Łukaszewski Julian, pseud. Bronisław Groza, Wielkopolanin Łukasz (1835–1906), komisarz pełnomocny Rządu Narodowego w zaborze pruskim, lekarz, społecznik. Ur. w Skorzęcinie pod Gnieznem, syn Franciszka Ksawerego, nauczyciela ludowego i literata. Do szkół uczęszczał we Wrocławiu i Trzemesznie, od r. 1858 studiował medycynę w Greifswaldzie, Pradze (pół roku w 1860), Krakowie (pół roku w 1861) i Berlinie. Korzystał wówczas z zasiłków Tow. Naukowej Pomocy i prywatnego wsparcia S. Mielżyńskiego. Na wiosnę 1862 obrany marszałkiem Tow. Literackiego studentów polskich w Berlinie, inicjował składkę na fundusz stypendialny im. J. Lelewela i w związku z tym objeżdżał inne polskie ośrodki uniwersyteckie w Niemczech. W czerwcu t. r. nawiązał kontakt z W. Milowiczem, agentem Tow. Młodzieży Polskiej w Paryżu, skupiającego «czerwone» żywioły młodej emigracji. W połowie października znalazł się w Krakowie jako pełnomocnik studentów polskich z Berlina, Wrocławia i Greifswaldu dla porozumienia się z młodzieżą krajową. Wysłannik Komitetu Centralnego Narodowego (KCN) B. Szwarce zlecił mu wówczas misję utworzenia organizacji «czerwonej» w zaborze pruskim. Ł. miał już wtedy promocję na doktora medycyny (na podstawie dysertacji De eclampsia), ale czekał go jeszcze egzamin na prywatnego lekarza. Bawił więc przeważnie w Berlinie i oddawał KCN usługi przy przerzucie ludzi, bibuły i broni. Nie pozyskał natomiast starszej generacji poznańskich demokratów dla idei organizacji i 10 I 1863 przekazał słaby zawiązek spisku poznańskiego w ręce W. Turny.
Po wybuchu powstania Ł., już poszukiwany przez policję pruską, udał się do Krakowa, wioząc list M. Bakunina, zgłaszającego gotowość wzięcia udziału w kampanii u boku M. Langiewicza. Dotarł do dyktatora 16 III w Chrobrzu i spełniwszy swą misję, wrócił do Krakowa. Po upadku dyktatury S. Bobrowski mianował Ł-ego komisarzem rządowym na Prusy Zachodnie. Ł. pełnił tę funkcję od końca marca do końca lipca, zawiadując organizacją w powiatach na prawym brzegu Wisły, gdy lewy brzeg powierzył S. Radkiewiczowi. Zajęty był głównie przerzutem broni, w mniejszej mierze organizacją oddziałów. Komisarzowi na zabór pruski S. Frankowskiemu odmówił udziału w projektowanym zamachu na Rząd Narodowy (RN). Pomiędzy końcem lipca a końcem października Ł. odbył z ramienia RN kilka podróży służbowych pomiędzy Warszawą a różnymi częściami zaboru pruskiego. Dn. 1 XI 1863 R. Traugutt mianował go komisarzem pełnomocnym na ten zabór z siedzibą w Poznaniu. Ł. używał w tym czasie pseud. Bronisław Groza. Postawił sobie za cel ścisłe podporządkowanie zaboru władzy RN. W związku z tym znalazł się w zatargu z Wydziałem Wykonawczym, złożonym głównie z elementów ziemiańskich, niechętnych tendencjom «czerwonych», a zwłaszcza obawiających się rozszerzenia walki na Prusy. Zatarg zaostrzył się z wiosną 1864, gdy załamały się ostatnie próby zaboru pruskiego przyjścia ze zbrojną pomocą powstaniu w Królestwie. Odtąd Wydział Wykonawczy sabotował otwarcie zarządzenia Ł-ego; domagał się jego usunięcia z komisarstwa również J. Działyński, organizator sił zbrojnych w tej dzielnicy. W czerwcu 1864 Wydział oświadczył, że uważa powstanie za zakończone i rozwiązuje organizację wojskową. Zagrożony aresztowaniem Ł. zbiegł za granicę. Nie doszło z tego powodu do skutku, wobec oporu rodziny, jego małżeństwo z panną S., z którą był zaręczony od blisko roku. Berliński Kammergericht w grudniu 1864 skazał zaocznie Ł-ego na karę śmierci.
