Marchlewski Julian Baltazar Józef, ważniejsze pseud. i krypt.: J. Karski, Kujawski, Baltazar z Kujaw, J. K., Johannes Kaempfer (1866–1925), publicysta i ekonomista, działacz polskiego i niemieckiego ruchu robotniczego, dyplomata radziecki. Ur. 17 V we Włocławku. Ojciec M-ego Józef Franciszek (1830–1907), pochodzący z zagonowej szlachty osiadłej w okolicach Grudziądza, zamieszkał w latach pięćdziesiątych XIX w. we Włocławku, gdzie dorobił się znacznej fortuny jako wielki kupiec zbożowy, lecz później, jeszcze w latach wczesnej młodości Juliana, podupadł i został właścicielem hotelu «Pod Trzema Koronami» w tymże mieście. Matka Augusta Rückersfeldt (1836–1918) pochodziła z westfalskiej rodziny oficersko-urzędniczej i jako nauczycielka domowa przyjechała do Włocławka. Sam M. stwierdził po latach, iż jej to właśnie sześcioro rodzeństwa Juliana i on sam zawdzięczali, «że po ruinie majątkowej ojca nie utonęliśmy w nędzy zupełnej, że udało się nam zdobyć wykształcenie i ostać się w walce o byt». Dom M-ego był dwujęzyczny – ojciec zwracał się do dzieci po polsku, matka najczęściej po niemiecku. Młodszym bratem Juliana był Leon Paweł (zob.). W ósmym roku życia M-ego rodzice posłali go do Torunia do szkoły niemieckiej, lecz po roku wrócił do miasta rodzinnego. U progu lat osiemdziesiątych matka z dziećmi przeniosła się do Warszawy. Ojciec natomiast zamieszkał w pobliskiej wsi Czerniewice, gdzie jako oficjalista pracował w przedsiębiorstwie handlu zbożem należącym do jego szwagra. Choć przesyłał swe skromne dochody żonie i dzieciom do Warszawy, rodzeństwo Marchlewskich wcześnie musiało zacząć zarabiać na swe utrzymanie. M. ukończył trzy klasy gimnazjum we Włocławku, wstąpił do klasy czwartej już w warszawskim 6-klasowym gimnazjum realnym. Środki na kształcenie czerpał z korepetycji.
W l. 1884–5 M. należał do tajnego gimnazjalnego kółka marksistowskiego powiązanego z Partią «Proletariat», a kierowanego przez nauczyciela Rosjanina, Mikołaja Archangielskiego. Kółko to przetrwało mimo rozgromienia partii. Po ukończeniu w czerwcu 1887 gimnazjum M. rozpoczął w Warszawie pracę zawodową początkowo jako praktykant, później jako wykwalifikowany farbiarz. Część swych zarobków poświęcał na opłacanie studiów brata Leona w Zurychu. Równocześnie działał w nielegalnych kółkach robotniczych. W jesieni 1887 wygłosił pierwsze zarejestrowane przez źródła przemówienie na zebraniu kółka robotniczego kierowanego przez byłego członka I «Proletariatu», pozłotnika Adama Dąbrowskiego. Od pierwszych miesięcy 1888 M. uczestniczył, wraz z Dąbrowskim oraz z Ludwikiem Kulczyckim, Kazimierzem Szczepańskim i in., w odbudowie organizacji socjalistycznej w Królestwie Polskim, którą przyjęto nazywać II «Proletariatem». W tej organizacji, a może już wcześniej, zetknął się M. w Warszawie z Różą Luksemburg. Ów związek ideowy obojga rewolucjonistów miał przetrwać do końca ich życia. Pierwsze aresztowania, jakie jesienią 1888 spadły na organizację, spowodowały konieczność wyjazdu M-ego za granicę. Uszedł do Saksonii i Szwajcarii, by – jak sam to później określi – poznać ruch socjaldemokratyczny na Zachodzie Europy i pogłębić swe wiadomości fachowe. Praktykował w zakładach farbiarskich. Wysłany za nim we wrześniu 1889 przez żandarmerię carską list gończy określał go jako «wzrostu niżej średniego, oczy jasnoniebieskie, nos prosty, twarz podłużna, czysta, włosy ciemnoblond, nosi brodę, głos niski, głęboki, budowa ciała krępa, chód szybki, małymi krokami».
Latem 1889 M. nielegalnie zjawił się w Warszawie i wziął udział w założeniu Związku Robotników Polskich (ZRP). Organizacja przeciwna była taktyce terrorystycznej, wyznawanej przez II «Proletariat», pragnęła oprzeć swą działalność o szeroką akcję uświadamiającą i ekonomiczną wśród robotników na wzór socjaldemokracji niemieckiej. Konkretna rola M-ego w samym założeniu ZRP nie jest dostatecznie wyjaśniona przez źródła. Wiosną 1890 M. znów uszedł za granicę. Krótko pracował w fabryce tekstylnej w Niemczech i później prawie pół roku w Szwajcarii. Tu w Zurychu 28 VI 1890 przemawiał w imieniu polskiej robotniczej kolonii socjalistycznej nad trumną Adama Mickiewicza, przewożoną wtedy przez Szwajcarię z cmentarza w Montmorency na Wawel.
Jesienią 1890 M. powrócił do kraju i pracował jako majster farbiarski w Warszawie, a od lutego 1891 w Łodzi, początkowo w mniejszych zakładach, od lipca zaś u I. K. Poznańskiego. Jednocześnie w obu tych miastach prowadził intensywną działalność nielegalną w ZRP. Był – obok swego przyjaciela gimnazjalnego ślusarza Jana Ledera – faktycznym kierownikiem politycznym łódzkiej organizacji ZRP.
