744 miał S. już własną chorągiew petyhorską w wojsku lit.; jej porucznikiem został jego brat Paweł. Podczas sejmu 1744 r., choć nie posłował, S. był zapewne w Grodnie. Dn. 6 X 1745 przemawiał w imieniu wojska na pogrzebie M. Wiśniowieckiego w Wiśniowcu. W listopadzie t.r. pośredniczył w negocjacjach politycznych i matrymonialnych między M. Czartoryskim a «Rybeńką». W styczniu 1747 na roczkach sądowych w Brześciu Lit. doprowadził do ugody między podskarbim w. lit. Jerzym Flemmingiem, zięciem M. Czartoryskiego, a wpływowym wśród szlachty kasztelanicem mińskim Franciszkiem Rusieckim. W r.n. odegrał pewną rolę w zbliżeniu do «familii» M. A. Sapiehy. W lutym 1750 marszałkował S. brzeskiemu sejmikowi deputackiemu, przewodząc stronnikom «familii». Na sejmie t.r., na którym reprezentował woj. połockie, próbował wykazać nielegalność postępowania grupy posłów, zmierzających do zerwania obrad. Na sejm grodzieński 1752 r. posłował z Brześcia Lit. Był jednym z kandydatów na marszałka poselskiego. Wielokrotnie przemawiając w izbie poselskiej, starał się skłonić posłów do zapewnienia sprawnego przebiegu obrad. M.in. ofiarował swe usługi dla załagodzenia tamującego obrady sporu o pierwszeństwo zabierania głosu przez posłów prow. lit. przed koronnymi.
Dn. 12 VII 1754 został S. pisarzem w. lit. Posłując z ziemi chełmskiej na sejm t.r., należał do najaktywniejszych działaczy «familii». Broniąc spowodowanego przez Czartoryskich podziału ordynacji ostrogskiej, nie wahał się stosować obstrukcji i odwoływać do powagi liberum veto. W nieprzyjaznym «familii» współczesnym wierszyku uznano go za jednego z głównych rzeczników sprawy ostrogskiej na sejmie. Wg niezweryfikowanego świadectwa Matuszewicza S. po zerwaniu sejmu, «czy szczerze, czyli też obłudnie, począł […] się oświadczać, że chce od książąt Czartoryskich odstąpić, a przywiązać się do partii dworskiej». Z zamysłów tych (jeśli istotnie je miał) nic nie wyszło, bo nowy szef stronnictwa dworskiego, marszałek nadw. kor. Jerzy Mniszech nie uwierzył w szczerość intencji S-ego. Najpóźniej od lata 1755 S. starał się u J. Flemminga o cesję starostwa brzeskiego lit. Na początku 1756 bardzo aktywnie uczestniczył w zakulisowych negocjacjach, które miały zapewnić J. Flemmingowi deputację z Kowna do Tryb. Lit. i następnie jego marszałkostwo. W lutym 1756 był na sejmiku deputackim w Brześciu Lit. Na obradującym nazajutrz sejmiku gospodarskim przeprowadził uchwalenie laudum i wznowieniu (zgodnie z konstytucją z r. 1650) popisów świętomichalskich pospolitego ruszenia. Uchwała ta, pomyślana jako demonstracja siły, skierowana była przeciw Nieświeżowi. Na fundacji Tryb. Lit. w Wilnie w r. 1756 prowadził S. z ramienia «familii» negocjacje ze stronnictwem radziwiłłowskim, a po uzyskaniu przez J. Flemminga laski trybunalskiej pozostał przy nim «do rady»; podczas tej kadencji trybunału toczył się proces o spadek żony S-ego. Dn. 8 VII t.r. hetman Radziwiłł pozwał go przed swój sąd na 27 VII, oskarżając o przygotowywanie antyhetmańskiej konfederacji w wojsku lit. Pozew był niewątpliwie odwetem za odsądzenie Andrzeja Abramowicza, hetmańskiego stronnika, od pisarstwa ziemskiego wileńskiego przez zdominowany przez «familię» trybunał. Dowodem świadczącym o przygotowywaniu przez S-ego buntu miał być jego «konfederacki» ubiór. S. odpowiedział pismem, w którym zarzucał Radziwiłłowi przekroczenie uprawnień i dowodził, iż hetman ma prawo sądzić wojskowych tylko za dokonane występki. Tych samych argumentów używał w korespondencji i propagandzie M. Czartoryski, który zadbał też o to, by zapewnić S-emu poselstwo z Inflant na sejm zwołany na październik t.r. i nie dopuścić do schwytania go podczas sejmików przez ludzi Radziwiłła. S. wymówił się chorobą od stawiennictwa w sądzie i zaczął szukać pomocy przeciw hetmanowi. Liczył na dwór królewski, uzyskał list interwencyjny od rosyjskiego gen.-kwatermistrza I. Weymarna; w Petersburgu zabiegał dla niego o wsparcie Stanisław Antoni Poniatowski. Ratując swój prestiż, hetman wydał 7 III 1757 w Nieświeżu wyrok skazujący S-ego na gardło, ale równocześnie finalizowano rokowania o kapitulację «Rybeńki». Pośrednikiem był podkanclerzy lit. M. A. Sapieha, mocno naciskany przez M. Czartoryskiego. W wyniku ugody 16 V t.r. zapadł nowy dekret: hetman skazał S-ego na dwa tygodnie więzienia, następnego dnia darował mu jednak i tę karę. Wiosną t.r. doprowadził S. do ugody między M. Czartoryskim a protegowanymi przez Nieśwież braćmi Matuszewiczami, których skłonił do przystania na dekret kondyktowy (powtórzenie treści ugody pozasądowej) w trybunale pod laską J. Flemminga. Najpóźniej 23 V 1757 zrezygnował z porucznikostwa w chorągwi petyhorskiej M. A. Sapiehy, pozostając rotmistrzem własnego znaku petyhorskiego.
