Łańcucki Józef Wincenty, w zakonie Józef Kalasanty od Św. Wincentego, h. Strzemię (1756–1841), pijar i kaznodzieja, archiprezbiter-infułat kościoła Mariackiego w Krakowie, rektor Uniw. Krak., bajkopisarz. Pochodził z rodziny drobnoszlacheckiej, ur. 22 VI na Rusi lub w Teofilpolu na Wołyniu. Dn. 22 VI 1769 wstąpił do Zgromadzenia Pijarów, śluby zakonne złożył 2 II 1772 i t. r. studiował sztuki wyzwolone w Podolińcu, a w l. 1773–4 filozofię w Rzeszowie i Międzyrzeczu Koreckim. Następnie (1775–1777/8) był nauczycielem infimy w Warszawie i Łukowie. Od r. 1778 uczył się w Krakowie w studium teologii spekulatywnej, ale już w r. 1780 podjął pracę nauczyciela syntaksy i gramatyki w Łowiczu. W r. 1781 przebywał jako nauczyciel w Radomiu, w r. 1782 w Szczucinie Mazowieckim, a w l. 1783–4 w Warszawie w Collegium Regium pijarskim przy ul. Długiej. W r. 1784 ukazały się w Warszawie pierwsze jego Kazania postne i na niektóre uroczystości, dedykowane biskupowi Kasprowi Cieciszowskiemu. W r. 1785 został powołany na stanowisko kaznodziei katedralnego w Krakowie, gdzie pozostał do końca życia. Tutaj zbliżył się do osób związanych z Kołłątajem, o czym może świadczyć fakt, iż w r. 1789, razem z Janem Śniadeckim i pijarami: Franciszkiem Ksawerym Dmochowskim, Onufrym Kopczyńskim i Franciszkiem Siarczyńskim, przygotował pismo Zakus nad zaciekami Wszechnicy Krakowskiej skierowane przeciw niektórym niechętnym Kołłątajowi profesorom krakowskim. W czasie insurekcji, po bitwie pod Racławicami, Ł. wygłosił 7 IV 1794 na nabożeństwie w kościele Mariackim patriotyczną mowę, która – jak stwierdzał agent austriacki Baum – nawoływała do zemsty na wrogu. Dn. 8 V t. r. Kościuszko powołał Ł-ego na członka Komisji Porządkowej Krakowskiej.
Na stanowisku kaznodziei katedralnego pozostawał Ł. do r. 1795. W n. r. był nauczycielem w domu Urszuli Darowskiej, wdowy po Szymonie, pisarzu ziemskim krakowskim. W r. 1798 sekularyzował się i t. r. od zaprzyjaźnionego z nim Franciszka Wielopolskiego, ordynata pińczowskiego, otrzymał probostwo w majątku Wielopolskich Młodzawy. T. r. został także scholastykiem kolegiaty pilickiej oraz dziekanem kolegiaty opatowskiej. Był również kanonikiem żytomierskim. W r. 1802 został kanonikiem katedralnym krakowskim, w r. 1804 wysunięto jego kandydaturę na archiprezbiteriat kościoła Mariackiego. Infułatem archiprezbiterem tegoż kościoła został 14 X 1809 z nominacji ks. Józefa Poniatowskiego, po jego wkroczeniu na czele wojsk polskich do Krakowa. Godność tę otrzymał po ks. J. F. Hofmanie, który jako Niemiec zdołał wyjechać przed zajęciem miasta przez wojsko polskie. Po przyłączeniu Krakowa do Ks. Warsz., gdy Kołłątaj zajął się powtórną reorganizacją Szkoły Głównej, powołał z końcem grudnia 1809 Ł-ego na stanowisko dyrektora Wydziału Teologicznego, które Ł. zajmował do końca 1810 r. Z tego tytułu wchodził w skład Rady Akademickiej. Dn. 14 XII t. r. otrzymał stopień doktora teologii. Ówczesny rektor Szkoły Głównej ks. Sebastian Sierakowski uważał Ł-ego za narzędzie Kołłątaja, a nawet podejrzewał w nim kandydata na przyszłego rektora. Z próbami ograniczenia przez powiatową administrację krakowską pewnych przywilejów Szkoły Głównej, zwłaszcza prawa cenzury ukazujących się na terenie Krakowa publikacji, wiązała się sprawa kazania Ł-ego «o urzędnikach dobrych i złych». Wystąpienie to stało się bezpośrednią przyczyną pozbawienia Szkoły Głównej prawa cenzury wszelkich publikacji, z wyjątkiem wydawnictw naukowych.
