Joteykówna Józefa Franciszka (1866–1928), fizjolog, psycholog i pedagog. Pochodziła z litewskiej rodziny szlacheckiej. Ur. 29 I w Poczujkach w gub. kijowskiej, spędziła tam dzieciństwo. Rodzice, Lucjan i Karolina Odrowąż-Kurzańska, zamożni ziemianie, wydzierżawili w r. 1873 rodzinny majątek i przenieśli się do Warszawy. J. początkowo uczyła się w domu, w r. 1876 na pensji Sierakowskiej, a od r. n. na zorganizowanych prywatnie przez rodziców kompletach. Naukę średnią ukończyła w r. 1884. W r. 1886 wyjechała na uniwersytet genewski na studia przyrodnicze, które ukończyła po dwóch latach, uzyskując tytuł bachelier ès sciences physiques et naturelles. W czasie pobytu w Genewie duży wpływ na kształtowanie się umysłu i światopoglądu J-y wywarły kontakty ze spokrewnionym z nią Zygmuntem Miłkowskim. Na krótko powróciła do Warszawy, a następnie wraz z rodziną wyjechała w r. 1889 do Brukseli, gdzie rozpoczęła studia na Wydziale Lekarskim; kontynuowała je od n. r. na uniwersytecie paryskim. W związku ze śmiercią ojca J. jeździła w sprawach majątkowych do Petersburga. Studia medyczne pod kierunkiem fizjologa Karola Richet ukończyła w r. 1896, uzyskując tytuł doktora, wraz z nagrodą Wydziału Lekarskiego za rozprawę doktorską La fatigue et la respiration élémentaire du muscle.
Przez dwa następne lata prowadziła J. w Paryżu praktykę lekarską. W r. 1898 objęła asystenturę w Instytucie Fizjologicznym Solvaya przy Université Libre w Brukseli oraz wykładała psychologię doświadczalną w Laboratorium Psychofizycznym (Laboratoire Casimir) przy uniwersytecie brukselskim. Po pięciu latach J. została kierowniczką tego laboratorium. Od r. 1902 pracowała jako fizjolog w Laboratorium Energetycznym Solvaya. W tym okresie powstały liczne prace naukowe J-y z zakresu fizjologii. Wyniki swych badań referowała na zjazdach: w r. 1900 na IV Międzynarodowym Kongresie Psychologów w Paryżu, w r. 1901 na V Międzynarodowym Kongresie Fizjologii w Turynie, w r. 1903 na XIV Międzynarodowym Kongresie Lekarskim w Madrycie, na XIII Kongresie Neurologów i Psychiatrów w Brukseli oraz na Międzynarodowym Kongresie Higieny w Brukseli, w r. 1904 na VI Międzynarodowym Kongresie Fizjologii w Brukseli, w r. 1905 na I Belgijskim Kongresie Neurologii i Psychiatrii w Leodium (J. była przewodniczącą Zjazdu) i w r. 1906 na III Międzynarodowym Kongresie Elektrologii i Radiologii Medycznej w Mediolanie. Od r. 1906 J. wykładała psychologię pedagogiczną w belgijskich seminariach nauczycielskich w Mons i Charleroi. Celem umożliwienia indywidualizacji w wychowaniu wprowadziła tam dla uczniów specjalne karty lekarsko-pedagogiczne.
W l. 1908–14 założyła i redagowała pismo „Revue Psychologique”, które, jak stwierdzała, miało być «łącznikiem pomiędzy laboratorium, szkołą i życiem». Prowadząc nadal badania z dziedziny fizjologii i współpracując w tej mierze z Michaliną Stefanowską, J. skierowała swe zainteresowania w stronę zagadnień pedagogicznych, a zwłaszcza pedologii. Wyrazem tych zainteresowań było zorganizowanie przez nią w seminariach w Mons i Charleroi pracowni pedologicznych, a od r. 1908 kursów letnich pod nazwą Seminarium Pedologicznego, które zgromadziło uczestników z wielu krajów. W r. 1911 J. zorganizowała jako sekretarz generalny I Międzynarodowy Kongres Pedologiczny w Brukseli, a w rok później założyła i prowadziła (wg opracowanego przez siebie programu) aż do wybuchu pierwszej wojny światowej Międzynarodowy Fakultet Pedologiczny w Brukseli.