Wielka fala aresztowań, jaka w listopadzie t.r. spadła na Związek, nie ominęła i M-ego. Dn. 5 XI został aresztowany, a w trakcie rewizji żandarmi znaleźli różne rękopisy i broszury dotyczące ekonomii marksistowskiej. Osadzony został w X pawilonie cytadeli warszawskiej, gdzie przebywał w śledztwie przez rok. Pobyt w cytadeli wykorzystał na intensywne studia ekonomii politycznej. Zwolniony w listopadzie 1892 za kaucją do wydania wyroku, przez kilka tygodni chorował na tyfus i zapalenie płuc. Natychmiast jednak po wyzdrowieniu nawiązał kontakty organizacyjne, które stanowiły w istocie przygotowania do założenia powstałej w lipcu 1893, w oparciu o kadry ZRP i II «Proletariatu» Socjaldemokracji Królestwa Polskiego (SDKP), późniejszej Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL). W początkach maja 1893 wyjechał do Zurychu i tam, wraz z emigracyjną grupą studencką skupioną wokół R. Luksemburg – byli to m. in. Leon Jogiches-Tyszka, współtowarzysz M-ego z kółka gimnazjalnego w Warszawie i z ZRP Adolf Warski, Bronisław Wesołowski, Kazimierz Ratyński, Władysław Heinrich, Wacław Berent – wziął czynny udział w sformułowaniu zasad programowych i w założeniu SDKP. Był współredaktorem i współpracownikiem wydawanego od lipca t.r. w Paryżu organu SDKP „Sprawa Robotnicza”. Prawdopodobnie właśnie M. był odpowiedzialny za kontakty organizacyjne i ideologiczne emigracyjnej grupy kierowniczej z organizacją krajową SDKP. Z mandatem od robotników warszawskich i łódzkich reprezentował w r. 1893 SDKP na Międzynarodowym Kongresie Socjalistycznym w Zurychu. Reprezentować odtąd będzie socjaldemokrację polską na wszystkich późniejszych Kongresach II Międzynarodówki: w Londynie (1896), Paryżu (1900), Amsterdamie (1904), Stuttgarcie (1907), Kopenhadze (1910) i Bazylei (1912).
Dn. 29 V 1893 został M. immatrykulowany na wydziale nauk politycznych uniwersytetu zuryskiego. Studia w zakresie ekonomii politycznej ukończył w r. 1896, a w styczniu 1897 zamknął je formalnie tytułem doktorskim uzyskanym na podstawie dysertacji Der Physiokratismus in Polen (Zürich 1896), wydanej w r. 1897 w Warszawie w skróconej wersji polskiej p.n. Fizjokratyzm w dawnej Polsce. Materiały do swej pracy zbierał w bibliotekach Poznania, Berlina i Paryża. Stanowiła ona nie tylko marksistowskie oświetlenie fizjokratycznej szkoły ekonomicznej, ale i odkrywała, że w Polsce istniało w końcu XVIII w. twórcze środowisko ekonomistów-fizjokratów, które wniosło swój oryginalny wkład do nauk ekonomicznych i bardziej niż przedstawiciele fizjokratyzmu francuskiego angażowało się w obronę interesów ludu. Jako ekonomista zadebiutował M. już wcześniej ogłoszoną w grudniu 1894 w „Bibliotece Warszawskiej” recenzją pracy Karla Büchera Die Entstehung der Volkswirtschaft. W r.n. centralny dziennik niemieckiej socjaldemokracji „Vorwärts” powierzył mu obszerne omówienie-recenzję świeżo wówczas ogłoszonego III tomu „Kapitału” Marksa. Jest to zarazem pierwszy zidentyfikowany artykuł; M-ego na łamach niemieckiej prasy socjaldemokratycznej, z którą odtąd przez 20 lat będzie blisko współpracował.
Na przełomie r. 1896 i 1897 M. przybył do Monachium. Nieuregulowany status prawny M-ego utrudniał mu swobodę ruchów. Poszukiwany przez carską policję, nie mógł wrócić do kraju, przez władze carskie był przy tym traktowany jako pruski poddany, gdyż odziedziczył obywatelstwo po rodzicach. Ponieważ jednak nie odnowił swego obywatelstwa niemieckiego po dojściu do pełnoletności, utracił doń prawo. Władze pruskie odrzuciły jego wniesione obecnie podanie o obywatelstwo. Zgodę na zamieszkanie uzyskał jedynie w Bawarii. Bez obywatelstwa nie miał jednak prawa prowadzenia publicznej działalności politycznej. Pozostawała jedynie działalność pisarska. W końcu 1896 r. podjął M. stałą współpracę z jednym z czołowych niemieckich dzienników socjaldemokratycznych, drezdeńską „Sächsische Arbeiter-Zeitung”. Zaprosił go do tej współpracy redagujący wówczas to pismo, a znany M-emu z lat szwajcarskiej emigracji socjaldemokrata rosyjski Aleksander Helphand, pseud. Parvus. Na łamach drezdeńskiego dziennika M. zajmował się głównie problematyką ekonomiczną, ogłaszał jednak także artykuły z zakresu sztuki odznaczające się głęboką znajomością problemu i nowatorstwem spojrzenia.
Dn. 22 IX 1897 zawarł M. na wyspie Helgoland ślub ze swą towarzyszką studiów zuryskich Bronisławą Gutman (1866–1952), bakteriologiem, absolwentką politechniki w Zurychu. Przed wyjazdem w r. 1893 do Szwajcarii współpracowała, po ukończeniu II warszawskiego gimnazjum żeńskiego, z Ludwikiem Krzywickim w kierownictwie tzw. Uniwersytetu Latającego w Warszawie i w powołanym przez ZRP Kole Oświaty Robotniczej, publikującym legalne broszury treści społecznej. W Zurychu należała do grupy socjaldemokratycznej kierowanej przez jej koleżankę gimnazjalną R. Luksemburg. Do końca życia Juliana żona towarzyszyła mu i współpracowała z nim w niemal wszystkich jego misjach politycznych. Zmarła w Moskwie 14 II 1952.
