Nowak-Dłużewski (Nowak) Juliusz, pseud. i krypt: a.g., a.j., a.k., (a.k.), A.K., emge, al. gost., Al. Gost., Aleksander Gostecki, J. N., j.n.d., J. N. D., a. kras., al. kras., Al. Kraś., Al. Krasień., aleks. kras., aleks. krasien., Aleksander Krasieniecki, St. W., Stanisław Więckowski, St. Więcł., Stanisław Więcławski (1893–1972), historyk literatury, dyrektor Biblioteki Wojewódzkiej i Muzeum Świętokrzyskiego w Kielcach, profesor Uniw. Warsz. Ur. 31 III w Goszczy (Miechowskie), był synem Wojciecha Nowaka, nauczyciela szkoły ludowej, i Felicji z Dłużewskich. Gimnazjum klasyczne ukończył w Kielcach w r. 1912; w l. 1913–17 studiował filologię polską na UJ. W l. 1918–20 uczył języka polskiego, łaciny i historii w Wyższej Szkole Realnej w Kielcach. Uczestniczył w wojnie 1920 r. W l. 1920–39 był nauczycielem języka polskiego, łaciny i historii w Gimnazjum Tow. im. J. Zamoyskiego w Warszawie. W czasie pracy w szkolnictwie był członkiem Zarządu Kieleckiego, Warszawskiego a następnie (1926–39) Zarządu Głównego Związku Zawodowego Nauczycieli Polskich Szkół Średnich, członkiem kolegium redakcji czasopisma „Ogniwo”, redaktorem odpowiedzialnym pisma młodzieży Gimnazjum im. Zamoyskiego „Życie Szkoły” (1927–39), członkiem Komisji Pism Młodzieży Szkolnej w Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (1932–9) – za tę działalność otrzymał w r. 1938 Złoty Krzyż Zasługi. Był też członkiem zarządu Koła Kielczan i redaktorem rocznika „Pamiętnik Koła Kielczan” (1937–8). Równocześnie prowadził poszukiwania naukowe w archiwach i bibliotekach warszawskich; ich plon stał się podstawą napisanej pod kierunkiem Ignacego Chrzanowskiego rozprawy doktorskiej obronionej na UJ w r. 1932 i wydanej pt. Satyra polityczna Sejmu Czteroletniego (Kr. 1933) w serii „Prace Historycznoliterackie”. W tej samej serii ukazała się praca Satyra polityczna konfederacji targowickiej i sejmu grodzieńskiego (Kr. 1935). (Obie te książki podpisał nazwiskiem Nowak, w r. 1938 – ze względu na dużą częstotliwość występowania nazwiska Nowak – dobrał do swojego nazwisko panieńskie matki i żony).
Od r. 1935 N.-D. przygotowywał rozprawę habilitacyjną; na zgromadzenie materiału otrzymał od Tow. im. J. Zamoyskiego w r. szk. 1936/7 stypendium. Przeprowadził kwerendę w wielu miastach Polski i w Gdańsku (odpisane wtedy teksty literackie, po spaleniu archiwów i bibliotek warszawskich, mają dzisiaj wagę oryginałów). Wybuch drugiej wojny światowej przeszkodził w sfinalizowaniu habilitacji. W październiku 1939 gestapo zarekwirowało mienie i bibliotekę N-a-D-ego, który opuścił Warszawę i zamieszkał w Kielcach, pracując oficjalnie jako urzędnik w przemyśle. Prowadził tu od r. 1940 naukę języka polskiego i łaciny na tajnych kompletach licealnych; od grudnia 1943 zaś był organizatorem i wykładowcą polonistyki na Tajnym Uniwersytecie Ziem Zachodnich. Po likwidacji kursów uniwersyteckich w r. 1945 otrzymał propozycję pracy w Uniw. Wrocł., której nie przyjął, pozostając w Kielcach, gdzie gromadził podworskie dobra kulturalne. Stały się one podstawą organizacyjną biblioteki wojewódzkiej i Muzeum Świętokrzyskiego. N.