Nowkuński Józef Tymoteusz (1868–1952), inżynier komunikacji, projektant i kierownik budowy linii kolejowych w Rosji i w Polsce. Ur. 26 I w Kownie, był synem inżyniera Józefa i Teofili ze Słońskich. Gimnazjum ukończył w Kownie (1888), a studia uniwersyteckie odbył na wydziale fizyko-matematycznym w Petersburgu (do r. 1890) i w Kijowie, gdzie uzyskał tytuł kandydata nauk matematycznych (1893). Następnie w Petersburgu podjął studia w Instytucie Technologicznym, lecz wkrótce przeniósł się do Instytutu Inżynierów Komunikacji i tam w r. 1897 otrzymał dyplom inżyniera komunikacji. Wszechstronne przygotowanie w zakresie nauk ścisłych i techniki komunikacyjnej pozwoliło N-emu na rozwinięcie szerokiej i wybitnej działalności w dziedzinie projektowania i budowy nowych linii kolejowych w Rosji i w Polsce. Do r. 1905 pracował w jednym z największych rosyjskich przedsiębiorstw kolejowych: Tow. Moskiewsko-Windawo-Rybińskiej Kolei Żelaznej (TMWRKŻ). Następnie był delegowany do Włoch i Francji w celu poznania nowych urządzeń kolejowych za granicą, a po powrocie kierował samodzielnie studiami i badaniami technicznymi nad wieloma liniami kolejowymi. Brał udział w opracowaniu projektów i budowie linii o łącznej długości ok. 2 200 km (m. in. Orzeł–Petersburg, Wałdaj–Tagos, Juriesz–Nielidowo). Później był kolejno kierownikiem Wydziału Technicznego Rady Zarządzającej Tow. Kolei Ałtajskiej (1912–15), głównym inżynierem budowy kolei Psków–Narwa (1915), dyrektorem zarządu budowy nowych linii w TMWRKŻ (1916–17), a po rewolucji październikowej pracował na kolejach radzieckich. Wydał w Rosji broszurę pt. Uproščenyj sposób podšcëta vremeni choda poezda na peregonach meždu stancijami i raschoda vody v puti (Petrograd 1914). W r. 1918 był członkiem komisji Związku Inżynierów Komunikacji, która opracowała założenia techniczno-ekonomiczne budowy kolei, opublikowane w wydawnictwie pt. „Trudy Komissii po razrabotke osnov železnodorožnogo stroitel’stva” (Petrograd 1919).
Po przyjeździe do Polski w r. 1923 pracował N. krótko w Tow. Robót Kolejowych i Budowlanych «Tor» w Warszawie. Od r. 1925 objął naczelne kierownictwo budowy nowej linii kolejowej Kalety–Podzamcze (długość linii głównej 115 km), zaprojektowanej w celu uniknięcia tranzytu eksportowanego węgla polskiego przez tzw. korytarz kluczborski położony na obszarze ówczesnych Niemiec. Zbudowanie tej pierwszej w Polsce większej linii kolejowej wykazało duże zdolności organizacyjne i techniczne N-ego, wysuwając go na czoło polskich inżynierów kolejowych. Pod jego redakcją wydano obszerne (ponad 400 stron) „Sprawozdanie z budowy kolei państwowej Kalety–Podzamcze 1925–1926” (Bydgoszcz 1928), zawierające materiały dokumentacyjne do budowy kolei, które były wykorzystywane przy projektowaniu i budowie nowych linii kolejowych w Polsce.
Największym osiągnięciem N-ego w dziedzinie budowy nowych linii kolejowych stała się najdłuższa w Polsce i bardzo ważna magistrala kolejowa (węglowa) Śląsk–Bałtyk na trasie: Herby Nowe–Karsznice–Inowrocław–Bydgoszcz–Kościerzyna–Gdynia (485 km), którą z dużym rozmachem i inicjatywą zbudował w krótkim czasie pomimo występujących trudności wykonawczych na niektórych odcinkach trasy (m. in. błota sięgające 25 m głębokości pod stacją Kack Wielki) oraz kłopotów organizacyjnych (kryzys gospodarczy). Tę dużą inwestycję kolejową rozpoczął w r. 1927 jako naczelny kierownik budowy w ramach Min. Komunikacji, a od r. 1931 prowadził jako dyrektor zarządu budowy Francusko-Polskiego Tow. Kolejowego, które na podstawie koncesji rządowej ją finansowało i potem do wybuchu wojny w r. 1939 eksploatowało. Na tej budowie zatrudniał N. polskie przedsiębiorstwa budowlano-montażowe (m. in. Tow. Robót Inżynierskich), a w zarządzie budowy wielu młodych inżynierów, którzy pod jego kierunkiem wykonywali projekty techniczne i nadzorowali wykonanie robót, a po ich zakończeniu – jako jego wychowankowie – stali się doświadczonymi kierownikami budowy innych linii kolejowych w Polsce, m. in. Marian Piskorski, Włodzimierz Filipowski, Stanisław Pietkiewicz i Zygmunt Piskorski. Zbudowanie magistrali kolejowej Śląsk–Bałtyk, z odnogą Siemkowice–Częstochowa (49 km), jako linii przede wszystkim towarowej dla transportu węgla ciężkimi pociągami, pozwoliło na znaczne skrócenie trasy (ok. 110 km) i usprawnienie przewozu węgla z Górnego Śląska do portu w Gdyni. Całkowite ukończenie budowy tej magistrali (o której pisano szeroko w prasie fachowej i codziennej) nastąpiło w r. 1933, a dalsza rozbudowa poszczególnych jej elementów była prowadzona do wybuchu wojny w r. 1939.