W lutym 1758 kierował S. z ramienia «familii» sejmikiem deputackim w Brześciu Lit., nie zdołał go jednak uchronić przed zerwaniem przez obóz hetmański. Na sejm t.r. posłował z ziemi mielnickiej, ale miał też zapewniony mandat z Inflant, co dowodzi, że dla Czartoryskich obecność S-ego w izbie była sprawą istotną. We wrześniu 1759 uczestniczył w deputackim i komisarskim sejmiku ziemi mielnickiej, 1 XI t.r. odbył uroczysty wjazd na starostwo brzeskie lit. scedowane mu przez Flemminga. W lutym 1760 marszałkował sejmikowi deputackiemu w Brześciu Lit., następnie pojechał z ramienia M. Czartoryskiego do hetmana w. kor. Jana Klemensa Branickiego, by wyjaśnić mu przyczyny skazania na śmierć przez Tryb. Lit. radziwiłłowczyka Michała Wołodkowicza. W sierpniu t.r. starał się o poselstwo na sejm z Brześcia Lit., lecz sejmik został zerwany; mimo braku mandatu był w czasie sejmu w Warszawie, gdzie poważnie chorował. W lutym 1761 kandydował z ramienia «familii» na deputata do Tryb. Lit., ale nie został wybrany z powodu zerwania sejmiku brzeskiego lit. przez stronnictwo hetmańskie. Poselstwo na sejm t.r. uzyskał z ziemi mielnickiej. Podczas obrad, 27 IV, poparł, wniesiony przez adherenta Czartoryskich Józefa Skrzetuskiego zarzut nielegalności sejmu, podpisał zrywający obrady manifest stronników «familii». W liście z Wołczyna z 19 IV 1761 gratulował Stanisławowi Konarskiemu ukazania się t. 1 dzieła „O skutecznym rad sposobie”, oświadczając, że czytał je w rękopisie dwa lata wcześniej. T.r. Czartoryscy próbowali wymóc na Henryku Brühlu przyznanie S-emu Orderu Orła Białego; otrzymał go dopiero 3 VIII 1762. Na audiencji u króla przed sejmem 1762 r. prymas Władysław Łubieński zalecał S-ego do buławy. Na sejm t.r. posłował S. z woj. brzeskiego lit., z «instrukcją […] przeciwko interesom królewskim i radziwiłłowskim» (Matuszewicz). Po incydencie z wydobyciem w izbie poselskiej szabel, S. wraz z braćmi Poniatowskimi daremnie domagał się od marszałka zebrania i od posłów zeznań na temat okoliczności zdarzenia. Choć nazwiska S-ego nie ma na wniesionym przez stronnictwo Czartoryskich manifeście przeciw szlachectwu Brühlów, nie wydaje się prawdopodobna intencja, przypisana S-emu przez źródło o wyjątkowej wiarygodności, jakoby chciał podpisać manifest obrońców klejnotu panów na Ocieszynie. Wiosną 1763, wysłany przez «familię», był S. na reasumpcji Tryb.Wil., na którą wziął od ambasadora rosyjskiego H. Keyserlinga 500 dukatów. Podpisał manifesty Czartoryskich z 17 i 18 IV przeciw ufundowaniu trybunału przez woj. wileńskiego Karola Radziwiłła «Panie Kochanku». Dn. 19 XII 1763 pobrał od Keyserlinga 1 tys. dukatów, zapewne na forsowane przez Czartoryskich plany elekcyjne. W styczniu 1764 został z nominacji hetmana w. lit. Michała Massalskiego regimentarzem partii żmudzkiej wojsk lit. Przed brzeskim sejmikiem przedkonwokacyjnym (6 II t.r.) kierował negocjacjami stronników Wołczyna z obozem przeciwników. Był następnie marszałkiem sejmiku, wpłynął na treść instrukcji i otrzymał mandat na konwokację. Czartoryscy zadbali, aby w razie niepowodzenia w Brześciu Lit. uzyskał poselstwo z Inflant. Dn. 18 IV 1764 doprowadził S. do ukonstytuowania się konfederacji woj. brzeskiego i został jej marszałkiem.
