Siemiradzki Józef Wacław (1858–1933), paleontolog, geolog, etnograf, podróżnik, profesor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Ur. 28 III w Charkowie, był synem Telesfora, rotmistrza kirasjerów, i Natalii z Frybesów. Wcześnie osierocony przez matkę, wychowywał się w domu stryjecznego dziada Hipolita, ojca malarza Henryka (zob.).

Początkowe nauki S. pobierał w Charkowie, ale po przeniesieniu do Warszawy w r. 1871 ukończył tam III Gimnazjum w r. 1878. T. r. za namową Benedykta Dybowskiego rozpoczął na uniwersytecie w Dorpacie studia przyrodnicze pod kierunkiem K. Grewingka, J. Lemberga i F. Schmidta. Ukończył je w r. 1881 ze stopniem kandydata nauk. Już w r. 1880 został asystentem katedry mineralogii i geologii oraz opublikował pierwszą pracę Nasze głazy narzutowe („Pam. Fizjograficzny” T. 2: 1882), w której na podstawie własnych materiałów zebranych na Litwie i w okolicach Warszawy pierwszy zwrócił uwagę na rolę badań nad rozmieszczeniem geograficznym przewodnich skał eratycznych. W l. 1882–3 wraz z Janem Sztolcmanem odbył S. podróż naukową do Ameryki Południowej finansowaną przez Gabinet Zoologiczny w Warszawie. Po drodze przeprowadził badania geologiczne na wyspach Małych Antyli – Gwadelupie i Martynice – oraz w Panamie. Kontynuował je w Guayaquil w Ekwadorze, a następnie, po przekroczeniu Andów w okolicy Alausi, w prowincji Oriente w dorzeczu Amazonki. Równocześnie pomagając Sztolcmanowi w badaniach zoologicznych, zbierał okazy fauny, których część sprzedał ornitologowi niemieckiemu H. Berlepschowi, część zaś ofiarował warszawskiemu Gabinetowi Zoologicznemu. Po powrocie uzyskał na uniwersytecie dorpackim w r. 1884 stopień magistra na podstawie monografii geologicznej Verhältnisse der Insel Martinique (Dorpat 1884), a w r. n. doktorat z mineralogii i geognozji po przedstawieniu pracy Beiträge zur Kenntnis der typischen Andesitgesteine („Neues Jahrbuch für Mineralogie, Geologie und Paläontologie” Bd. 3: 1884/85). Opublikował też opis całej podróży pt. Z Warszawy do równika. Wspomnienia z podróży po Ameryce Południowej odbytej w latach 1882–1883 (W. 1885, Lw. 1895).

W l. 1885–7 S. prowadził badania paleontologiczne Gór Świętokrzyskich i odkrył w ich geologicznym przedłużeniu – Górach Pieprzowych – faunę kambryjską, którą uznał niesłusznie za faunę sylurską. Zwrócił uwagę na rozległy zasięg tych utworów i w pracy Sprawozdanie z badań geologicznych z okolicy Kielc i Chęcin („Pam. Fizjograficzny” T. 8: 1888) wykazał odrębny kierunek tektoniczny kielecko-sandomierskiej masy paleozoicznej, niezależny od młodszego kierunku – sudeckiego. Korzystał wówczas z pracowni swojego przyjaciela Aleksandra Lagorio na Uniw. Warsz. Równocześnie na podstawie materiałów zgromadzonych w dorpackim zakładzie geologicznym opracował mało dotąd zbadaną faunę jury popielańskiej i w pracy O faunie kopalnej warstw brunatnego jura w Popielanach na Żmudzi („Pam. AU Wydz. Mat.-Przyr.” T. 17: 1890) opisał 45 odkrytych przez siebie amonitów oraz wyjaśnił stosunek tamtejszych utworów jurajskich do jury Rosji i Europy Zachodniej.