Wybrany w r. 1811 na deputowanego z gminy pow. krakowskiego, 9 XII t. r. wygłosił Ł. na otwarcie sejmu w Warszawie kazanie w związku z przyłączeniem do Ks. Warsz. czterech nowych departamentów. Po utworzeniu Wolnego Miasta Krakowa Ł. jako przedstawiciel duchowieństwa został powołany 12 X 1815 do Komisji Organizacyjnej, mającej opracować konstytucję, został także przewodniczącym Komitetu Akademickiego (w jego skład weszli m. in. Walenty Litwiński, Jerzy Samuel Bandtkie, Józef Sołtykowicz). Ł. opracował projekt działalności tegoż Komitetu, zajął się przyszłą organizacją uniwersytetu oraz dał opis wszystkich szkół w Krakowie i jego okręgu. Ł. uczęszczał dość pilnie na sesje Komisji Organizacyjnej, w której zajmował się sprawami kościelnymi i szkolnymi. Wchodził w skład Dozoru Szkół Departamentu Krakowskiego (utworzonego w r. 1811), następnie od r. 1817 (22 X) do Dozoru Głównego Szkół Początkowych, którego został przewodniczącym. Z początkiem 1818 r. wszedł do Senatu Wolnego Miasta Krakowa. T. r. od 6 do 11 IX przewodniczył posiedzeniu nadzwycz. Izby Reprezentantów, na którym nastąpiło uroczyste doręczenie prezesowi Senatu Stanisławowi Wodzickiemu tekstu konstytucji. W l. 1818/9 Ł. był zastępcą profesora teologii pasterskiej i wymowy kaznodziejskiej na Wydziale Teologicznym Uniw. Krak. Pomawiany o przynależność do wolnomularstwa jako członek przybrany, stał się m. in. celem ataków skierowanego do Wydziału Teologicznego memoriału (prawdopodobnie ks. Andrzeja Trzcińskiego). Od r. 1816 (15 IV) był Ł. członkiem czynnym Tow. Naukowego Krakowskiego.
W okresie walk o autonomię uniwersytetu miał Ł. opinię uległego wobec władz. Powołany został w r. 1821 do komitetu, który przyjął projekt nowego statutu uniwersyteckiego bez poprawek. T. r. zasiadał w Wielkiej Radzie Uniwersytetu. W październiku t. r. marszałkował na sejmiku gminy V Wolnego Miasta Krakowa. Od r. 1823 był delegatem z kapituły katedralnej krakowskiej do Izby Reprezentantów. W r. 1826 zorganizował uroczystości sześćsetlecia założenia kościoła Mariackiego. W r. 1831 wszedł ponownie w skład Wielkiej Rady Uniwersytetu, a w r. 1833 – jako prałat scholastyk kapituły krakowskiej (od 1812) i prezes Dozoru Szkół Początkowych – do komitetu powołanego w celu urządzenia uniwersytetu. Ł. był prezesem Dozoru Głównego Szkół Początkowych do grudnia 1835, tzn. do momentu, kiedy objął stanowisko rektora Akad. Krak., którego władza w tym czasie była ograniczona i uzależniona od komisarza rządowego. Ł. pozostawał na tym stanowisku do r. 1837.