W czasie kiedy Marchlewscy mieszkali w miasteczku Kopitz koło Drezna, urodziła się w sierpniu 1898 ich córka Zofia. W tym samym miesiącu M. wraz z Parvusem otrzymali nakaz opuszczenia Saksonii, jako «uciążliwi obcokrajowcy». Marchlewscy powrócili wtedy do Monachium i osiedli tam na lat siedem. M. przesyłał stąd liczne artykuły, głównie o problematyce społeczno-ekonomicznej oraz sztuce, do legalnych pism krajowych, jak „Ateneum”, „Prawda”, „Ekonomista”, „Głos”, „Krytyka”, „Przegląd Polski”, „Kultura” czy „Przegląd Poznański”. Pisywał też stale, pod różnymi pseudonimami, do niemieckiej prasy socjaldemokratycznej. Pióro stało się jego głównym źródłem utrzymania. Kiedy u progu 1900 r. przystąpiono w kraju do odbudowy rozbitej od r. 1896 aresztowaniami organizacji SDKP, M. stał się jednym z głównych na emigracji organizacyjnych i ideologicznych punktów oparcia tych wysiłków. Pod jego redakcją ukazał się we wrześniu 1900 pierwszy numer pisma SDKPiL „Przegląd Robotniczy”, a w r. 1902 został M. współredaktorem teoretycznego organu partii – „Przeglądu Socjaldemokratycznego”. Aresztowania, które w końcu 1901 r. dotknęły krajową organizację SDKPiL, objęły wszystkie trzy siostry Juliana, zamieszkałe jeszcze w Warszawie: Martę, Józefę (późniejszą Wilczyńską) i Wandę (późniejszą Mozer). Po kilkumiesięcznym pobycie w X pawilonie zostały one wydalone z imperium rosyjskiego i osiadły w Zakopanem, gdzie prowadziły pensjonat «Obrochtówka». Stał się on wkrótce przystanią elity intelektualnej polskiego postępu i m.in. miejscem tzw. Wyższych Kursów Wakacyjnych. Spędzał tu często wakacje również M., wielki miłośnik Tatr. Ogłosił m.in. w „Leipziger Volkszeitung” (1911) cykl artykułów Aus der hohen Tatra.
W l. 1900–1 M. dopomógł W. I. Leninowi w zainstalowaniu w Monachium redakcji i drukarni rosyjskiego organu socjaldemokratycznego „Iskra”. W czerwcu 1902 zaś założył w Monachium, wraz z Parvusem, wydawnictwo „Dr J. Marchlewski & Co. Verlag Slavischer und Nordischer Literatur”, które postawiło sobie za cel popularyzowanie w Niemczech rosyjskiej i polskiej literatury postępowej. M. in. ogłosiło pierwodruk sztuki M. Gorkiego „Na dnie” i wylansowało ją na Zachodzie, wydało też przekłady S. Żeromskiego, W. Sieroszewskiego, A. Dygasińskiego, K. Przerwy-Tetmajera i in. M. utrzymywał w związku z tym korespondencję z wieloma czołowymi pisarzami polskimi, podjął też niedoszłą do skutku próbę wydawania tanich reprodukcji malarstwa światowego. Wydawnictwo M-ego upadło na skutek trudności finansowych w r. 1905. Od r. 1902 głównym terenem działalności publicystycznej M-ego stał się lipski dziennik Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (niem.: SPD) „Leipziger Volkszeitung” („LVZ”), redagowany wtedy przez F. Mehringa. Aż po rok 1913 „LVZ” będzie główną trybuną lewicy partyjnej w SPD. W piśmie tym M. zamieścił łącznie do r. 1915 ok. 1400 artykułów. W okresie monachijskim powstała największa, obok Fizjokratyzmu, praca naukowa M-ego, gruntowne kilkusetstronicowe studium pt. Stosunki społeczno-ekonomiczne na ziemiach polskich zaboru pruskiego (Lw. 1903), bardzo przychylnie przyjęta przez polską krytykę. Była to pierwsza marksistowska analiza współcześnie zachodzących procesów społecznych, narodowych i ekonomicznych w zaborze pruskim i po dziś zachowała ona duże walory poznawcze. Zasadniczym wnioskiem politycznym pracy było stwierdzenie, że masy ludowe, a zwłaszcza proletariat, stanowią najbardziej niezawodne oparcie polskości i siłę, która doprowadzi do narodowego odrodzenia tych ziem, oraz że warunkiem skutecznej walki z wynarodowianiem i reakcją pruską jest sojusz z demokratycznymi siłami narodu niemieckiego, a przede wszystkim z socjaldemokracją.
W lipcu 1903 M. uczestniczył w Berlinie w IV Zjeździe SDKPiL, który rozważał sprawę zjednoczenia organizacyjnego z Socjaldemokratyczną Partią Robotniczą Rosji (SDPRR). O ile jednak dla R. Luksemburg i innych kierowniczych działaczy SDKPiL przeszkodą na drodze do niezrealizowanego wtedy zjednoczenia stały się różnice zdań z Leninem w kwestii narodowej i obstawanie przezeń przy umieszczaniu w programie partyjnym hasła prawa narodów do samookreślenia, o tyle dla M-ego przeszkodą były tu kwestie organizacyjne (rozbicie samej partii rosyjskiej i kwestia statusu partii polskiej). W kwestii polskiej M. nie podzielał zresztą krańcowego stanowiska R. Luksemburg już od zarania dziejów SDKPiL, choć tak jak i ona akcentował klasowo-rewolucyjny i internacjonalistyczny charakter ideologii partii. Po wybuchu rewolucji 1905 r. zatrzymały go jeszcze w Monachium na czas pewien sprawy likwidacji wydawnictwa, jednakże w listopadzie t. r. mógł już udać się do Krakowa, ówczesnej siedziby centralnej redakcji wydawnictw SDKPiL. Po kilku tygodniach przeniósł się do Warszawy, gdzie należał do kierowniczego grona partii. Spod jego pióra wyszło w latach rewolucji 1905–7 wiele programowych enuncjacji partii w postaci artykułów (ogłoszonych głównie we współredagowanym przezeń „Czerwonym Sztandarze”) i broszur (m. in. Jak i o co walczyć, 1905, Duma carska i bezprawie wyborcze, 1906).