Bardzo aktywny już w pierwszych dniach sejmu konwokacyjnego, S. radził kontynuować obrady, nie licząc się z formalnymi przeszkodami stawianymi przez przeciwników. Wprawdzie 15 V 1764 żądał ewakuacji wojsk moskiewskich z Polski, ale już w dniu następnym wyjaśniał, że nie myślał o ewakuacji natychmiastowej, lecz dopiero po całkowitym uspokojeniu Rzpltej; zgłosił przy tym wniosek, by ustawowo upoważnić ks. Augusta Czartoryskiego jako regimentarza generalnego do posłużenia się wojskami rosyjskimi, gdy uzna on to za niezbędne dla bezpieczeństwa kraju. Postulował równocześnie, by przez konstytucję zagrodzić dysydentom drogę do żądań «nad granice przepisanego prawa». Dn. 21 V 1764, w czasie dyskusji nad wprowadzeniem w sejmie głosowania większością, radził odroczyć decyzje w tej kwestii do dalszego namysłu. Wyrażał niewątpliwie intencje Czartoryskich, którym Keyserling zagroził, że w wypadku zaatakowania weta wojska rosyjskie zwrócą się przeciw nim. Dn. 24 V z tych samych pobudek sugerował S. odłożenie projektu «poprawienia rad sejmikowych […] na sejm exorbitantiarum, po koronacji przyszłego króla». Dn. 30 V, zgodnie z intencją Czartoryskich, podnosił nielegalność inwestytury królewicza Karola w Kurlandii i zasadność przywrócenia tam Ernesta Jana Birona, 6 VI domagał się podjęcia starań o podniesienie biskupstwa wileńskiego do rangi arcybiskupstwa, 13 VI daremnie usiłował przekonać Massalskich do przyzwolenia na Komisję Wojskową Lit. (KWLit.); chwaląc kanclerza Czartoryskiego za zgodę na kolegialność decyzji w asesorii, sugerował uczczenie go za to konstytucją. Dn. 18 VI wypowiedział się przeciw redukcji prerogatyw królewskich. Wybrano go w skład gremium przygotowującego pacta conventa, do deputacji dla rozliczenia podskarbiego Teodora Wessla; został też deputatem na konferencje z posłami rosyjskimi. Podpisując całokształt ustaw konwokacji, zaprotestował przeciw «salwom», za pomocą których zastrzegano sobie możliwość nierespektowania ustaw. Dn. 16 V 1764 przystąpił w Warszawie do powstałej miesiąc wcześniej w Wilnie konfederacji generalnej lit. jako marszałek konfederacji woj. brzeskiego lit.; 23 VI t.r. podpisał akt powstałej wówczas nowej konfederacji generalnej pod laską Augusta Czartoryskiego.
W sierpniu 1764 zagajał S. w Brześciu Lit. sejmik przedelekcyjny i został zeń obrany pierwszym posłem; był też duktorem woj. brzeskiego na elekcję. Po sejmiku pojechał do Grodna, gdzie odbywały się sądy konfederacji lit. i dokonał lustracji zgromadzonych tam wojsk lit. W pierwszym dniu sejmu elekcyjnego, 27 VIII t.r., został wybrany na jego marszałka. Elekcję Stanisława Poniatowskiego podpisał z woj. brzeskim lit. Część mów, które z racji trzymania laski wygłosił (zwłaszcza łacińskie), miał układać S-emu Matuszewicz. Jako poseł z Brześcia Lit. na sejm koronacyjny, został na nim deputatem do konstytucji. Dn. 11 XII 1764 uzyskał nominację na pisarza polnego lit. i wszedł do nowo powołanej KWLit. Na sesji 15 XII złożył projekt wzniesienia M. Czartoryskiemu pomnika i pochowania go po śmierci w mauzoleum w katedrze wileńskiej. Za marszałkowanie na sejmie elekcyjnym osobną konstytucją przyznano S-emu nagrodę w wysokości 60 tys. złp. U schyłku sejmu koronacyjnego przystąpił wraz z konfederacją lit. do skonfederowanych stanów kor. i wszedł w skład delegacji, która miała powiadomić króla o nowo powstałym związku. Piastował w nim nadal funkcję marszałka brzeskiego lit. Dn. 8 V 1765 otrzymał Order św. Stanisława. W sierpniu t.r. został jednym z królewskich przedstawicieli na planowany w Brześciu Lit. unicki synod generalny, który jednak nie doszedł do skutku. KWLit. powierzyła S-emu tymczasową komendę nad przeznaczonym do dyspozycji Stanisława Augusta zdekompletowanym i pozbawionym szefa tatarskim pułkiem Józefa Bielaka; obowiązki dowódcy przedłużono S-emu 20 I 1767 powierzając mu wówczas także zwierzchnictwo nad tatarskim pułkiem Aleksandra Mustafy Koryckiego Dn. 29 VII r.n. donosił królowi o całkowitym skompletowaniu pułku Bielaka.