W r. 1887 S. przeniósł się do Lwowa, gdzie został na uniwersytecie prywatnym docentem geologii, nostryfikując w r. 1888 doktorat otrzymany w Dorpacie. W r. 1891 S. wraz z Witoldem Łaźniewskim i Antonim Hemplem wyjechali do Brazylii jako komisja lwowskiego Tow. Handlowo-Geograficznego w celu zbadania sytuacji polskich emigrantów, masowo wówczas wyjeżdżających do Ameryki Południowej. Tam, interweniując u władz brazylijskich, S. spowodował przeniesienie wielu polskich emigrantów z ogarniętych nędzą i malarią stanów Saõ Paulo i Minas Gereas do stanu Parana. Przyczynił się również do zorganizowania w Kurytybie konsulatu austro-węgierskiego z polskim personelem sprawującym pieczę nad polskimi osadnikami, a także zbadał możliwości osadnicze w Argentynie. Po wypełnieniu misji kontynuował podróż w celach naukowych w głąb Patagonii do rzeki Rio Negro u podnóży Andów, a następnie na terenie Chile przez Kordylierę Patagońską do Santiago, potem ponownie w Argentynie w górę Parany do Paragwaju. W okolicy Junin de lolos Andes zbadał pasmo górskie, które nazwał Górami Cyprysowymi i jako pierwszy Europejczyk dotarł do źródeł największej rzeki chilijskiej – Bio Bio. Podróż ta, oprócz sprostowań licznych błędów w ówczesnych mapach sztabowych tych terenów, przyniosła nowe ustalenia geologiczne, zwłaszcza dotyczące tektoniki Brazylii, jak również mało wówczas rozpoznanego zasięgu karbonu i dewonu na tym obszarze, np. Geologische Reisebeobachtungen in Süd-Brasilien („Sitzungsberichte Österreichischer Akademie der Wissenschaften Mathematisch-naturwissenschaftliche Klasse” Bd. 107: 1898). Zajął się też etnografią, badając kulturę materialną, zwyczaje i ustrój społeczny mieszkańców Araukanii, Indian Payagua, Caduveo, Chamacoco (północne Gran Chaco) i Lengua (nad rzeką Pilcomayo). Rezultatem tych badań była m.in. praca Beiträge zur Ethnographie der südamerikanischen Indianer („Mitteilungen der anthropologischen Gesellschaft in Wien” Bd. 18: 1898), w której wysunął tezę o azjatyckim pochodzeniu Indian południowoamerykańskich. Do kraju powrócił w r. 1892, przywożąc liczne zbiory przyrodnicze, głównie mineralogiczne, a także etnograficzne, zwłaszcza z Araukanii i Gran Chaco. Całą podróż opisał w publikacjach: Za morze. Szkice z wycieczki do Brazylii (Lw. 1894) i Na kresach cywilizacji. Listy z podróży po Ameryce Południowej odbytej w roku 1892 (Lw. 1896), omawiających również sprawy emigracyjne.

W r. 1894 S. został na Uniw. Lwow. profesorem nadzwycz. i kierownikiem katedry paleontologii oraz organizatorem pierwszego w Polsce zakładu paleontologicznego. W r.n. udał się ponownie do Brazylii na osiem miesięcy jako delegat Sejmu Krajowego z misją zbadania sytuacji polskich osadników, której rezultaty opisał we wspomnieniach Szlakiem wychodźców (W. 1900 I–II). Kontynuował przy okazji badania geologiczne, dzięki którym w ówczesnych specjalistycznych wydawnictwach brazylijskich nazywano go «największym geologiem Brazylii». Liczne prace naukowe z wszystkich trzech podróży publikował przede wszystkim w kraju (wyd. AU, „Wszechświat”, „Kosmos”), a także w wydawnictwach zagranicznych „Jahrbuch der Kaiserlich-Königlichen Geologischen Reichanstalt”, „Zeitschrift der Deutschen Geologischen Gesellschaft”, „Annuaire Géologique Universel”, „Izvestija Geologičeskogo komiteta”. Artykuły popularyzujące osiągnięcia wypraw ogłaszał na łamach „Tygodnika Ilustrowanego”, „Biesiady Literackiej”, „Przeglądu Emigracyjnego”, „Biblioteki Warszawskiej” i w serii wydawniczej „Krakowskie Odczyty Geograficzne”. S. pozostawił też nie opublikowaną książkę Przez pampasy i Andy do Oceanu Spokojnego (mszp. w: Muz. Ziemi PAN w W.). Przeżycia z podróży zainspirowały go także do twórczości literackiej; w tomie Pod obcym niebem (Kr. 1904), oprócz wspomnień, zamieścił kilka opowiadań i nowel.