J. otaczała specjalną opieką studiujących w fakultecie Polaków, których liczba sięgała 50%. Nawiązała również żywe kontakty z krajem, odwiedzając go kilkakrotnie (m. in. w l. 1907, 1911, 1913) i wygłaszając referaty i cykle wykładów z zakresu pedologii oraz psychologii pedagogicznej w Warszawie, Lwowie, Krakowie, Sosnowcu, Łodzi, Piotrkowie, Zawierciu, Stanisławowie i Zakopanem. W l. 1910–1 czynione były próby ściągnięcia J-y na stale do kraju przez stworzenie jej możliwości pracy w projektowanym w Krakowie Instytucie Pedagogicznym, bądź też w oparciu o uniwersytet lwowski. Plany te jednak, mimo zgody J-y na przyjazd, pozostały tylko w sferze projektów. Na terenie międzynarodowym J. podkreślała zawsze odrębność narodowości polskiej: na Kongresie Pedologii w r. 1911 dzięki zabiegom J-y delegacja polska stanowiła oddzielną grupę niezależną od delegacji zaborców; w utworzonym w Brukseli Muzeum Międzynarodowym objęła J. funkcję przewodniczącej sekcji polskiej i przystąpiła do organizowania wystawy nieistniejącego na mapach państwa. Gdy wybuch wojny przerwał prace naukowe, J. zorganizowała Komitet Pomocy dla Polaków przebywających w Belgii, zdobywając fundusze na ten cel poprzez kontakty z Polonią amerykańską i Komitetem Poznańskim. W r. 1915 wyjechała do Londynu, a stąd do Paryża.
W r. 1916 J. została powołana olbrzymią większością głosów kolegium profesorskiego jako pierwsza kobieta na katedrę w Collège de France. Inauguracyjny wykład odbył się 24 I 1916 r. J. prowadziła także wykłady z zakresu pedologii i psychologii pedagogicznej na Sorbonie, a w r. 1918 również na uniwersytecie w Lyonie. W r. 1918 stworzyła, przy współudziale Marii Grzegorzewskiej, Polską Ligę Nauczania, której celem było gromadzenie – z myślą o potrzebach kraju – materiałów z dziedziny organizacji szkolnictwa oraz metodyki nauczania i wychowania, z drugiej zaś strony propagowanie na obczyźnie polskiego ruchu niepodległościowego. Organem Ligi był wydany pod redakcją J-y w r. 1918 tom „Roczników”.
W jesieni 1919 r. J. powróciła do kraju. Jej starania o uzyskanie katedry psychologii na Uniw. Warsz. nie dały wyniku. Objęła natomiast katedrę psychologii ogólnej i pedagogicznej w Państwowym Instytucie Pedagogicznym (PIP) w Warszawie. Wchodziła w skład Rady Instytutu oraz kierowała laboratorium psychologicznym, którego wyposażenie przewiezione z Brukseli pochodziło z jej prywatnej pracowni. Kierowała pracami naukowymi Koła Psychologów, złożonego z absolwentów instytutu i redagowała w l. 1924–5 pismo „Biuletyn Koła Psychologicznego”. W l. 1920–2 oraz 1925–7 prowadziła wykłady w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej. Prawie corocznie wykładała też na kursach wakacyjnych organizowanych przez Związek Nauczycielstwa Polskiego Szkół Powszechnych. Kierowała też pracami Sekcji Pedologicznej przy Kole Warszawskim Tow. Nauczycieli Szkól Średnich i Wyższych. Od r. 1921 należała do komitetu redakcyjnego „Rocznika Pedagogicznego”. W r. 1922 została mianowana wiceprzewodniczącą Komisji Pedagogicznej Min. Wyznań Rel. i Oświecenia Publ. Jako przewodnicząca delegacji polskiej brała udział w dwu kolejnych Międzynarodowych Kongresach Wychowania Moralnego, w r. 1922 w Genewie oraz w 1926 w Rzymie. Po likwidacji PIP J. wykładała od lutego 1926 r. psychologię pedagogiczną i pedagogikę eksperymentalną w Wolnej Wszechnicy Polskiej, pozbawiona była jednak możliwości prowadzenia ćwiczeń i doświadczeń, gdyż wszechnica nie posiadała odpowiedniego laboratorium. W t. r. habilitowała się na Wydziale Lekarskim Uniw. Warsz. Nie otrzymała jednak katedry w tworzonym przy uniwersytecie Studium Pedagogicznym. Przeciwko jej kandydaturze występowali zwłaszcza profesorowie Władysław Witwicki i Jan Tur. Od jesieni 1926 r. z inicjatywy J-y i pod jej redakcją zaczął się ukazywać kwartalnik „Polskie Archiwum Psychologii”, wydawany z ramienia Związku Nauczycielstwa Polskiego Szkół Powszechnych. W r. 1927 powołana została na członka Komisji Opiniodawczej przy Prezesie Komitetu Ekonomicznego Ministrów, a w r. n. na członka Rady Ochrony Pracy przy Min. Pracy i Opieki Społecznej.