W wyniku uzgodnień M. Czartoryskiego z przywódcami szlachty lit. S. został na sejmiku w Brześciu Lit. 26 VIII 1766 obrany posłem na sejm. Na sesji 27 X opowiadał się za projektem głosowania większością w sprawach ekonomicznych, a jednomyślnością w kwestiach religijnych; zmierzał w ten sposób do zagrodzenia drogi antydysydenckim projektom bpa Kajetana Sołtyka. Dn. 15 XI poparł wniesiony przez Andrzeja Zamoyskiego projekt przedłużenia obrad, 19 XI występował (podobnie jak przywódcy «familii») przeciw wykluczeniu od poselstw członków komisji skarbowych. Dn. 18 XI sprzeciwiał się przywróceniu liberum veto, ale 22 XI (po rezygnacji króla z próby jego obalenia) zmienił stanowisko. W opinii rezydenta pruskiego G. Benoîta działał w tej sprawie pod dyktando Czartoryskich. Ponownie wszedł w skład KWLit. Ponieważ przy okazji próby wprowadzenia cła generalnego zniesiono stanowiące dochód starostów brzeskich lit. cło na Bugu, S. specjalną konstytucją, uchwaloną 18 XI 1766, zapewnił sobie jego ekwiwalent (4 tys. złp.) ze skarbu lit.
Wobec wkroczenia w granice Rzpltej nowych korpusów wojska rosyjskiego w związku ze sprawą dysydencką, na początku kwietnia 1767 prosił S. ambasadora N. Repnina o oszczędzanie swych dóbr i uzyskał stosowną obietnicę. U schyłku maja t.r. rosyjski gen.-major A. Prozorowski skarżył się Repninowi, że S. przeciwdziałał zabiegom malkontentów o utworzenie konfederacji brzeskiej, związanej z konfederacją radomską. Gdy wysiłki te okazały się bezskuteczne, w przeddzień zawiązania związku S. wyjechał do Warszawy. W myśl decyzji, podjętej na konferencji króla z ministrami, udał się 10 VI 1767 do Grodna, by zebrać KWLit. i powstrzymać ją od złożenia przysięgi na konfederację radomską. W ramach przygotowań do zwołanego na 5 X sejmu pod węzłem konfederacji radomskiej, wbrew «radomianom», którzy chcieli, aby poselstwo z ziemi chełmskiej sprawował tamtejszy marszałek konfederacji Łukasz Węgleński, Repnin – w porozumieniu z królem – zażądał 14 VIII 1767 od dowodzącego w południowo-wschodniej Polsce wojskami rosyjskimi gen. P. Kreczetnikowa, by wymusił mandat dla S-ego. Mimo że król wziął odpowiedzialność za jego postawę na sejmie, Repnin ze swej strony wymógł na S-m pisemne zobowiązanie, że zastosuje się do jego dyrektyw na przyszłym zgromadzeniu. Ambasador twierdził nadto, że ma dowody na odstąpienie S-ego od Czartoryskich. Obrany w wyniku nacisku rosyjskiego wojska posłem z ziemi chełmskiej, wraz z całą KWLit. złożył S. (9 IX t.r.) przysięgę na konfederację radomską. Na sesji sejmu 16 X wszedł do deputacji, która bezskutecznie próbowała uzyskać od Repnina złagodzenie projektu limity i obrad w gronie szczupłej delegacji. Został jednak członkiem delegacji sejmowej. Podczas sesji delegacyjnej 17 XI domagał się, by prezydowanie w katolicko-różnowierczym «iudicium mixtum» należało do katolika, a nie, jak chciał Repnin, do biskupa białoruskiego. W czasie obrad wybrano S-ego w skład gremium, które miało uczestniczyć w konferencjach z posłem pruskim G. Benoîtem oraz do dwu komisji rozjemczych.
W początkach maja 1768 odbył S. w Brześciu Lit. sądy starościńskie, by zaznaczyć, że mimo wybuchu konfederacji barskiej państwo funkcjonuje normalnie. Ruch barski od początku potępiał. Gdy w poł. sierpnia 1769 do Sosnowicy (ziemia chełmska), gdzie przebywał, przybyli Pułascy, próbując go zmusić do akcesu, zdecydowanie odmówił. Za stosunkowo niską opłatą wykupił się od uwięzienia przez konfederatów i zaraz wyjechał do Warszawy. Dn. 12 I 1770 otrzymał rozkaz KWLit. o przedłużeniu mu zwierzchnictwa nad pułkami tatarskimi Bielaka i Koryckiego. Mianowany 20 II 1771 woj. smoleńskim, w maju t.r. denuncjował wobec nowego ambasadora rosyjskiego, K. Salderna, konfederackie przygotowania M. K. Ogińskiego na Litwie. Dn. 17 VI 1771 złożył rezygnację z szefostwa obu pułków tatarskich, wyjaśniając, iż pobyt poza Litwą uniemożliwia mu kontrolowanie poczynań dowódców oddziałów. Po zamachu na Stanisława Augusta organizował wiernopoddańcze delegacje do króla z gratulacjami z powodu ocalenia. O tym, iż S. nie cieszył się wówczas zaufaniem Rosjan, świadczy odnotowana pod datą 5 I 1772 uwaga Stanisława Lubomirskiego, iż po stwołowickiej klęsce M. K. Ogińskiego ambasador rosyjski Saldern nie dopuszczał do zebrania się KWLit., «a tymbardziej, aby IMP Sosnowski wojewoda smoleński onej prezydował». W r. 1772 przebywał S. głównie w Warszawie; w czerwcu t.r. wyjechał do Grodna na kadencję KWLit., którą Saldern zgodził się reaktywować po zobowiązaniach ze strony serwilistycznego wobec Rosji hetmana polnego lit. Aleksandra Michała Sapiehy. Początek grudnia 1772 spędził S. w Brześciu, odbywając sądy starościńskie. Należał do nielicznej grupki senatorów, którzy przybyli na radę senatu 8 II 1773 w Warszawie. W skład delegacji, która podpisała traktaty rozbiorowe z l. 1773–5, nie wszedł, prawdopodobnie podczas jej obrad przebywał jednak w Warszawie. Przemawiałby za tym jego udział w kilkunastu komisjach sądowych, powołanych przez sejm pod laską Adama Ponińskiego oraz konstytucja potwierdzająca zgodę na cesję przez niego star. ratneńskiego na rzecz córki Katarzyny i jej męża Józefa Wincentego Platera. Zamieszczone w tej konstytucji zapewnienie, iż konsens wydano przed publikacją ustawy odbierającej królowi prawo dystrybucji królewszczyzn, budzi podejrzenia co do legalności transakcji i pozwala domyślać się szczególnych zabiegów S-ego w tej sprawie; zapewne wymagały one obecności w Warszawie.