Po powrocie S. kontynuował działalność naukową w katedrze paleontologii Uniw. Lwow., gdzie w r. 1906 został profesorem zwycz. Zajął się paleontologią i geologią krajową, interesując się szczególnie jurą całego obszaru Polski, m.in. fauną kopalną warstw oksfordzkich i kimerydzkich („Pam. AU Wydz. Mat.-Przyr.” T. 18: 1891 z. 1, 1892 z. 2). Opracował też na podstawie zbiorów AU w Krakowie oraz muzeów w Monachium, Wiedniu, Turynie i Lizbonie monografię przedstawicieli kopalnej fauny z mało znanej grupy głowonogów jurajskich – Monographische Beschreibung der Ammonitengatung Persiphincetes (Stuttgart 1899). Był autorem dzieła Geologia ziem polskich (Lw. 1903 I, wyd. 2. 1922, Lw. 1909 II), pierwszego od czasów G. G. Puscha monograficznego ujęcia geologii wszystkich ziem polskich. Opracował też Podręcznik paleontologii do użytku szkół akademickich. Cz. 1: Paleozoologia (W. 1925), w którym unowocześnił systematykę K. Zittla i określił występowanie poszczególnych gatunków faunistycznych na terenie Polski (nie opublikowany manuskrypt drugiej części dotyczący paleobotaniki, częściowo zniszczony podczas wojny, znajduje się w Muz. Ziemi PAN w W.). Wiele opracowań S-ego miało charakter popularny, np. pierwsza w Polsce książka propagująca paleontologię, O czym mówią kamienie? Krótki rys dziejów przeobrażeń i wędrówek świata organicznego na Ziemi (W. 1929), artykuły ogłaszane w różnych periodykach, m.in. Człowiek kopalny w Patagonii („Wszechświat” T. 21: 1902), Wykopaliska w Staruni („Ateneum Pol.” R. 1: 1908), Czym jest paleontologia? („Czas. Przyrodnicze” R. 1: 1927) i Legenda i prawda o „wężu morskim” („Przyroda i Technika” R. 7: 1928). Ogółem S. opublikował ponad 170 prac naukowych i popularyzatorskich z zakresu geologii, tektoniki, stratygrafii, petrografii skał magmowych, paleontologii i antropologii.

Podczas walk z Ukraińcami w r. 1918 S. wziął udział w obronie Lwowa jako organizator i komendant jednej z sekcji Miejskiej Straży Obywatelskiej. W l. 1918–24 pracował przy porządkowaniu materiałów geologicznych i paleontologicznych Muz. im. Dzieduszyckich we Lwowie. Zorganizował tam i zasilił własnymi zbiorami dział geologiczny, jeden z najlepszych w Polsce, dla którego opracował katalogi systematyczne, obejmujące zbiory kopalnych korali, gąbek, jamochłonów, ramienionogów, otwornic i szkarłupni, opublikowane w l. 1918–23 na łamach „Rozpraw i Wiadomości z Muzeum im. Dzieduszyckich”. Na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie pełnił funkcję dziekana Wydz. Filozoficznego (1922–3), rektora (1926–7) i prorektora (1927–8).

