Surzycki Julian Leon, pseud.: J. S., Julian S… (1820–1882), inżynier, działacz polityczny, zesłaniec, literat.
Ur. 25 II w Zamościu, pochodził z rodziny szlacheckiej h. Gierałt, był synem Józefa (ur. 1790), oficera napoleońskiego, służącego m.in. w magazynach twierdzy w Zamościu, potem radnego Magistratu m. Lublina, i Józefy ze Szternbergów (Sternbergów). Miał czworo rodzeństwa: młodszego brata Tomasza (zob.), siostry Sewerynę (ur. 1826), zamężną z Julianem Smulskim, urzędnikiem sądowym w Biłgoraju, i Ludwikę (ur. 1828), zamężną z Marcelim Sobolewskim, nauczycielem szkół publicznych, oraz najmłodszego brata, Ignacego (ur. 1836).
Nauki początkowe pobierał S. w domu pod kierunkiem ojca. Następnie uczęszczał do szkoły w Szczebrzeszynie (pow. zamojski) oraz szkoły wojewódzkiej w Warszawie, gdzie w r. 1837 ukończył ósmą klasę techniczną. T.r. rozpoczął aplikację w Zarządzie Dróg i Mostów w Warszawie. Wysłany w r. 1838 do Inst. Korpusu Inżynierów Dróg Komunikacyjnych w Petersburgu, został t.r. aresztowany pod zarzutem przechowywania nieprawomyślnych papierów i rysunków; po czterech miesiącach więzienia osadzono go w Cytadeli warszawskiej. Na mocy orzeczenia Komisji Śledczej z 24 VII 1840, zatwierdzonego miesiąc później (24 VIII) przez namiestnika Król. Pol. Iwana Paskiewicza, został z braku dowodów zwolniony, ale oddany pod ścisły dozór policji. T.r. podjął pracę jako nieetatowy urzędnik (dietariusz) w warszawskim Zarządzie Dróg i Mostów pod nadzorem inspektora Feliksa Pancera. Po uzyskaniu stopnia konduktora kierował robotami na trakcie warszawsko-lubelskim oraz przy budowie zaprojektowanego przez Pancera mostu na rzece Wieprz pod Kośminem. Gdy w r. 1841 oddano most do użytku, opublikował artykuł Wiadomości o nowo-zbudowanym moście łukowym, wiszącym („Bibl. Warsz.” 1842 t. 3). W r. 1842 zdał z wyróżnieniem (prawdopodobnie w warszawskim Zarządzie Komunikacji) egzamin na stopień inżyniera komunikacji lądowej i wodnej. W r. 1844 otrzymał stanowisko inżyniera przy budowie w Warszawie Nowego Zjazdu z pl. Zamkowego do Wisły. Posądzony o powiązania ze spiskowcami z organizacji ks. Piotra Ściegiennego (przyjęcie od inżyniera Władysława Witkowskiego, z którym pracował przy budowie Nowego Zjazdu, materiałów konspiracyjnych, nawołujących do powstania w Radomiu i Kielcach) został t.r. ponownie osadzony w Cytadeli warszawskiej. Wyrokiem Komisji Śledczej z 23 VI 1845, zatwierdzonym przez namiestnika Paskiewicza 29 VII t.r., został wcielony do armii rosyjskiej. Dn. 10 VIII wyruszył z Warszawy z również skazanym Witkowskim (tłumnie odprowadzany przez współpracowników budowy Nowego Zjazdu aż pod Okuniew) i po pięciu miesiącach dotarł do Dagestanu. Służbę wojskową odbywał w stopniu szeregowca w Samurskim Pułku Piechoty Korpusu Kaukaskiego.