M. był uczestnikiem V Zjazdu SDKPiL (czerwiec 1906, Zakopane), na którym wybrano go na zastępcę członka kilkuosobowego Zarządu Głównego (ZG) partii. W listopadzie 1906 został pod fałszywym nazwiskiem aresztowany i osadzony w twierdzy modlińskiej. Nie rozpoznano go jednak i w lutym 1907 zwolniono. W maju t. r. udał się do Londynu jako jeden z delegatów SDKPiL na V Zjazd SDPRR (rok wcześniej SDKPiL zjednoczyła się bowiem z ogólnorosyjską partią). Obok R. Luksemburg i L. Jogichesa-Tyszki należał do najaktywniejszych polskich uczestników zjazdu i wraz z całą delegacją SDKPiL udzielił czynnego poparcia bolszewikom w ich sporze z mieńszewikami. Na Zjeździe M. został wybrany na zastępcę członka Komitetu Centralnego (KC) SDPRR. Również później negatywny stosunek M-ego do taktyki mieńszewików nie uległ zmianie, czemu dał m. in. świadectwo zarówno na VI Zjeździe SDKPiL, jak i na zwołanej do Paryża V Ogólnorosyjskiej Konferencji SDPRR (styczeń 1909), w której uczestniczył jako członek 5-osobowej delegacji SDKPiL. Na zwołanym po konferencji plenum KC SDPRR powołano go do redakcji centralnego organu tej partii, ale stanowisko to objął faktycznie Warski, gdyż M. nie mógł się przenieść do Paryża. Bliskość poglądów M-ego i bolszewików w sprawach taktycznych nie zmieniała jednak faktu, że, tak jak i całe ówczesne kierownictwo SDKPiL, M. uważał, iż polska socjaldemokracja ma do spełnienia wewnątrz SDPRR szczególną misję, a mianowicie niedopuszczenie do rozłamu organizacyjnego między bolszewikami a mieńszewikami i rozbicia wspólnej partii.
M. współdziałał z bolszewikami w sprawach taktyki nie tylko wewnątrz SDPRR, ale i na arenie międzynarodowej. M. in. na Kongresie II Międzynarodówki zwołanym w sierpniu 1907 do Stuttgartu M. i R. Luksemburg wnieśli, wspólnie z Leninem, zaakceptowaną przez Kongres, bardzo istotną poprawkę do głównej rezolucji politycznej dotyczącej stosunku proletariatu do wojny, a nadającą tej rezolucji rewolucyjny charakter. Współdziałał też z Leninem w przeforsowaniu na Kongresie stanowiska lewicy socjaldemokratycznej potępiającego kolonializm. Problemy kolonializmu i militaryzmu zajmować będą odtąd coraz większe miejsce w twórczości M-ego i niebawem stanie on w rzędzie wybitnych znawców tego problemu na łamach niemieckiej i polskiej prasy socjaldemokratycznej. Po Kongresie Stuttgarckim M. wrócił do kraju. Pod własnym nazwiskiem osiadł legalnie z żoną i córką w rodzinnym Włocławku, by uzyskać obywatelstwo rosyjskie. Otrzymał je 1 IV 1908. Przez cały czas pobytu we Włocławku pisywał do polskiej i niemieckiej prasy partyjnej. W sierpniu 1908 otrzymał jednak ostrzeżenie o grożącym mu aresztowaniu i wraz z rodziną przeniósł się do Berlina. O swym blisko trzyletnim ówczesnym pobycie w kraju powie w liście do W. Orkana: «od 1905 do 1908 żyłem całą piersią, pracując w kraju. Bywało niekiedy szpetnie … lecz zawsze, nawet w czasach najgorszych, było jeszcze dobrze śród owych rogatych dusz robociarzy polskich. Wierzę, że tych sam diabeł nie zmoże». W Berlinie znajdowali się już wtedy także: R. Luksemburg i L. Jogiches-Tyszka. Wokół tej trójki (do r. 1910 również Z. Ledera) koncentrowała się praca ZG SDKPiL.
Szczególne miejsce w pisarstwie M-ego lat 1907–8 zajął problem nasilonej wówczas przez rząd pruski polityki wynarodowiania ziem polskich. W licznych artykułach M. próbował zaalarmować tym niemiecką postępową opinię publiczną. Pisał też na ten temat do nielegalnej i legalnej prasy polskiej. Sporo czasu pochłaniał mu udział w wydawanym od r. 1910 w Warszawie, a redagowanym w Berlinie legalnym tygodniku SDKPiL „Trybuna” oraz jego kontynuacjach.
W grudniu 1908 M. otwierał w imieniu ZG VI Zjazd SDKPiL zwołany do Pragi i był referentem w kwestii agrarnej. Akcentował w swym referacie wyłącznie konflikty typu kapitalistycznego na wsi polskiej i widział sojuszników klasy robotniczej jedynie w proletariackich i półproletariackich warstwach wsi. Był też przeciwny podziałowi majątków obszarniczych w wypadku zwycięstwa rewolucji i opowiadał się za ich przejęciem przez kooperatywy robotników rolnych. Wszedł wówczas ponownie do ZG SDKPiL i pozostawał w nim formalnie do końca istnienia partii. W sporze między rozbitą w l. 1911–16 na dwie frakcje (tzw. «rozłamowców» i «zarządowców») SDKPiL, M. – kierując wraz z R. Luksemburg, Warskim, Tyszką, F. Dzierżyńskim i in. skrzydłem «zarządowców» – próbował zająć umiarkowane i pojednawcze stanowisko.
Na lata 1908–14 przypadł okres szczególnej aktywności M-ego w niemieckiej prasie socjaldemokratycznej. Stał on się m. in. głównym ekspertem tej prasy w dziedzinie polityki budżetowej i podatkowej rządu. W licznych artykułach i broszurach zwracał uwagę na szczególny charakter imperializmu niemieckiego. Specjalne miejsce w jego twórczości owych lat zajęła ogłoszona w r. 1912 w Berlinie broszura Imperialismus oder Sozialismus, stanowiąca jedną z pierwszych oryginalnych prób marksistowskiego sformułowania zasadniczych cech współczesnego imperializmu. W r. 1913 ukazała się w Krakowie książeczka M-ego Antysemityzm a robotnicy, która – wobec toczących się wtedy na łamach prasy krajowej konfrontacji w sprawie antysemityzmu – podjęła próbę analizy struktury klasowej ludności żydowskiej w Polsce na tle historycznym oraz sformułowała stosunek socjaldemokratów tak do antysemityzmu, jak do nacjonalizmu żydowskiego.