Demonstrowana po rozbiorze uległość S-ego wobec linii królewskiej, odcinająca go od dawnych związków z Czartoryskimi, przyniosła mu 13 IX 1775 urząd hetmana polnego lit. W tym czasie (latem, najpóźniej we wrześniu 1775) dał S. rekuzę Tadeuszowi Kościuszce, który zakochał się w jego młodszej córce – Ludwice. Doznany zawód stał się bezpośrednią przyczyną wyjazdu Kościuszki z kraju w październiku 1775. Odmowa ta obrosła w późniejszych relacjach (np. u Antoniego Trębickiego) zmyśleniami, powtarzanymi bezkrytycznie przez część historyków. W czerwcu 1776 Stanisław August bronił S-ego wobec ambasadora O. Stackelberga, który powziął w stosunku do hetmana jakieś nieuzasadnione podejrzenia. Od powstania w czerwcu 1776 Rady Nieustającej (RN) S. pilnie uczestniczył w posiedzeniach jej Dep. Wojskowego; 23 VIII bez zastrzeżeń podpisał akt konfederacji generalnej. Podczas sejmu t.r. wybrany został ponownie w skład RN jako minister, wszedł nadto do deputacji, która miała zbadać działalność komisji rozdawniczych i sądowych dla dóbr pojezuickich. Na sesji w dn. 2 IX poparł udzielenie RN prawa wykładni ustaw, 23 IX opowiedział się za rozszerzeniem kompetencji Dep.Wojskowego RN, a więc ograniczeniem władzy hetmanów. Dn. 23 X bez entuzjazmu przyjął projekt odebrania hetmanom gaży, ale deklarował gotowość służenia Rzpltej także bez pensji.
Domysł T. Korzona, iż S. był niewymienionym przez Jana Komarzewskiego z nazwiska «oddanym Rosji» prezydującym Dep. Wojskowego RN, który w r. 1777 spowodował decyzję Departamentu o wpuszczeniu do Kamieńca Podolskiego wojsk rosyjskich «w wypadku jakiejkolwiek potrzeby», wydaje się zasadny. Przemawia za nim – prócz wiarygodności Komarzewskiego – serwilistyczne nastawienie S-ego wobec Petersburga oraz fakt, że t.r. to właśnie on prezydował Dep. Wojskowemu; Stanisław August spowodował odwołanie tej szkodliwej decyzji. Podczas sejmu 1778 r. S. bronił Dep. Wojskowego RN, w wystąpieniu 24 X wykazywał, iż zarzuty zmniejszenia stanu liczbowego armii są fałszywe i zakwestionował zasadność postulatów zmian w organizacji Rady. Na sejmie 1780 r. wyznaczono go w skład sądów sejmowych na kadencję od 1 II 1781. Dn. 12 XII 1780 na prośbę Stanisława Augusta złożył rezygnację z buławy polnej lit. na rzecz Ludwika Tyszkiewicza; w zamian za to król zwolnił go z narzuconych przez Antoniego Tyzenhauza opłat za dzierżawione w woj. brzeskim lit. wioski należące do ekonomii. Obrany na elekcyjne woj. połockie, 11 III 1781 uzyskał S. na nie nominację. W lipcu t.r. na prośbę króla zgodził się zrezygnować z pobieranej od zakończenia sejmu 1776 r. rocznej pensji w wysokości 40 tys. złp. W poł. października 1781 witał Stanisława Augusta w Wiśniowcu. Całą wiosnę r.n. spędził w Lublinie, doglądając swych procesów w Tryb. Kor.; równocześnie starał się (bez powodzenia) o woj. ruskie. Przed sejmem 1782 r. krytykował długo trwające elekcje, które zabierały większość sejmowego czasu; radził albo uproszczenie systemu wyborów, albo przedłużenie czasu obrad sejmu, wskazując zwłaszcza na potrzebę odczytania w nim instrukcji poselskich. Jesienią t.r. wybierał się na sejm do Warszawy, ale choroba przytrzymała go w Sosnowicy. Latem 1782 Stanisław August za jego pośrednictwem skutecznie zablokował awanturniczą i szkodliwą dla Polski wyprawę zięcia S-ego Józefa Lubomirskiego do Stambułu. W 2. poł. 1783 przez dłuższy czas pilnował S. swych spraw w Tryb. Lit. w Grodnie.