Dorobek naukowy J-y – jak wynika z zestawienia bibliograficznego – wyraził się liczbą 262 prac drukowanych. Ponadto kilka dużych i zaawansowanych prac pozostało w rękopisie Z dziedziny fizjologii prace dotyczyły głównie zagadnień zmęczenia, bólu i pracy. Spośród wielu rozpraw i przyczynków na ten temat wyróżniły się następujące monografie: La fatigue (Paryż 1920), Psycho-physiologie de la douleur (Paryż 1909, współautorstwo z M. Stefanowską) oraz La science du travail et son organisation (Paryż 1917). W swych badaniach fizjologicznych zajmowała się J. również m. in. toksykologią, elektrofizjologią i zagadnieniem odżywiania. W dziedzinie psychologii J. pracowała nad problemami zmęczenia umysłowego (La fatigue intellectuelle et sa mesure, Bruksela 1903), zawodowego (La mesure de la fatigue professionelle, „Revue Psychologique” 1909 s. 53–74), a w zakresie psychologii pedagogicznej nad zmęczeniem szkolnym (Le surmenage scolaire, „Revue Psychologique” 1910 s. 265–97). Wiele badań z zakresu psychologii przeprowadziła J. nad wrażliwością zmysłów dotyku, słuchu i wzroku. Przedmiotem jej studiów było również zagadnienie pamięci. Bardzo wiele rozpraw i przyczynków poświęciła pedologii. Zajmowała się badaniami wrażeń zmysłowych oraz sił fizycznych dziecka, studiami nad dziećmi anormalnymi, wegetarianizmem itp. Badała zagadnienia uzdolnień, prowadziła prace z zakresu psychologii i pedagogii w odniesieniu do zagadnień seksualnych. Wiele rozpraw z tych dziedzin opublikowała w czasopiśmie „Revue Psychologique” (1908 s. 51–9, 1909 s. 84–96, 238–48, 1910 s. 398–403 i in.), jednak główna praca – trzytomowy podręcznik pedologii – pozostał w rękopisie. W okresie pracy w warszawskim PIP J. prowadziła badania nad inteligencją młodzieży i zastosowaniem testów jako metody poznania «struktury ogólnej każdego dziecka». Zagadnieniom tym poświęca dwie duże rozprawy: Poziom inteligencji uczniów gimnazjum niższego. Badania eksperymentalne (Lw.–W. 1922) oraz Metoda testów umysłowych i jej wartość naukowa z podaniem niektórych najnowszych testów (Lw. 1924). W ostatnich latach życia zainteresowania J-y skoncentrowały się głównie wokół zagadnień organizacji szkolnictwa. Przystosowując zdobycze zachodnioeuropejskiej wiedzy pedagogicznej do warunków polskich, kładła podstawy naukowe pod reformę metod nauczania, kształcenia nauczycieli i całej organizacji szkolnictwa w duchu demokratycznym. Do prac z tego zakresu należą: Jedność szkolnictwa ze stanowiska psychologii i potrzeb społecznych (W. 1926), Postulaty szkoły twórczej na prawach struktur psychicznych (W. 1927) oraz Losy naszej młodzieży a reforma ustroju szkolnictwa („Polskie Archiwum Psychologii” R. 1: 1927 nr 4 s. 332–55). Przedmiotem zainteresowań J-y był przede wszystkim człowiek – jako obiekt badań fizjologicznych, eksperymentów pedagogicznych, badania praw rozwojowych czy zjawisk psychicznych. J. realizowała w swej pracy zasadę, że nauka winna służyć życiu. W swych poglądach na wychowanie była zwolenniczką jednolitej szkoły podstawowej, w której młodzież ze wszystkich warstw społecznych ma jednakowy start, a dopiero dalszy kierunek nauczania uzależniała od zdolności i inteligencji dziecka, poznawanej za pomocą metody testów i obserwacji psychologicznych.