W końcu 1913 r. M., wraz z Franzem Mehringiem i R. Luksemburg, zostali przez prawicę i centrystowskie skrzydło SPD odsunięci od redakcji politycznej „Leipziger Volkszeitung”, którą faktycznie dotąd kierowali (M. jako członek redakcji „LVZ” spędzał regularnie kilka dni w tygodniu w Lipsku). Założyli wówczas biuletyn prasowy „Sozialdemokratische Korrespondenz”, który przetrwał do r. 1915. Sekretarką biuletynu była żona M-ego. W lipcu 1914 M. został skazany przez sąd w Kilonii za swe antymilitarystyczne wystąpienia prasowe na 3 miesiące więzienia. Po wybuchu pierwszej wojny światowej stał się, obok R. Luksemburg, K. Liebknechta, F. Mehringa i L. Jogichesa, jednym z głównych współzałożycieli powstałej w r. 1915 grupy «Die Internationale» oraz jej kontynuacji «Spartakus-Bund», skupiających rewolucyjno-internacjonalistyczną opozycję wewnątrz SPD, której kierownictwo poparło niemiecki rząd imperialistyczny w toczącej się wojnie. M. współredagował pisma tych grup „Die Internationale” i „Spartakus-Briefe”. Dn. 22 V 1916 M. został aresztowany i osadzony w więzieniu berlińskim. Przełożył tu na język niemiecki „Pamiętniki” J. Ch. Paska. Dn. 22 X t. r. przeniesiono M-ego do obozu dla jeńców cywilnych w Havelbergu. Rozpoczął tu prace nad zarysem historii Polski, przeznaczonym dla czytelnika niemieckiego. Potrzebne mu książki przesyłała rodzina. «Tu w tym otoczeniu – pisał z Havelbergu do córki w trakcie pracy nad zarysem – dusza mi się rwie do polszczyzny». W kwietniu 1917 został przeniesiony do berlińskiego więzienia Moabit, gdzie kontynuował pisanie zarysu. Zachowany rękopis urywa się na połowie w. XVI. Z więzienia i obozu przesyłał również swe artykuły dla „Spartakus-Briefe”. W ramach wymiany jeńców między Rosyjską Federacyjną Socjalistyczną Republiką Radziecką (RFSRR) a Niemcami M. znalazł się w czerwcu 1918 w Rosji Radzieckiej. Wraz z żoną i córką przybył najpierw do Piotrogrodu, a wkrótce potem do Moskwy, gdzie zamieszkał na Kremlu. Natychmiast włączył się intensywnie do działalności radzieckich instytucji politycznych oraz organizacji grupujących rewolucyjną Polonię. Swój udział w życiu radzieckim początkowo widział przede wszystkim na polu odbudowy zrujnowanego przemysłu. Pragnął tu wykorzystać swe dawne doświadczenie pracy we włókiennictwie. Wszedł do organów kierowniczych tej branży, ale wkrótce sprawy ogólnopolityczne pochłonęły go całkowicie. Został wciągnięty do działalności najwyższych radzieckich instytucji przedstawicielskich: uczestniczył w V (lipiec 1918), VI (październik 1918) i VIII (1920) Ogólnorosyjskich Zjazdach Rad i został członkiem Ogólnorosyjskiego Centralnego Komitetu Wykonawczego (WCIK) Rad od lipca 1918, aktywnie działał w drugiej połowie 1918 r. jako członek Centralnego Komitetu Wykonawczego (CKW) grup SDKPiL w Rosji. W połowie października 1918 z towarzyszącym mu personelem dyplomatycznym M. opuścił Moskwę, by objąć poselstwo radzieckie w Wiedniu. Dojechał jednak tylko do Berlina, gdyż władze austriackie nie chciały misji wpuścić. W końcu miesiąca wrócił więc do Moskwy, gdzie desygnowano go na posła radzieckiego w Warszawie, jeszcze przy Radzie Regencyjnej. Jednak ani Rada, ani rząd proklamowanej w niespełna 2 tygodnie później niepodległej Rzeczypospolitej nie odpowiedziały na tę propozycję radziecką.
W końcu 1918 r. M. został telegraficznie wezwany przez R. Luksemburg, K. Liebknechta i L. Jogichesa-Tyszkę do przybycia do Berlina. Dramatyczna sytuacja Spartakusowców, którzy bezskutecznie próbowali nadać socjalistyczny charakter wybuchłej w listopadzie 1918 rewolucji niemieckiej, spowodowała, że nalegali oni, aby M. zasilił ich kierownictwo. Kiedy jednak 18 I 1919 M-emu udało się dotrzeć okrężną drogą do Berlina, nie zastał już wśród żywych ani R. Luksemburg, ani K. Liebknechta, zamordowanych trzy dni wcześniej przez soldateskę niemiecką. Został natychmiast dokooptowany do kierownictwa (tzw. Centrali) Komunistycznej Partii Niemiec (KPD) i wysłany do Zagłębia Ruhry, gdzie jeszcze tliła się rewolucja. Na konferencji Rad Robotniczych i Żołnierskich z terenu Zagłębia został wybrany do komisji dla socjalizacji przemysłu regionu reńsko-westfalskiego. W marcu 1919 M. musiał jednakże uchodzić z Zagłębia Ruhry. Przebrany za robotnika rolnego przedostał się z transportem repatriacyjnym do Polski. W kwietniu 1919 przybył do Warszawy i tu za pośrednictwem swego dawnego współtowarzysza z ZRP, a ówcześnie wiceministra spraw wewnętrznych Józefa Becka (ojca późniejszego ministra spraw zagran.), nawiązał nieoficjalny kontakt z Belwederem, oferując swe pośrednictwo w doprowadzeniu do pokoju w trwającej de facto od kilku miesięcy wojnie między Polską a Rosją Radziecką. Te próby kontaktów nie były całkowicie bezowocne i 18 VI M., odprowadzony z Warszawy przez oficera, przekroczył linię frontu w pobliżu Smorgoni i w kilka dni później dotarł do Moskwy. Jego inicjatywa nie znalazła poparcia u J. Leszczyńskiego-Leńskiego i niektórych innych przebywających tam polskich działaczy komunistycznych, nastawiających się wówczas jeszcze na wojnę rewolucyjną, uzyskał natomiast dla swych rozmów pełną aprobatę Lenina. Na jego polecenie M. udał się 10 VII 1919 do Polski, by kontynuować te delikatne nieoficjalne pertraktacje pokojowe. Na linii frontu, wbrew otrzymanym wcześniej w Warszawie zapewnieniom, został jednak zatrzymany i wywieziony do Białowieży. Z Warszawy został do niego przysłany przez J. Piłsudskiego dla rozmów politycznych Aleksander Więckowski, natomiast dla pertraktacji w sprawie wymiany jeńców i zakładników przybył z ramienia Polskiego Czerwonego Krzyża (PCK) Michał Kossakowski. Pod firmą rozmów delegacji Rosyjskiego Czerwonego Krzyża i PCK M. kontynuował później te pertraktacje od 9 X do 22 XII 1919 w Mikaszewiczach. Nie dały one jednak większych rezultatów, wobec wyczekującej postawy zajmowanej wtedy jeszcze przez Piłsudskiego w stosunku do toczącej się w Rosji wojny domowej.