Po ojcu odziedziczył S. Sosnowicę w ziemi chełmskiej; rozbudował w niej dworską siedzibę, założył park. W r. 1767 nabył w ziemi chełmskiej Pulmę, która obok Sosnowicy stała się posagiem starszej córki Katarzyny. Najpóźniej od października 1752 miał kamienicę na rynku w Grodnie (dziedzictwo żony po Kierdejach). W woj. brzeskim miał też Przegaliny i miasteczko Komorówkę (ta ostatnia należała doń na pewno w l. 1763–7) oraz wsie Zwody (1743) i Tur (1774). W 1. poł. l. czterdziestych przez pewien czas dzierżawił od krajczego lit. Marcina Radziwiłła Kleck i Cimkowicze (woj. nowogródzkie) z obowiązkiem wyprowadzenia tych dóbr z długów. Zdaniem Matuszewicza, aczkolwiek «znaczny uformował kapitał», nie zadbał o oddłużenie dóbr i u schyłku 1745 r. Radziwiłł odebrał mu Kleck. Cimkowicze, mimo podejmowania latem 1747 dwukrotnych zajazdów przez Radziwiłła, utrzymał w swej posesji co najmniej do końca 1749 r. Od początku 1765 dzierżawił Stwołowicze od kawalera maltańskiego Bartłomieja Steckiego (miał je trzymać dożywotnio za 600 dukatów rocznie, ale stracił dzierżawę latem 1768 wskutek akcji K. S. Radziwiłła). T.r. stał się S. bohaterem skandalu, wyłudziwszy (czy wygrawszy w karty) podczas kontraktów lwowskich dobra szarogrodzkie (woj. podolskie) od chorego umysłowo woj. bracławskiego Stanisława Lubomirskiego; wspomagała go w tym romansująca z nim żona Lubomirskiego, Ludwika Honorata z Pociejów. W wyniku zakończonego ugodą procesu z Lubomirskimi, którzy ubezwłasnowolnili chorego kuzyna, Szarogród stał się posagiem młodszej córki S-ego Ludwiki, przyrzeczonej w zamęście synowi S. Lubomirskiego. W istocie pozostał on w dożywotnim posiadaniu żony S-ego. Własne majętności nie stanowiły więc głównego źródła dochodów S-ego; stosunkowo niewielki był także jego udział w dobrach trzymanych z «łaski królewskiej». Dzierżoną ponoć od 150 lat przez jego przodków Rokitnę (woj. brzeskie lit.), należącą do ekonomii brzeskiej, zachował do końca życia. Z tegoż samego tytułu posiadał nadto w tejże ekonomii Holę i Kropiwki. Dn. 22 VI 1748, a więc w okresie, gdy dystrybuta służyła przede wszystkim stronnikom «familii», otrzymał wójtostwo witebskie; zapewne w r. 1751 sprzedał je woj. witebskiemu Józefowi Sołłohubowi. Star. brzeskie, uzyskane w r. 1759, przed 8 V 1776 przejął jego zięć Plater. Zapewne w grudniu 1772 otrzymał star. ratneńskie w ziemi chełmskiej, prawdopodobnie razem z wójtostwem. S. pobierał liczne gratyfikacje i apanaże związane z pełnionymi urzędami (do pensji pisarza polnego lit. drugie tyle dopłacał mu Stanisław August z własnych dochodów), co pozwoliło mu na różne inwestycje i przedsięwzięcia; w r. 1766 należał do założycieli Kompanii Manufaktur Wełnianych. Zmarł w Ratnie 31 XII 1783. Kanonik warszawski Wojciech Kłosowicz dedykował S-emu i jego żonie „Instrukcję względem pryncypalniejszych punktów religii…” (Supraśl 1758).
Z poślubionej 4 VI 1741 w Daukszach (pow. oszmiański) Tekli Zenowiczówny, posażnej starościanki sznitowskiej, miał S. córki: Katarzynę, zamężną za Józefem Wincentym Platerem (zob.) i Ludwikę (zob. Lubomirska z Sosnowskich Ludwika), żonę Józefa Lubomirskiego (zob.). W r. 1797 wdowa po S-m ufundowała w Sosnowicy murowany kościół. Żonę S-ego jako 95-letnią (a wedle mniej prawdopodobnie wersji 103-letnią) staruszkę spotkał w r. 1818 w Ratnie Julian Ursyn Niemcewicz.