J. była stałą współpracowniczką wielu czasopism i wydawnictw naukowych, jak np. „Dictionnaire de Physiologie”, „Zeitschrift für Elektrotherapie und die physikalischen Heilmethoden”, „Revue Scientifique”, „Revue général des Sciences pures et appliquées”, „Annee Psychologique”, „Revue de la Psychiatrie et de la Psychologie Experimentales”, „Revue de l’Université de Bruxelles” i wielu innych. Z pism krajowych współpracowała z „Ateneum”, „Przeglądem Filozoficznym”, „Wszechświatem”, „Nowinami Lekarskimi”, „Ogniwem”, „Muzeum” i innymi. Prace J-y były wielokrotnie nagradzane przez instytucje naukowe: Królewskie Tow. Nauk Medycznych i Przyrodniczych w Brukseli (Prix Desmath 1900, Prix Dieudonné 1901), Instytut Francuski (Prix Montyon 1900, Prix Lallemand 1903, Prix Gagner 1916, Prix Bellion 1918), Akademia Lekarska w Paryżu (Prix Vernois) oraz Collège de France (Grand Prix 1917/8). W uznaniu zasług naukowych J. została powołana od r. 1902 na członka Królewskiego Tow. Nauk Medycznych i Przyrodniczych w Brukseli, od r. 1902 Belgijskiego Tow. Neurologicznego (w l. 1904–6 była wiceprzewodniczącą i przewodniczącą tego towarzystwa), od r. 1903 Stowarzyszenia Chemików Francuskich, od r. 1904 Tow. Filozoficznego we Lwowie. J. była też członkiem honorowym Akademii Fizyko-Chemicznej w Palermo, a w ostatnich latach życia przewodniczącą Polskiego Tow. Psychotechnicznego. Zmarła w Warszawie 24 IV 1928 r. Pochowana na cmentarzu Powązkowskim. Bratem jej był muzyk Tadeusz Joteyko.
Sedlaczek S., Skowronkówna I., Bibliografia prac J. J-y „Roczn. Pedagog.” S. II 1929 t. 4 s. 27– 40; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Enc. Ultima Thule; Podr. Enc. Pedagog.; – Chmaj L., Prądy i kierunki w pedagogice XX wieku, W. 1962 s. 176–80; Grzegorzewska M., J. J., W. 1928; Grzegorzewska M., Świdwiński S., J. J. i emigracja w służbie szkoły polskiej, Pokłosie pracy oświatowej w latach 1880–1928. (Garść wspomnień), W. 1928 s. 44–51; Petrażycka-Tomicka J., Dr J. J. Kr. 1931; Sedlaczek S., J. J., W. 1928; Walewska C., W walce o równe prawa, Nasze bojow-nice, W. 1930 s. 110–7; – Pachucka R., Pamiętniki z lat 1886–1914, Wr. 1958; Sprawozdanie z działalności Wolnej Wszechnicy Polskiej w roku akademickim 1926/7, W. 1927 s. 74, 79; – Baley S., J. J. jako psycholog eksperymentalny, „Roczn. Pedagog.” S. II 1929 t. 4 s. 9–15; Baumgarten F., Frau prof. J. J., „Zeitschrift für angewandte Psychologie” Bd 31: 1928 s. 547–50; C. Z., Odczyty dr J. J. w Warszawie, „Muzeum” R. 27: 1911 t. 1 s. 314–5; Chmielakówna S., Śp. prof. dr J. J. (Wspomnienie pośmiertne), „Pedagogium” R. 4: 1928 nr 5/6 s. 80–2; Cz. W., Wielka uczona, „Kobieta Współcz.” R. 2: 1928 nr 22 s. 2; Dickstein S., Makuch K., Suchodolski W., Odsłonięcie pomnika śp. prof. dr J. J. [teksty przemówień], „Pol. Arch. Psychologiczne” R. 3: 1930 nr 2 s. 158–61; Dr J. J., „La Femme Polonaise” 1928 nr 4 s. 2; Drka J. J., „Ruch Filoz.” R. 11: 1928/9 s. 219–21; Duthil R., Le testament pédagogique de Madame J., „Education” R. 20: 1928/9 s. 11–3; Grzegorzewska M., Po zgonie prof. J. J., „Ruch Pedagog.” R. 15: 1928 nr 5 s. 129–36; Grzywak-Kaczyńska M., Śp. prof. dr J. J., „Muzeum” R. 43: 1928 z. 2 s. 185–9; H. G., Uczona Polka, „Tyg. Ilustr.” 