Z działalnością polskich komunistów M. był ściśle związany przez cały okres swego pobytu w Rosji Radzieckiej. M. in. brał aktywny udział w obradach CKW grup Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) w Rosji, od września 1919 do maja 1920 był członkiem Komitetu Wykonawczego (KW) KPRP w Rosji. Na posiedzeniu WCIK RFSRR złożył 23 II 1920 w imieniu polskich komunistów w Rosji deklarację programową w sprawie stosunków polsko-radzieckich. Tej samej sprawie, oprócz licznych artykułów, poświęcił książkę Rosja proletariacka a Polska burżuazyjna (Moskwa 1921). Od maja 1920 był członkiem powołanego wtedy Biura Polskiego KC Komunistycznej Partii bolszewików Rosji (RKP). W lipcu 1920, z chwilą powstania w Białymstoku pięcioosobowego Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski (TKRP), M. stanął na jego czele i wziął kierowniczy udział w krótkotrwałej próbie zbudowania polskiej władzy rewolucyjnej na skrawku północno-wschodniej Polski, zajętym w wyniku kontrofensywy przez Armię Czerwoną. Gdy działalność TKRP została przerwana, M. zajął się, już w Moskwie, znów intensywnie polskimi sprawami: zabezpieczeniem polskich zabytków kulturalnych, które w wyniku ewakuacji 1915 r. znalazły się w Rosji, rozwojem polskiego szkolnictwa w Rosji i polską działalnością wydawniczą (od października 1920 kierował Komisją Wydawniczą Biura Polskiego KC RKP).
Z ramienia KPRP uczestniczył M. też od początku w działalności Międzynarodówki Komunistycznej (MK), brał udział w jej kongresach i był współautorem programu rolnego MK przyjętego na jej II Kongresie w lipcu 1920. Był także członkiem Komisji Agrarnej IV Kongresu MK (listopad–grudzień 1922). Ogłosił w tej sprawie liczne prace, zebrane pośmiertnie w zbiorze Sprawa rolna a rewolucja socjalistyczna (Moskwa 1926). W r. 1922 był M. inicjatorem i współzałożycielem Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR), która rozciągnęła swą działalność na wiele krajów. W t. r. M. objął w Moskwie stanowisko rektora Komunistycznego Uniwersytetu Mniejszości Narodowościowych Zachodu (KUMNZ) kształcącego działaczy komunistycznych z krajów Europy centralnej i wschodniej, m. in. dużą grupę działaczy polskich. Poza prowadzeniem pertraktacji radziecko-polskich i uczestniczeniem w rozmowach radziecko-litewskich z r. 1919, M. powoływany był do dalszych misji dyplomatycznych. W r. 1921 przewodniczył delegacji radzieckiej w radziecko-fińskiej komisji mieszanej, zaś od października 1921 do kwietnia 1922 prowadził w Dajrenie w Mandżurii pertraktacje z Japonią. Po ich zakończeniu udał się w połowie kwietnia do Pekinu dla przeprowadzenia wstępnego rekonesansu dyplomatycznego i ewentualnego nawiązania stosunków radziecko-chińskich, ale w czerwcu został odwołany do Moskwy. W końcu 1922 r. niemal równocześnie otrzymał M. od rządu radzieckiego propozycję objęcia przedstawicielstwa dyplomatycznego w Wiedniu, zaś KPD zaproponowała mu, by został kierownikiem politycznym centralnego organu partii, dziennika „Die Rote Fahne”. Jak jednak pisał z Moskwy do córki, obawiał się, że jego wyjazd «pogrzebie w znacznym stopniu pracę tutejszą polską». Stąd też, po krótkim rekonesansie w Berlinie dokonanym na przełomie l. 1922 i 1923, ostatecznie zrezygnował z przyjęcia tych propozycji.
Obok spraw polskich w Moskwie absorbowały M-ego liczne funkcje społeczne, jakie równocześnie pełnił: od maja 1921 był członkiem Prezydium Państwowej Rady Naukowej, był też członkiem rzeczywistym Ogólnorosyjskiej Akademii Nauk Społecznych przy WCIK (tzw. Akademii Komunistycznej) oraz członkiem kierownictwa Instytutu Czerwonej Profesury, kształcącego marksistowskie kadry wykładowców nauk społecznych dla wyższych uczelni, 25 VII 1923 został także mianowany członkiem Sądu Najwyższego RFSRR. Od drugiej połowy 1923 r. nasilająca się ciężka choroba nerek, zaostrzona w Havelbergu, coraz częściej wyłączała go z czynnego życia. We wrześniu–październiku 1923 uczestniczył jeszcze jako gość w odbywającym się pod Moskwą II Zjeździe KPRP, choć krytycznemu przewartościowaniu dziedzictwa ideologicznego SDKPiL (tzw. «błędów luksemburgizmu») był raczej niechętny i dał temu wówczas wyraz w polemice z A. Warskim.
Postępy choroby zmusiły go w r. 1924 do dłuższego leczenia na Krymie. W grudniu 1924 wyjechał w tym samym celu do Włoch i tu 22 III 1925 zmarł w Bogliasco koło Nervi. Na własne życzenie urna z jego prochami została pochowana obok grobów R. Luksemburg i K. Liebknechta na berlińskim cmentarzu Friedrichsfelde. W r. 1950 została z honorami państwowymi przewieziona do grobowca w Alei Zasłużonych na warszawskich Powązkach.