S. przebywał głównie na terenie Dagestanu; w toczonych przez armię rosyjską walkach z siłami imama Szamila uczestniczył rzadko. Najczęściej kierował pracami budowlanymi, m.in. od r. 1847 wznosił most na górskiej rzece Sułak oraz fortyfikacje w Diszlagarze, gdzie zaprojektował również sieć wodociągową i zabudowania wojskowe. Zajmował się też konserwacją miejscowych zabytków, m.in. odbudował zrujnowany wodociąg w Debrencie, pochodzący prawdopodobnie z epoki perskiej. Zafascynowany dagestańskim folklorem, uczestniczył w obrzędach i polowaniach, a obserwacje spisywał. W r. 1846 „Rocznik Literacki” zapowiadał druk jego poematu Więzień czyli rysy Kaukazu, który jednak nie ukazał się. Dla potrzeb żołnierzy Polaków (w jego pułku służyło ich ok. 600) zainicjował S. budowę kościoła katolickiego w fortecy Diszlagar; namalował dla kościoła kilka obrazów oraz ufundował przy nim niewielką polską bibliotekę. Dn. 14 X 1850 został podoficerem, a 25 X 1852 awansował na chorążego. Po amnestii w r. 1857 zwrócił się z prośbą o zwolnienie ze służby i otrzymał dymisję w stopniu podporucznika; odbytej kary polecono nie uważać za przeszkodę w kontynuowaniu kariery zawodowej. Ułaskawiony, pozostawał jeszcze przez jakiś czas na służbie jako inżynier łączności.
W lutym 1858 wrócił S. do kraju; zamieszkał w Lublinie, a następnie w Warszawie. Opublikował wspomnienie Polowania w lasach Dagestanu na Kaukazie („Wieniec” R. 2: 1858) oraz pracę Obrazy Dagestanu („Bibl. Warsz.” 1858 t. 2–4, 1859 t. 2), poświęconą tamtejszej geografii, obyczajom, religii i sytuacji społeczno-gospodarczej. Od r. 1859 był naczelnym inżynierem przy budowie mostu stałego na Wiśle pod Warszawą. Utrzymywał bliskie stosunki z Narcyzą Żmichowską. Po wybuchu powstania styczniowego wszedł w lutym 1863 w skład powołanej przez Stefana Bobrowskiego Komisji Wykonawczej, która miała funkcjonować do czasu ujawnienia rządu tymczasowego i występować na zewnątrz w jego imieniu. W kwietniu i maju t.r. był członkiem Wydz. Skarbowego Tymczasowego Rządu Narodowego (kierowanego faktycznie przez Agatona Gillera, od 10 V Rząd Narodowy). Podpisawszy 29 I 1864 zobowiązanie stawiania się w warszawskim ratuszu na każde wezwanie Tymczasowej Komisji Śledczej, był przesłuchiwany 1 II w celu wyjaśnienia swych związków z Apolinarym Odyńcem i Józefem Toczyskim (nie złożył obciążających ich zeznań). Równocześnie pracował jako inżynier przy budowie zaprojektowanego przez Stanisława Kierbedzia mostu kratowego (żelaznego) na Wiśle w Warszawie. Po ukończeniu budowy, w r. 1864, został mianowany naczelnikiem w Wydz. Technicznym Zarządu Komunikacji Lądowych i Wodnych w Król. Pol. W l. 1863–5 wraz z Julianem Majewskim i Józefem Spornym opracował projekt wodociągów i kanalizacji Warszawy, który jednak nie został zaaprobowany. W r. 1865 przeniósł się do Lublina, gdzie został naczelnikiem sekcji dróg bitych I rzędu oraz naczelnikiem szosy lubelskiej. Wrócił do Warszawy w r. 1871 i został naczelnikiem pow. siedleckiego, obejmującego trakt brzeski.