S. był dobrodziejem klasztoru Paulinów we Włodawie, do którego wstąpił jego brat Leon Franciszek (1722–1800), w zakonie Konstanty. S. sfinansował mu studia w Rzymie i Padwie i zapewne dopomógł w uzyskaniu 2 VI 1766 sufraganii biskupstwa inflanckiego przy bpie Stefanie Giedroyciu (prekonizacja 16 II 1767, z tytułem biskupa arethuzjańskiego), z którego brat po opuszczeniu Inflant, zajętych w r. 1772 przez Rosję, zrezygnował w r. 1780, i objął prepozyturę łuckiej kapituły katedralnej.
Portret S-ego jako marszałka sejmu elekcyjnego na obrazie Canaletta „Elekcja Stanisława Augusta” (wersja II z r. 1778), Muz. Narod, w W., reprod. fragmentu z S-m na pierwszym planie, m.in. w: Kozakiewiczowie H. S., Bernardo Bellotto zwany Canaletto, W. 1980, ilustr. 28, wykonany na tej podstawie rys. W. Kruszyńskiego „Głowa starca” w Gab. Rycin Uniw. Warsz., Zbiór królewski (reprod. w: Matuszewicz M., Diariusz, II); – Estreicher; Nowy Korbut, V 366; PSB (Lubomirski Stanisław, Przezdziecki Antoni Tadeusz, Sapieha Michał Antoni, Sołłohub Józef); Słown. Geogr. (Ratno, Sosnowica, Szarogród); Niesiecki; Sapiehowie, III; Katalog zabytków sztuki w Pol., VIII z. 14; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; tenże, Kawalerowie; Machynia W., Srzednicki C., Rakutis V., Oficerowie wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego 1777–1794. Spisy, Kr. 1999; Urzędnicy, XI; – Bartoszewicz J., Józef Sosnowski, w: Ohryzko J., Pismo zbiorowe, S.-Pet. 1859 I; Czeppe M., Kamaryla Pana z Dukli, W. 1998; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich, W. 1925 s. 34; Kisielewski W. T., Reforma książąt Czartoryskich na sejmie konwokacyjnym roku 1764, Sambor 1880 s. 241, 244, 250, 264–7, 269, 271, 274; Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Konfederacja barska, W. 1991 I–II; tenże, Mrok i świt, W. 1911; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909–11 I–II; tenże, Stanisław Konarski, W. 1926; Korzon T., Kościuszko, Kr. [b.r.w.] [Wyd. 2] s. 42, 73, 76, 98; tenże, Wewnętrzne dzieje, II, IV; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1971 II; Kraushar A., Książę Repnin i Polska, W. 1900 I 210, II 90, 172, 319; Lech M., Jazda autoramentu polskiego wojsk Wielkiego Księstwa Litewskiego w dobie saskiej, Studia i Mater. do Hist. Wojsk. T. 7: 1961 cz. 2 s. 55–7, 59, 72; Likowski E., Dzieje kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku, W. 1906 I 95; Łukowski G. T., The Szlachta and the Confederacy of Radom 1764–1767/1768, „Antemurale” (Roma) T. 21: 1977; Schmitt H., Dzieje panowania Stanisława Augusta, Lw. 1869 II 116, 255, 387, 401, 402, 426; Truchim S., Konfederacja dzikowska, P. 1921 s. 54, 56–7, 61; Zielińska T., Szlacheccy właściciele nieruchomości w miastach XVIII w., W.–Ł. 1987; Zielińska Z., Walka «Familii» o reformę Rzeczypospolitej 1743–1752, W. 1983; Zienkowska K., Stanisław August Poniatowski, Wr. 1998; – Akty Vil. Archeogr. Kom., III–IV (poza indeksem s. 467, 572, 583), VII; Bagiński W., Rękopism dominikana prowincji litewskiej, Wil. 1854 s. 142; Bartoszewicz K., Tadeusz Ogiński i jego pamiętnik, „Przegl. Hist.” T. 18: 1914 s. 75–6, 78, 82; Diariusz sejmu ekstraordynaryjnego…, 1761, s. B1, B3, C, H1, I, I1, I2, K3; Diariusz sejmu ekstraordynaryjnego […] w roku 1762, s. 5–6, 8, 14–15; Diariusz sejmu walnego […] roku 1766, W. [1767] s. B, G2, Y3, Aa3, Bb, Kk2, n3, q–q2, r1, w2, bb1, ee2; Diariusz sejmu ordynaryjnego… [1776] s. 10, 43, 72, 85–6, 176, 190, 340, 428–30, 449, 458; Diariusz sejmu […] 1778, s. 101–2; Diariusze sejmowe z w. XVIII, III (poza indeksem s. 265); Jakubowski W., Listy […] do Jana Klemensa Branickiego, W. 1882 s. 137; Komarzewski J., Coup d’oeil rapide sur les causes réelles de la décadence de la