Po przejściu na emeryturę w r. 1932 S. przeniósł się do Warszawy, gdzie jeszcze przez rok pracował jako starszy geolog w Państwowym Instytucie Geologicznym, katalogując zbiory i prowadząc badania nad eocenem lubelskim. S. należał do najwszechstronniejszych geologów polskich, niektórym jego opracowaniom zarzucano jednak zbyt słabe oświetlenie krytyczne materiału naukowego (np. Jan Samsonowicz o pracy La région Andina del Rio Limay, „Annales del Museo de la Plata” 1892). Imię S-ego nosi wiele gatunków fauny i flory kopalnej, m.in. ramienionogi kambryjskie, sylurskie i jurajskie, np. „Linguella siemiradzkii” (Walcott), „Rhynchospiryna siemiradzkii” (Kozłowski), „Lacunosella siemiradzkii” (Wiśniewska), głowonogi dewońskie i jurajskie, np. „Tornoceras siemiradzkii” (Dybczyński), „Perisphinctes siemiradzkii” (Lewiński) oraz makroflora permska i jurajska, np. „Palmatopteris siemiradzkii” (Czarnocki i Samsonowicz), „Taxites siemiradzkii” (Raciborski). Do jego najwybitniejszych uczniów należeli geologowie: Bolesław Böhm, Bolesław Bujalski, Jan Czarnocki i Walery Łoziński (jun.). Część zbiorów paleontologicznych S-ego znajduje się w archiwum Muz. Geologicznego Inst. Geologii PAN w Krakowie (kolekcje A–I–2, A–I–3).

S. był od r. 1888 współpracownikiem Komisji Fizjograficznej AU, potem PAU, której członkiem czynnym został w r. 1931. Był też członkiem rzeczywistym (1913) i zwycz. (1929) Tow. Naukowego Warszawskiego, członkiem czynnym Tow. Naukowego we Lwowie (1920), członkiem Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika i jego sekretarzem generalnym w l. 1890, 1893–5 oraz członkiem honorowym Państwowego Instytutu Geologicznego (1919). Ponadto był członkiem pierwszego zarządu powstałego w r. 1894 Tow. Handlowo-Geograficznego oraz prezesem zarządu Powszechnych Wykładów Uniwersytetu i Politechniki we Lwowie (1920). S. zmarł 12 XII 1933 w Warszawie i pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Odznaczony był Krzyżem Walecznych (1918), Krzyżem Obrony Lwowa (1918) i Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1930).

S. był prawdopodobnie dwukrotnie żonaty; pierwszy związek małżeński zawarł w r. 1899 z Seweryną (ok. 1870–1900), córką Ignacego Głażewskiego, dyrektora Tow. Ubezpieczeń Wzajemnych w Krakowie, drugi w r. 1903 z Teklą Kłobukowską. Miał córkę Sewerynę (ur. 1902) oraz syna Michała.

Syn Michał (16 VII 1904 w Gródku – 1946 we Francji) studiował malarstwo w ASP w Krakowie (1925–9) i w Warszawie (1929–31); był uczniem Felicjana Szczęsnego Kowarskiego. Malował pejzaże, martwe natury i portrety, czasem aranżowane rodzajowo. Od r. 1931 należał do utworzonej przez uczniów Kowarskiego «Grupy Sześciu», która w r. 1933 przekształciła się w «Pryzmat». Z grupą tą wystawiał swe obrazy w Inst. Propagandy Sztuki (IPS) w Warszawie (wystawy były przenoszone do Łodzi i Poznania) w l. 1933, 1935 i 1938, w Salonach IPS w l. 1929–38 oraz w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. Brał także udział w in. wystawach, w tym w r. 1932 w wystawie „Krajobraz włoski w malarstwie polskim” w Krakowie. Portrety kobiece pędzla Michała Siemiradzkiego znajdują się w Muz. w Bielsku-Białej.