1910 nr 2 s. 29; Herman E., Prof. dr J. J., „Neurolodzy Polscy” 1958; J. M., Śp. J. J., „Roczn. Psychiatryczny” 1928 nr 8 s. 117; Jarecki W., Śp. J. J., „Neurologia Pol.” T. 11: 1928 z. 1 s. 146–8; Jastrzębska N., Śp. dr J. J., „Bluszcz” R. 61: 1928 nr 19 s. 1–2; Po zgonie prof. dr J. J., „Przyjaciel Szkoły” R. 7: 1928 nr 11 s. 395; L. Sch., Śp. prof. dr J. J., „Przegl. Społ.” R. 2: 1928 nr 6 s. 30–1; Po zgonie prof. dr J. J., „Kobieta Współcz.” R. 2: 1928 nr 22 s. 6; „Pol. Arch. Psychologii” R. 2: 1927/8 nr 2/3/4 (cały numer poświęcony J-ie, fot.); Pozner S., J. J., „Robotnik” R. 34: 1928 nr 117 z 27 IV s. 3; Radlińska H., J. J. jako pedagog, „Roczn. Pedagog.” S. II 1929 t. 4 s. 15–26; taż, Nad trumną J. J. Przemówienie przedstawicielki Wydziału Pedagogicznego Wolnej Wszechnicy Polskiej, „Kobieta Współcz.” 1928 nr 22 s. 5–6; Samotyhowa N., Dr J. J., „Praca Szkolna” R. 6: 1928 nr 5 s. 130–2; taż, Dr J. J. Wspomnienia brukselskie, „Kobieta Współcz.” R. 2: 1928 nr. 22 s. 2–4; Sedlaczek S., J. J., „Wychowanie Fizyczne” R. 9: 1928 nr 6 s. 176; tenże, J. J., „Przegl. Filoz.” R. 31: 1928 nr 3 s. 292–8; Sikorowska Z., Śp. prof. J. J., „Psychotechnika” R. 2: 1928 nr 5 s. 1–7; Sporzyński K., Polki sławne zagranicą. J. J., „Tyg. Ilustr.” 1904 t. 1 nr 13 s. 252; Stefanowska M., J. J-y działalność naukowa, „Nowiny Lek.” R. 41: 1929 nr 17 s. 608–18; taż, Wspomnienia z życia J. J-y, „Roczn. Pedagog.” S. II 1929 t. 4 s. 1–9; Szycówna A., Wykłady pedologii w Warszawie, „Nowe Tory” R. 6: 1911 z. 2 s. 158–61; Śp. J. J., „Przegl. Pedagog.” R. 47: 1928 nr 17 s. 412; Śp. J. J., „Szkoła” 1928 nr 6 s. 153–4; Śp. J. J., „Szkoła Specjalna” R. 4: 1927/8 nr 2 s. I–VI; Śp. prof. J. J., „Szkoła Powszechna” R. 9: 1928 nr 2 s. 192; Śp. prof. dr J. J., „Mies. Pedagog.” R. 37: 1928 nr 5 s. 155–6; Świdwiński S., Nauczycielstwo demokratyczne nad trumną J. J-y, „Ogniwo” R. 8: 1928 nr 5 s. 163–5; Uroczysta Akademia ku czci śp. J. J., „Ruch Pedagog.” 1928 nr 5 s. 160, 316; W-ska, Dr J. J. w Collège de France, „Kobieta Współcz.” R. 2: 1928 nr 22 s. 4–5; Zgon J. J., „Wszechświat” S. II 1928 t. 1 nr 12 s. 124; – B. Jag.: rkp. 9008 III t. VII k. 228–31 (Korespondencja Władysława Natansona); Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Zbiór materiałów biograficznych w Red. PSB: Curriculum vitae dr med. J. J., 15 V 1922 Warszawa; – Relacje ustne M. Grzegorzewskiej.
Stanisław Konarski