W Szwajcarii, dokąd się schronił, Ł. ogłosił broszurę pt. Rząd i organizacja narodowa w Polsce (Bendlikon 1864). Dawał w niej wyraz demokratycznemu przekonaniu o pozytywnych osiągnięciach powstania, głównie w zakresie uświadomienia narodowego mas ludowych; opowiadał się za dalszym trwaniem organizacji tajnej, która nie kierowałaby już walką zbrojną, chwilowo niemożliwą, ale pracą organiczną, rozumianą jako «konieczność długotrwałych przygotowań do walki o niepodległość». W r. 1865 Ł. udał się przez Belgrad do Rumunii i osiadł jako lekarz w Michalenach. W r. 1870 objął stanowisko lekarza naczelnego w szpitalu psychiatrycznym Św. Trójcy w Jassach. O swojej pracy zawodowej pisał w „Przeglądzie Lekarskim” (1870) i w książce pt. Szpitale w Mołdawii (W. 1872). Ogłosił też Spostrzeżenia nad metodą wstrzykiwań podskórnych zastosowanych do cholerycznych w Jassach („Służba Zdrowia Publ.” 1872), Kilka słów o umieszczeniu i pielęgnowaniu obłąkanych („Księga pamiątkowa Biblioteki Polskiej w Rumunii”, Jassy 1891) oraz Pijaństwo w Rumunii („Pobudka do szerzenia wstrzemięźliwości” 1891). Ocaloną dokumentację z okresu poznańskiego komisarstwa, pomnożoną o wyciągi rachunkowe, tudzież pamiętnik z l. 1862–4 Ł. ogłosił własnym nakładem w ilości 600 egzemplarzy za pośrednictwem J. I. Kraszewskiego. Książka ta, pt. Zabór pruski w powstaniu styczniowym (Jassy–Drezno 1870; reedycja pamiętnika – W. 1973) pozostaje do dziś podstawowym źródłem do historii powstania w tej dzielnicy. Fragmenty pamiętnika Ł. drukował zrazu w lwowskiej „Mrówce” w r. 1869, pod pseud. Wielkopolanin Łukasz.
W r. 1866 stanął na czele 6-osobowej gminy Zjednoczenia Emigracji Polskiej w Michalenach. W sporze, jaki rozdzielił Zjednoczenie w r. 1867, gmina ta opowiedziała się po stronie mniej radykalnej mniejszości; następnie w r. 1868 podporządkowała się nowemu «większościowemu» Komitetowi. W łonie gminy Michaleny powstała biblioteka polska, której założycielem i długoletnim kierownikiem był Ł. Placówka ta, w r. 1870 przeniesiona do Jass i licząca w latach osiemdziesiątych ponad 4 000 tomów, obsługiwała nie tylko polityczną emigrację, ale liczniejszą od niej zarobkową, napływającą z Galicji. Ł. w ciągu długich lat zabiegał o dary i składki dla biblioteki, strzegąc zarazem jej pionu ideowego. Przystąpił także do gromadzenia funduszu na założenie szkółki polskiej w Rumunii, gdy zaś władze rumuńskie odmówiły na to swej zgody, zebraną sumę ok. 10 000 fr. Ł. podzielił na 2 części: jedną w r. 1886 przekazał na szkolnictwo polskie w Cieszynie, drugą zaś złożył w Paryżu na przyszłe potrzeby szkół polskich na Śląsku pruskim. Pisywał też Ł. korespondencje z Jass: do prasy emigracyjnej („Ojczyzna”, „Niepodległość”, „Tydzień”) pod własnym nazwiskiem, do lwowskiej pod pseudonimami. W „Kurierze Lwowskim” w r. 1895 polemizował z „Rzeczą o roku 1863” S. Koźmiana. W l. 1887–99 współpracował z „Wolnym Słowem Polskim” Z. Miłkowskiego i jego akcją składek na skarb narodowy. O ostatnich latach życia Ł-ego brak wiadomości. Zmarł we Lwowie 22 I 1906.
Żonaty był dwukrotnie, pierwsza żona zmarła w r. 1870, drugą poślubił w rok potem; obie były Polkami. Z pierwszego małżeństwa miał syna Zdzisława i drugie dziecko zmarłe w niemowlęctwie; z drugiego małżeństwa miał syna Adama (zob.) i jeszcze co najmniej dwoje innych dzieci.
Łukaszewski J., Pamiętnik z lat 1862–1864, Wyd. S. Kieniewicz, W. 1973 (życiorys i bibliogr. w przedmowie); – B. Czart.: rkp. 3881; B. Jag.: rkp. 6004, 6518, 6871; B. Kórn.: rkp. 7403, 7412, 7414; B. Narod.: rkp. 6000, 6511, 6524, 6543, 7020, 7021; B. Ossol.: rkp. 3912–3914; B. PAN w Kr.: rkp. 2020, 2064; B. Pol. w Paryżu: Akta Izby Obrachunkowej, Papiery emigrantów, rkp. 489/7.
Stefan Kieniewicz