Spośród rodzeństwa M-ego szczególnie czynna była w SDKPiL jego starsza siostra Marta (1864–1942). Związany był także z partią ich młodszy brat Oskar (1874–1933), później zamieszkały we Wrocławiu i Toruniu, gdzie brał udział w przerzucaniu do kraju transportów nielegalnej literatury SDKPiL; dorobiwszy się już majątku jako kupiec zbożowy, wspomagał partię finansowo. Od r. 1908 mieszkał w Poznaniu i nie był związany z ruchem robotniczym. Braćmi stryjecznymi M-ego byli: Bolesław (zob.), Mieczysław (zob.) i Tadeusz (zob.). Jedyna córka M-ego i Bronisławy z Gutmanów, Zofia (ur. 1898), dziennikarka, była żoną znanego malarza niemieckiego Heinricha Vogelera (zm. w r. 1941 w ZSRR), a obecnie zamieszkuje w Warszawie.
Istnieje tradycja (zob. E. Buchalczyk, Z. Macużanka, J. Żurawska, „Realizm w «Fachowcu» W. Berenta”, „Prace Polonistyczne”, S. VIII, 1950 s. 199), iż M. był pierwowzorem bohatera „Fachowca” Berenta, zaprzyjaźnionego z M-m i jego przyszłą żoną w czasie studiów zuryskich.
W ZSRR przystąpiono do wydania pism zebranych M-ego wkrótce po jego śmierci. Z zaplanowanej wielotomowej edycji ukazały się jedynie tom IV (Političeskaja ekonomija, Moskva 1931) i tom VI (Očerki istorii Pol’ši, Moskva 1931). W Polsce ukazały się jego pisma wybrane w dwóch tomach (W. 1952, 1956) oraz Szkice o Tatrach (W. 1951), Listy do Stefana Żeromskiego i Władysława Orkana (W. 1953), wybór artykułów i listów O sztuce (W. 1957) oraz jednotomowy wybór prac i listów Ludzie, czasy, idee (W. 1973); przystąpiono również do ogłoszenia korespondencji politycznej M-ego (dotąd opublikowano listy z l. 1893–1909, „Z Pola Walki” 1968 nr 3, 1969 nr 2). W przygotowaniu znajduje się czterotomowy wybór prac i listów. W Niemieckiej Republice Demokratycznej ukazał się wybór artykułów M-ego Zur Polenpolitik der preussischen Regierung. Auswahl von Artikeln aus den Jahren 1897–1923 (Berlin 1957).
Portret (olej. z początku lat dwudziestych) oraz kolekcja fot. w Centr. Arch. KC PZPR; – Kaczanowska J., Bibliografia prac J. M-ego, Ł. 1954; Černych M., Novye dannye k bibliografii trudov J. M., „Sovetskoe Slavianovedenie” 1966 nr 4; Schumacher H., Uzupełnienia do bibliografii prac J. M-ego, w aneksie do: J. M. Materiały sesji naukowej z okazji 100 rocznicy urodzin, W. 1968; Michta N., Uzupełnienia do bibliografii prac J. M-ego, „Z Pola Walki” 1970 nr 3; Paryscy Z. i W., Encyklopedia Tatrzańska, W. 1973; Sovetskaja Ist. Enc., 1966 IX; W. Enc. Powsz., (PWN); Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung–Biographisches Lexicon, Berlin 1970; Księga Polaków Uczestników Rewolucji Październikowej, W. 1967 (tu także życiorys Bronisławy Marchlewskiej); Słownik Pracowników Książki Pol.; – Biljavičjus E., Naš rektor, „Komunist” (Vilnius) 1966 nr 4; Brożek K., M. jako wydawca, „Twórczość” 1950 nr 4/5; [Budzyński S.] Tradycja, Na 8 rocznicę śmierci J. M-ego, „Trybuna Radziecka” 1933 nr 67; Cieślak T., Historyk Pomorza Nadwiślańskiego J. B. M., „Zap. Tow. Nauk. w Tor.” 1953; Černych M., Stat’i J. M. o perspektivach germanskoj revoljucii i pol’skom voprose (VIII 1918–I 1919), w: Meždunarodnye svjazi stran central’noj, vostočnoj i jugovostočnoj Evropy, Moskva 1968; taż, Vklad J. M. i Rozy Luksemburg w razvitie nemeckorusskich i nemecko-pol’skich literaturnych syjazej, w: Slavjano-germanskie kulturnye svjazi i otnošenija, Moskva 1969; Drewniak B., Wielkopolska w publicystyce J. M-ego, w: Munera Poznaniensia. Księga pamiątkowa Uniw. A. Mickiewicza, P. 1965; Dziamski S., Zarys polskiej filozoficznej myśli marksistowskiej 1878–1939, W. 1973; [Ermilov A. P.] Jermiłow A., Poglądy estetyczne J. M-ego, „Studia Filoz.” 1972 nr 3–4; tenże, Polemika J. M. s dekadentami, „Naučnye Doklady Vysšej Školy, Filosofskie Nauki” 1969 nr 2; Gebauer H., Der Verlager M., „Börsenblatt Deutscher Buchhandlung” 1966 s. 409–10; Gostyńska W., Rola J. M-ego w tajnych rokowaniach polsko-radzieckich, „Z Pola Walki” 1966 nr 2; Haenisch K., Parvus, Berlin 1925; J. B. Marchlewski (J. Karski). Księga pamiątkowa, Moskva 1925; J. M. 1866–1925, Album, Oprac. H. Kamińska, W. 1951; J. M. Materiały sesji naukowej z okazji 100 rocznicy urodzin, W. 1968; J. M-ego wizja niepodległej Polski, Oprac. M. Černych, „Z Pola Walki” 1969 nr 1; Jermolaeva R., Manusewič A., Lenin i pol’skoe rabočee dviženie, Moskva 1971; Klevčenja A., J. M. i leninizm, „Vestnik Belarusskogo Dzjarž. Univ.” 1970 nr 1; Kochański A., SDKPiL 1907–1910, W. 1971; Lenin W. L, Dzieła, XVI, XIX, XXXIV–XXXVI; Malinowski H., Program i polityka rolna KPRP (1918–1923), W. 1964; Michta N., Człowiek, przyroda, społeczeństwo w filozofii J. M-ego, „Człowiek i Światopogląd” 1971 nr 3; Miedziński F., J. M. korespondentem pisma poznańskiego, w: Poznań. Dzieje, ludzie, kultura, P. 1953; tenże, J. M. w Poznaniu (1895), „Kron. m. P.” 1950 nr 1; Najdus W., Lewica polska w Kraju Rad 1918–1920, W. 1971; taż, SDKPiL a SDPRR 1893–1907, Wr.