Pologne, Paris 1807 s. 249–50; Konarski S., O skutecznym rad sposobie, W. 1923 II 263–4; Korespondencja między Stanisławem Augustem a Ksawerym Branickim w r. 1768, Kr. 1872 s. 58, 63, 67, 187–8; Kreczetnikow P., Radom i Bar, P. 1874 s. 19, 24–5, 171– 2 (oryginał rosyjski: Čtenija w Imperatorskom obščestve istorii i drevnostej rossijskich, Moskva 1863 III s. 20, 40, 45–6); Lubomirski S., Pod władzą księcia Repnina, W. 1971; Matuszewicz M., Diariusz, I–II; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, I–II; Metryka Lit. (dot. genealogii S-ego); [Naruszewicz A.], Korespondencja, Wr. 1959; Niemcewicz J. U., Podróże historyczne po ziemiach polskich…, Paryż 1858 s. 292; Pamiętnik prymasa, w: Askenazy S., Dwa stulecia, W. 1910 II; Rzewuski L., Kronika podhorecka, Kr. 1860 s. 179; Sosnowski J., Instrukcja walor ordynansu mająca […] Stempkowskiemu partią ukraińską komenderującemu dana w Warszawie dnia 9 grudnia 1776 (błędnie umieszczona przez Estreichera pod nazwiskiem Stempkowskiego, XXIX 285); Teka Podoskiego, P. 1856 IV 587, 633–4, 701, 704, 706, 708, 748, 780, 784; Trzy oświadczenia konfederacji barskiej, Kr. 1850 s. 21, 71; Vol. leg., VII 5, 21, 99, 104, 132, 137, 145, 147, 191, 194, 213, 217, 219–20, 223, 291, 299, 307, 319, 321, 339, 384, 387, 422, 525, 532, 555, 557, 564, 570, 594, 605, 608, 767, 776, 869, VIII 227, 380, 382, 402, 445, 469, 516, 533–4, 546, 562, 603, 614, 773, 779, 789, 818, 828, 834, 857, 860, 950, 965, 969; Witte J., Listy, Kr. 1868; Zebranie diariuszów trzech walnych sejmów […] w roku 1764 odprawionych, W. 1765 s. A1, C1, H1, M, R1, R2, U1, W3, X3, Z2, Z3, bb2, Aa–Aa3, Cc2, Ff1, Gg1–Gg2, Ii, Ii1, Kk, Kk1, Oo–Oo3, Ss (sejm konwokacyjny), sejm elekcyjny passim, s. A, D, G1, Ee, Ee2, Hh1, Hh2, Pp2 (sejm koronacyjny); – „Gaz. Warsz.” 1776 nr 40, 1781, Supl. do nr 21, nr 86, 1784 nr 5 (nekrolog); „Kur. Pol.” 1733 nr 170 (Supl.), 1741 nr 137; – AGAD: AKP 378 k. 257, Arch. Radziwiłłów, Dz. II ks. 51 s. 385, 559, 563, Dz. V 2579 (XI–XII 1745), 14883, Dz. VII 1 b s. 14, 1 c (k. 37, 41, 49, 50, 52), 1 d (s. 2–3, 10, 16 i passim), 176, Arch. Roskie, koresp. LVI/7 (28 V, 24 X 1743), LVII/2, LXVI/89, Arch. Tyzenhauzów H-2 s. 648–652, tzw. Metryka Lit., Dz. VII nr 18 (passim), nr 78 k. 302, 399, 420, 472, nr 79 k. 12, 120, 165, 274–275, 388, nr 80 k. 101, 344, 381–382, 419, 423, 434, 436, 653, 655; Archiv Vnešnej politiki Rossijskoj Imperii w Moskwie: F. 79 (Snošenija Rossii s Polšej), opis 6 nr 812 (Keyserling do Katarzyny II, 12/23 III 1763), F. 80 (Varšavskaja missija), opis 1 nr 745 k. 623 (Sumy pobrane od Keyserlinga w r. 1763), nr 1021 k. 4 (gen. A. Prozorowski do Repnina 20/31 V 1767), nr 1096 k. 9 (Repnin do gen. I. Nummersa 22 III/2 IV 1767), nr 1551 k. 286 (lista kandydatów na poselstwo w sierpniu 1767 i nazwiska osób odpowiedzialnych za ich powolność wobec Repnina); B. Czart.: rkp. 659 s. 82, 88, 91, rkp. 685, 688, 698, 715, 721, 778 s. 51, rkp. 861, 930, 966 (s. 561), 1819, 1950, 3429 (4 III 1749, 27 II i 3 IV 1751); B. Jag.: rkp. 6147 XV, 6667; B. Kórn.: rkp. 1226; B. Narod.: rkp. 3285 I, 3285 II (od s. 95 passim), 3287 III, 6661, BOZ rkp. 906, 939, 2036 IV; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 1145 s. 274, rkp. 1649 k. 75, rkp. 5869, 5947, 5950; B. Ossol.: rkp. 6736, 13622, 14602; B. Uniw. Warsz.: rkp. 105; Geheimes Staatsarchiv Preubischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem: 1 Hauptabteilung, Rep. IX (Polen), nr 27, rkp. 176 k. 137; L’vivs’ka deržavna naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: rkp. 6735 II, 6736 II; – Mater. Red. PSB: Życiorys Konstantego Leona Franciszka Sosnowskiego autorstwa Bolesława Kumora; – Informacje Przemysława Romaniuka z W.
Zofia Zielińska