Lata okupacji hitlerowskiej 1939–44 N. przeżył w Warszawie, zajmując się studiowaniem prac naukowych z dziedziny kolejnictwa i pracując dorywczo w firmie «Tor». Po wyzwoleniu kraju w r. 1945 pracował kolejno w Radzie Technicznej, Radzie Komunikacyjnej i Departamencie Techniki Min. Komunikacji, a na schyłku życia w założonym w r. 1951 Instytucie Naukowo-Badawczym Kolejnictwa (późniejszy Centralny Ośrodek Badań i Rozwoju Techniki Kolejnictwa) w Warszawie, służąc wszędzie swym doświadczeniem i wiedzą. N. opublikował wiele artykułów w prasie fachowej („Inżynier Kolejowy”, „Przegl. Kolejowy”, „Przegl. Komunikacyjny”), opisując m. in. budowę linii Śląsk–Bałtyk i wysuwając potrzebę budowy magistrali kolejowej Śląsk–Warszawa, której realizację pod nazwą Centralnej Magistrali Kolejowej rozpoczęto w r. 1973. Opracował i wydał dwie książki: Budowa, stateczność i trwałość podtorza kolejowego (W. 1948) i O projektowaniu dróg żelaznych (W. 1950), która zawiera ciekawe rozważania teoretyczne. N. zmarł nagle 20 VIII 1952 w Warszawie i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony m. in. Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta.
Z małżeństwa (zawartego w r. 1899) z córką lekarza Eugenią z Marcinkiewiczów pozostawił dzieci: Henryka (1900–1969), budowniczego, Stanisława (zob.) i Eugenię (ur. 1901), żonę prawnika-konsula Stanisława Łukaszewicza (1892–1936).
Fot. w: Album fotograficzny z uroczystości otwarcia 2 odcinków magistrali węglowej Herby Nowe–Gdynia w dn. 8 i 9 XI 1930 r. (w Muz. Kolejnictwa w W. sygn. 241) i w: Budowa lini kolejowej Bydgoszcz–Gdynia w r. 1928 (album fotograficzny, tamże sygn. 673); Luźne fot. z r. 1929 (tamże, sygn. 791); – Bibliografia retrospektywna polskiego piśmiennictwa technicznego za lata 1945–1949, W. 1954; Lista członków Związku Polskich Inżynierów Kolejowych, W. 1929, 1938, 1939; Spisok okončivšich kurs v Institute Inženerov Putej Soobščenija imperatora Aleksandra I, 1810–1910, Pet. 1910; – Budowa kolei państwowej Kalety–Podzamcze 1925–1926, Bydgoszcz [b. r.] s. 1, 3, 4, 8, 14, 15, 16, 18; Budowa kolei państwowej Śląsk–Gdynia, Bydgoszcz 1930; Ginsbert J., Drogi żelazne Rzeczypospolitej, W. 1938 s. 95, 136; Koleje polskie 1842–1972, W. 1974 s. 44, 76; Očerki sovremennogo sostojanija i dejatel’nosti Moskovsko-Vindavskoj železnoj dorogi (1901–6), Moskva 1907; Solovieva A. M., Železnodorožnyj transport Rossiji vo vtoroj polovine XIX v., Moskva 1975; Trudy Komissii po razrabotke osnov železno-dorožnogo stroitel’stva, obrazovannoj pri Sojuze Inženerov Putej Soobščenija v 1918 godu, Petrograd 1919 s. 1, 83; Virginskij V. S., Istorija techniki železnodorožnogo transporta, Moskva 1938; – Sprawozdanie z budowy kolei państwowej Kalety–Podzamcze 1925–1926, Bydgoszcz 1928 s. 87, 98, 104, 121, 133, 153, 161, 179, 217, 267, 329, 347, 361, 376, 397, 399, 400, 411, 413, 426, 428, 429; – „Inżynier Kolejowy” 1927 nr 3 s. 92, 1932 nr 10 s. 231, 1939 nr 1 s. 20; „Kraj” 1899 nr 18 s. 29–30; „Przegl. Budowlany” 1948 nr 8 s. 329; „Przegl. Kolejowy” 1952 nr 10 s. 401–2 (życiorys, fot.); „Przegl. Komunikacyjny” 1928 nr 26 s. 8, 9 (wywiad z N-m, fot.), 10, 11, 14, 18, 1930 nr 33 s. 4, 5 (fot.), 12, 13, 15, 1948 s. 453, 1950 s. 210, 1971 nr 9 s. 38 (życiorys); „Roczn. Komunikacyjny” 1933/4 s. 411–15; „Życie Warsz.” 1952 nr 202, 210 (nekrolog); – Arch. Cmentarza Powązkowskiego w W.: sygn. 196–4–23; Arch. Dokumentacji Mechanicznej w W.: Budowa linii kolejowej Śląsk–Bałtyk; Arch. Muz. Techn. w W.: Kartoteka inżynierów i techników polskich (życiorys); Arch. Państw. m. Kijowa: Akta studenckie Uniwersytetu Kijowskiego; Arch. Woj. B. Publ. w Bydgoszczy: Gozdecka E., Rudzka U., Sikorska T., Budowa magistrali kolejowej Śląsk–Bałtyk na łamach bydgoskiej prasy międzywojennej (bibliogr., mszp.), listopad 1976; Centralnyj Gosudarstvennyj Istoričeskij Archiv (CGIA) v Leningradzie: fond 229, opis 19, dieło 1401 – opis służby N-ego na kolejach rosyjskich; – Informacja córki N-ego Eugenii Łukaszewiczowej, synowej Jadwigi Nowkuńskiej (żony Henryka Nowkuńskiego) i Zygmunta Piskorskiego.
Jerzy Kubiatowski