–W.–Kr. 1973; taż, Z historii kształtowania się poglądów SDKPiL w kwestii narodowej, „Z Pola Walki” 1962 nr 3; Nevolina W., Jazborovskaja I., J. M. (k stoletiju so dnia roždenija), „Voprosy Istorii KPSS” 1966 nr 5; Nowakowska W., J. M. o sztuce, w: Studia z dziejów estetyki polskiej…, W. 1972; Raba J., Zieliński H., J. M. jako historyk polskich ziem zachodnich, „Kwart. Hist.” 1953 nr 1; Radlak B., SDKPiL w latach 1914–1917, W. 1967; Sajdak-Michnowska E., O nowo odnalezionych listach J. M-ego, „Z Pola Walki” 1973 nr 2–3; Schumacher H., Sie nannten ihn Karski. Das revolutionäre Wirken J. Marchlewskis in der deutschen Arbeiterbewegung. 1896 bis 1919, Berlin 1964; Sieradzki J., Białowieża i Mikaszewicze. Mity i prawdy, W. 1959; Świetlikowa F., Komunistyczna Partia Robotnicza Polski 1918–1923, W. 1968; Tych F., Kwestia rolna w programie SDKPiL, w: Lenin a kwestia agrarna, W. 1967; tenże, Związek Robotników Polskich (1889–1893), Anatomia wczesnej organizacji robotniczej, W. 1974; Tych F., Schumacher H., J. M. Szkic biograficzny, W. 1966; Warneńska M., Szukam Baltazara Kujawskiego, W. 1963; Wróblewska B., J. M. na emigracji w Zurychu, „Z Pola Walki” 1966 nr 2; taż, Losy i działalność J. M-ego w czasie I wojny światowej, tamże 1965 nr 4; Sprawy polskie w niemieckiej publicystyce J. M-ego, tamże 1970 nr 3; Zawadzki J., J. M. o imperializmie i kwestii agrarnej, „Ekonomista” 1955 nr 4; – Daszyński I., Pamiętniki, W. 1957 I; [Dąbrowski J.] Grabiec J., Czerwona Warszawa przed ćwierć wiekiem, Moje wspomnienia, P. 1925; II Zjazd Komunistycznej Partii Robotniczej Polski… Protokoły…, W. 1968; Humnicki A., Wspomnienia z lat 1888–1892, Kr. 1907; J. M. kontra Kautsky, „Beiträge zur Geschichte der deutschen Arbeiterbewegung” 1964 nr 6; Kłyszewski W., Z moich wspomnień, Kr. 1961; Luksemburg R., Listy do Leona Jogichesa-Tyszki, Oprac. F. Tych, W. 1968–71 I–III; Marchlewska Z., Piórem i pędzlem, W. 1967; taż, Z pięciu miast, W. 1951; Materiały Archiwalne [od t. II Dokumenty i Materiały] do Historii Stosunków Polsko-Radzieckich, W. 1957–65 I–IV; Materiały archiwalne o tajnych rokowaniach polsko-radzieckich w Baranowiczach i Białowieży (czerwiec–lipiec 1919), Oprac. W. Gostyńska, w: Z dziejów stosunków polsko-radzieckich. Studia i materiały, W. 1969 IV; Na granicy epok. W. 1967; Pestkowski S., Wspomnienia rewolucjonisty, Ł. 1961; Pis’ma J. M. k W. M. Archangelskomu, Oprac. M. Černych, w: Issledovanija po istorii pol’skogo obščestvennogo dviženija XIX v., načala XX v., Moskva 1971; Polacy o Leninie, W. 1970; Radwański, T., Wspomnienia działacza SDKPiL (1900–1905), „Z Pola Walki” 1959 nr 1; Rose K., Wspomnienia berlińskie, W. 1932; SDKPiL. Materiały i dokumenty, Pod red. F. Tycha, W. 1957–62 I–II; Semil E., Przed drugą wojną była pierwsza, W. 1965; Siekierska J., Kartki z przeszłości, W. 1960; Spartakusbriefe, Berlin 1958; Sprawozdanie z V Zjazdu SDKPiL, [b. m.] 1906; Sprawozdanie z VI Zjazdu SDKPiL, Kr. 1910; Szuman A., Związek Robotników Polskich w Łodzi w latach, 1888–1893, W. 1937; Szuman A., Dąbrowski W., W Łodzi 1888–1893, P. 1935; Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski, W. 1955; V s’ezd RSDRP, Moskva 1959; Warski A., Wybór pism i przemówień, W. 1958 II; Der Zweite Kongress der Kommunistischen Internationale. Protokoll der Verhandlungen, Hamburg 1921; – AGAD: Zespół Prok. Warsz. Izby Sądowej sygn. 1895 k. 3, 11, 58, 61, 124, 133, 139, sygn. 2244 k. 11, 196–207, 318; Centr. Arch. KC PZPR: Zespoły J. M. (62), Zjazdy i Konferencje SDKPiL (9/I), ZG SDKPiL (9/II), Stow. Robotników Socjaldemokratów Król. Pol. i Litwy Zagranicą (9/IV), Biuro Sekcji Zagr. SDKPiL (9/V), Teczki osobowe: Bronisławy Marchlewskiej (9355) i Zofii (12900); Centr. Arch. Partyjne IM-L przy KC KPZR (Moskwa): Zespół J. M.; – Korespondencja w posiadaniu córki Zofii Marchlewskiej.
Feliks Tych