Ł. był znaną osobistością w Krakowie. Jako ceniony kaznodzieja przemawiał na wszystkich niemal znaczniejszych uroczystościach. W maju 1810 witał w kościele Mariackim króla saskiego i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta, 23 VII 1817 w czasie pogrzebu ks. Józefa Poniatowskiego wygłosił kazanie w katedrze na Wawelu; t. r. 11 XII przemawiał z okazji śmierci Tadeusza Kościuszki, a po sprowadzeniu jego zwłok brał udział jako delegowany Rządzącego Senatu w uroczystościach żałobnych, w czasie których 23 VI 1818 wygłosił kazanie w Katedrze Wawelskiej. Dedykował je ks. A. K. Czartoryskiemu. W r. 1820 z okazji sypania mogiły opublikował retoryczny wiersz Do cieniów Tadeusza Kościuszki. W r. 1821 poświęcił wspomnienie zasłużonemu nauczycielowi Michałowi Dymidowiczowi. Jako archiprezbiter kościoła Mariackiego Ł. został w r. 1809 (22 XII) protektorem Bractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego; funkcja ta stworzyła mu również okazję do wygłoszenia szeregu przemówień. Mowy i kazania Ł-ego ukazywały się przeważnie w drukach osobnych. Prawdopodobnie istniał zamiar wydania wszystkich pism Ł-ego, gdyż w r. 1834 ukazał się w Krakowie tom I jego Pism rozmaitych, który obejmował Odezwy przygodne w przedmiotach moralnych, naukowych i obywatelskich, zawierający część przemówień z l. 1809–32. W r. 1856 ukazało się w Poznaniu poprzedzone biografią Ł-ego (z błędami) pióra ks. T. Kilińskiego wydanie jego Kazań i mów, obejmujące tylko część jego kaznodziejskiego dorobku, głównie mowy pogrzebowe. Ogłoszone drukiem utwory oratorskie Ł-ego świadczą, że był on istotnie nieprzeciętnym kaznodzieją i mówcą, wykształconym na najlepszych wzorach antycznych i francuskich. Od Kazań postnych – począwszy, starał się posługiwać językiem prostym, ale wyrazistym, starannie opracowywał kompozycję, dbając o logikę wywodów. Nie nadużywał efektów retorycznych, posiadał sporą erudycję, ale unikał nadmiaru cytatów i przykładów.
Ł. miał również – skromne zresztą – ambicje poetyckie. Pewną popularność, zwłaszcza w Krakowie, zyskały jego bajki, ogłaszane w l. 1819–22 w „Pszczółce Krakowskiej”, a następnie wydane, dzięki poparciu Henryka Lubomirskiego, w osobnym tomiku (Kr. 1832, z dołączeniem kilku dłuższych utworów satyrycznych). Starając się naśladować Krasickiego, zdawał sobie jednak sprawę, że nikły talent nie pozwolił mu nawet zbliżyć się do pierwowzoru. W swoich nader często niezgrabnych i rozwlekłych bajkach wysuwał na pierwszy plan morał, wprowadzając nierzadko akcenty społeczne i nie unikając także patriotycznych, czy nawet antyklerykalnych. Kilka bajek Ł-ego przypomniał Paweł Hertz w „Zbiorze poetów polskich XIX w.” (W. 1959 I). Ł. ogłosił także parę wierszy okolicznościowych. Miał podobno pozostawić w rękopisie słownik wyrazów bliskoznacznych (Sobieszczański). Testamentem z 15 XI 1840 Ł. przeznaczył pewne sumy dla Bractwa Miłosierdzia i Banku Pobożnego oraz dla kościoła Mariackiego, któremu zapisał także m. in. swoją bibliotekę; Uniw. Krak. przekazał 4 portrety: króla Stanisława Augusta, I. Krasickiego, A. Naruszewicza i S. Konarskiego. Ł. był kawalerem Orderu Św. Stanisława. Zmarł 27 XII 1841 w Krakowie, pochowany na cmentarzu Rakowickim. W kościele Mariackim w kaplicy Przemienienia Pańskiego znajduje się epitafium marmurowe poświęcone Ł-emu.