Semper fidelis. Obrona Lwowa w obrazach współczesnych, Lw. 1930 (fot. zbiorowa); – Fleszarowa, Bibliogr. geol.; Biogramy uczonych pol., cz. 7: Nauki o Ziemi i górnicze; Słabczyńscy W. i T., Słownik podróżników polskich, W. 1992 (fot.); Słabczyński W., Polscy podróżnicy i odkrywcy, W. 1988 (fot.); Słown. biologów; Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1978 I, W. 1990 II cz. 1, 1994 cz. 2; Garbowska J., Materiały archiwalne do historii nauk geologicznych w zbiorach Muzeum Ziemi, „Przegl. Geol.” 1982 nr 12 s. 655; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873–1947, Kr. 1948; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; – Bieda F., Historia paleontologii w Polsce, Kr. 1948 s. 13–14, 16–17, 20–1, 26–7; Dużyk J., Siemiradzki, W. 1986; Finkel–Starzyński, Hist. Uniw. Lwow.; Historia etnografii polskiej, Wr. 1973; Hist. Nauki pol., IV; Kietlicz-Wojnacki W., Polskie osiągnięcia naukowe na obczyźnie, L. 1980; Kula M., Paraná–Anos 1900, „Estudios Latinoamericanos” T. 1: 1972 s. 369–74 (częściowa bibliogr.); Paradowska M., Polacy w Ameryce Południowej, Wr. 1977; taż, Polacy w Meksyku i Ameryce Środkowej, Wr. 1985; Polskie wyprawy egzotyczne, W. 1961; Samsonowicz J., Historia geologii w Polsce, Kr. 1948 s. 15, 18–20, 28, 30–3; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; – Album Academicum der Kaiserlichen Universität Dorpat, Dorpat 1889 (pod nazwiskiem Semiradzki); Hahn W., Kronika Uniwersytetu Lwowskiego, [T.] 2: 1898/99–1909/10, Lw. 1912; – „Czas” 1899 nr 7 (informacja o ślubie S-ego); „Gaz. Narod.” 1900 nr 90; „Kur. Warsz.” 1933 nr 344 wyd. poranne s. 6, wyd. wieczorne s. 9 (nekrologi); „Przedświt” 1903 nr 46; „Roczn. PAU” 1930/31 s. XII–XIII (częściowa bibliogr.), 1933/34 s. 103 (nekrolog); „Spraw. Tow. Nauk. we Lw.” R. 1: 1921 z. 2 s. 258–61 (częściowa bibliogr.); Wspomnienia pośmiertne: „Czas. Geogr.” T. 12: 1934 z. 1 s. 94–6 (W. Zych, fot.), „Morze” 1934 nr 1 s. 18 (M. Pankiewicz), „Przegl. Geogr.” T. 13: 1933 z. 2–4 s. 189–91 (S. Lencewicz), „Przyroda i Technika” R. 13: 1934 z. 3 s. 126–7 (W. Zych, fot.), „Roczn. Pol. Tow. Geol.” T. 10: 1934 s. 587–8, „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” R. 27: 1934 s. 153–5, 158, „Spraw. Pol. Inst. Geol.” T. 8: 1934 z. 1 s. 1–27 (bibliogr., J. Czarnocki), „Sprawy Morskie i Kolonialne” 1935 z. 2 s. 154–64 (częściowa bibliogr., S. Zieliński); – Informacje Zbigniewa J. Wójcika z W.; – Bibliogr. do syna Michała: Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., III; Piwocki, Hist. ASP; Pol. życie artyst. w l. 1915–39 (fot.); – Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych; – IS PAN w W.: Bibl. nr 70 (Arch. IPS), Mater. do Słown. Artystów Pol.; – Mater. Red. PSB: Odpis świadectwa chrztu z paraf. rzymsko-katol. w Podolu, Życiorys S-ego pióra Andrzeja Ryszkiewicza.

Stanisław Tadeusz Sroka