S. okazjonalnie uprawiał poezję, m.in. opublikował w „Bibliotece Warszawskiej” (1859 t. 4) wiersz Dziewice ludu, a w lwowskim „Ruchu Literackim” (1877 nr 31–36) Dwie pieśni dagestańskie. Współpracował z „Gazetą Polską”, „Gazetą Warszawską” i „Kurierem Lubelskim”. Miłośnik teatru i muzyki, napisał libretto operowe Jan Bielecki (wg poematu Juliusza Słowackiego, losy rękopisu nie są znane). Jego opowiadanie oparte na krakowskiej legendzie o Wandzie (być może opublikowane w którymś z czasopism) stało się podstawą libretta Václava Beneša Šumavskiego do opery „Wanda” Antonína Dvořáka (wystawionej w Pradze w kwietniu 1876). S. był miłośnikiem Tatr i uprawiał turystykę tatrzańską. W jego domu odbywały się spotkania warszawskiej inteligencji. Zmarł 2 IX 1882 w Zakopanem, gdzie przebywał na leczeniu; został pochowany 13 IX w Warszawie na cmentarzu Powązkowskim.
Żoną S-ego była Bronisława ze Szpadkowskich, siostra przyjaciela z czasu służby na Kaukazie Telesfora Szpadkowskiego, siostra cioteczna Agatona Gillera (zob.). Małżeństwo pozostało bezdzietne. Bratankami S-ego byli: Jan Alfons (zob.), Józef (zob.) i Stefan (zob.).
Bibliogr. historii Pol. XIX w., II; Djakow W., Uczestnicy ruchów wolnościowych w latach 1832–1855 (Królestwo Polskie). Przewodnik biograficzny, Wr. 1990; Enc. Org., XXIV; Estreicher w. XIX, IV; Ilustr. Enc. Trzaski, V; Kijas A., Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, W. 2000; Kucharzewski F., Bibliografia polska techniczno-przemysłowa, W. 1894; Podręczna encyklopedia powszechna, W. 1901 VI; PSB (Sporny Józef); Słabczyński T. i W., Słownik podróżników polskich, W. 1992; Słown. techników, VIII; Śliwowska, Zesłańcy; – Baronowscy B. i K., Polaków kaukaskie drogi, Ł. 1985 s. 99–101; Baronowski B., Polsko-azerbejdżańskie stosunki kulturalne, Ł. 1979; Berghauzen J., Ruch patriotyczny w Królestwie Polskim, W. 1974; Djakow W., Piotr Ściegienny ksiądz-rewolucjonista, W. 1974; Inglot M., Polacy piszący na Kaukazie, „Pam. Liter.” R. 48: 1957 z. 2. s. 550; Jankowski J., Mosty w Polsce i mostowcy polscy (od czasów najdawniejszych do końca I wojny światowej), Wr. 1973; Kieniewicz S., Powstanie styczniowe, W. 1983; Kucharzewski F., Inżynier polski Feliks Pancer i jego prace, W. 1900 s. 35; Petrozolin-Skowrońska B., Inteligencja Warszawy przed powstaniem styczniowym, w: Inteligencja polska XIX i XX w., Red. R. Czepulis-Rastenis, W. 1985 IV; Reychman J., Podróżnicy polscy na Bliskim Wschodzie w XIX w., W. 1972; Sawa-Sroczyńska B., Z Zamościa rodem, „Tyg. Zamojski” R. 10: 1990 nr 50; Śliwowska W., Ściegieńszczycy na zesłaniu, w: Ksiądz Piotr Ściegienny. Epoka. Dzieło. Pokłosie, Red. W. Caban, Kielce 1996; – Pantoczek F., Losy ucznia kieleckiego sprzed stu lat, w: Pamiętnik Koła Kielczan 1925–1927, Kielce–W. 1927 s. 31–42; Proces R. Traugutta; Stowarzyszenie Ludu Polskiego; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1882: „Kłosy” T. 35 nr 899 s. 189–90, „Kur. Paryski” nr 26, „Przegl. Techn.” T. 16 s. 96, „Wędrowiec” nr 45 s. 289; – AGAD: Audytoriat Polowy Wojsk w Król. Pol., sygn. 11 s. 254–7, 265–6, Stała Kom. Wojenno-Śledcza Ustanowiona przy Namiestniku i Głównodowodzącym Wojskami w Król. Pol., sygn. 1 k. 151–2, 244–5.
Monika Michalska