Portret (olej., niesygnowany) u Arcybractwa Miłosierdzia w Kr. (reprod. w: Pachoński J., Drukarze, księgarze i bibliofile krakowscy 1750–1815, Kr. 1962); – Estreicher; Estreicher w. XIX; Nowy Korbut, (Oświecenie), VI (tu bibliogr. i wskazówki dot. rękopisów); Enc. Org. (art. F. M. Sobieszczańskiego); Podr. Enc. Kośc.; Boniecki; Cyrankiewicz S., Przewodnik rzeczowo spisany po cmentarzach krakowskich, Kr. 1908; Długopolski Z., Katalog Kościoła Najświętszej Panny Marii w Krakowie, Teka Grona Konserwatorów Galicji Zachodniej, VI; Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. 4: Miasto Kraków, Cz. II: Kościoły i klasztory śródmieścia, Pod red. A. Bochnaka i J. Samka, W. 1971; – Buba J., Z Soleure na Wawel, „Przew. Katol.” 1968 nr 14; Gąsiorowski W., Kościół archipresbiterialny N. P. Marii w Krakowie, Kr. 1878 s. 74–5; Mrozowska K., Józef Maciej Brodowicz. Z dziejów organizacji nauki i nauczania w Wolnym Mieście Krakowie, Wr.–W.–Kr.–Gd. 1971; Pająk A., Szkoły ludowe w Wolnym, Niepodległym i ściśle Neutralnym Mieście Krakowie i Jego Okręgu… od r. 1815 do r. 1873, Lw. 1890 s. 35–6; Pelczar J. S., Zarys dziejów kaznodziejstwa w Polsce, Kr. 1917; Trzcińska L., Szkolnictwo ludowe w Rzeczypospolitej Krakowskiej (1815–1846), Kr. 1907 s. 4, 5, 13–4, 19, 71–2; Wachholz Sz., Rzeczpospolita Krakowska (okres od 1815–1830), Kr. 1957 s. 75, 135, 142, 173, 193–4, 356, 359; Wiśniewski J., Dekanat Radomski, Radom 1911 s. 280; – „Roczn. Tow. Nauk. Krak.” (Kr.) T. 17: 1843 s. 345; – Akty powstania Kościuszki, III; Girtler K., Opowiadania. T. 1: Pamiętniki z lat 1803–1831, T. 2: Pamiętniki z lat 1832–1857, Kr. 1971; Łętowski L., Wspomnienia pamiętnikarskie, Wr. 1952; Pomniki Prawa Rzeczypospolitej Krakowskiej, Wyd. W. Tokarz, Kr. 1932 I 33, 38–40, 83, 135–6, 151–3, 157, 203, 214, 220, 223, 233, 267, 336, 342, 367, 393, 395–6, 457, 468, 501, 516, 530, 551, 553–4, 556, 558, 561, 565; – Arch. PAN Oddz. w Kr.: Tow. Nauk Krak. 2 k. 5, 4 k. 49, 44; Arch. Państw w Kr.: WMK IV-4 (protokoły z obrad Senatu W. M. Krakowa 1817–1818), rkp. 3375; Arch. Paraf. Panny Marii w Kr.: Liber defunctorum, VIII (1841–1858) rkp. C VII (Miscellanea Kościelne 1817–52); Arch. UJ: S. I 65, 70, 71, 137; B. Ossol.: rkp. 1256/III (Teki A. Grabowskiego, s. 668, klepsydra); B. PAN w Kr.: rkp. 163, 204; – Informacje ks. Buby i jego odpis z Matricula Provinciae Poloniae Scholarum Piarum, 1742–1867, nr 494.
Rościsław Skręt i Helena Wereszycka