-D. został pierwszym dyrektorem obu instytucji, był też pomysłodawcą i redaktorem „Biblioteki Muzeum Świętokrzyskiego”. Jako jej nr 1 ukazała się opracowana przez N-a-D-ego Poezja powstania kościuszkowskiego (Kielce 1946), z przedmową N-a-D-ego „Antologia współczesnej liryki świętokrzyskiej” (oprac. J. M. Gisges, Kielce 1947), pod jego zaś redakcją „Pamiętnik Kielecki” (1947); pomieścił tu rozprawę o Wespazjanie Kochowskim i materiałową pracę o maturze Stefana Żeromskiego. Pobyt w Kielcach, gdzie był ponadto prezesem oddziału Związku Literatów Polskich, członkiem wojewódzkiej Rady Kultury i Sztuki oraz organizatorem i prezesem Tow. Przyjaciół Kielc, zamknął N.-D. książką Udział regionu kieleckiego w kulturze narodu (Kielce 1947). W jesieni 1947 wrócił do Warszawy. Pracował do r. 1950 w redakcji „Słowa Powszechnego” jako kierownik działu kulturalnego. Parając się publicystyką literacką i naukową na łamach tego dziennika oraz tygodnika „Dziś i Jutro”, interesował się prawie wszystkimi okresami historii literatury polskiej, nie wyłączając doby współczesnej. W l. 1950–3 był dyrektorem Liceum Św. Augustyna w Warszawie i jednocześnie przygotował rozprawę Stanisław Konarski (W. 1951), która była podstawą kolokwium habilitacyjnego na Uniw. Tor. (4 VII 1951). W r. 1953 wydał „Poezję Związku Święconego i rokoszu Lubomirskiego” (Wr., przyniosła teksty odpisane przed wojną i w tych odpisach tylko dostępne) i rozpoczął pracę jako zastępca prof. literatury staropolskiej na KUL, pozostając jednakże kuratorem Liceum Św. Augustyna. W Lublinie wykładał do r. 1956, kiedy mianowany został profesorem nadzwycz. Uniw. Warsz. Pracował tu do przejścia na emeryturę w r. 1963 (30 IX).
Okres warszawskiej profesury był dla naukowej działalności N-a-D-ego wyjątkowo pomyślny. Uzupełnił monografię o Konarskim 2-tomowym „Wyborem pism” (1955) i „Listami” (1962) wielkiego pijara; rzuciły one nieco światła na początki oświecenia w Polsce. Chronologii tej epoki poświęcił N.-D. wiele rozpraw i przyczynków drukowanych w „Przeglądzie Humanistycznym” w l. 1959–61. Dostrzegał, opowiadając się za wcześniejszym startem literatury polskiego oświecenia, w czasach drugiego Sasa ważne ogniwo jej rozwoju. Zainteresowania naukowe koncentrował jednak na literaturze staropolskiej, szczególnie na jej poezji politycznej. Od r. 1962 ukazywały się książki (np. Poemat satyrowy w literaturze polskiej w. XVI i XVII, W. 1962, Bibliografia staropolskiej okolicznościowej poezji politycznej XVI–XVIII w., W. 1964), rozprawy interpretacyjne, przyczynki filologiczne, postulaty wydawnicze dotyczące owej literatury (zebrane zostały w dwu tomach studiów: Z historii polskiej literatury i kultury, W. 1967, i Studia i szkice, W. 1973). Ten intensywny okres analiz poprzedzał dzieło życia N-a-D-ego Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce, stanowiące pierwsze całościowe ujęcie tego problemu. Średniowiecze ukazało się w r. 1963 (W.), Czasy Zygmuntowskie w r. 1966 (W.), Pierwsi królowie elekcyjni w r. 1969 (W.), Zygmunt III w r. 1971 (W.), Dwaj młodsi Wazowie w r. 1972 (W.). Tom Dwaj królowie rodacy pozostał w rękopisie. Ujawniła się tu najwyraźniej postawa metodologiczna N-a-D-ego. Był on uczniem I. Chrzanowskiego i zawdzięczał mu nie tylko rozbudzenie zainteresowań literaturą polityczną, ale i widzenie literatury w kategoriach socjologicznych. Wysoko cenił dorobek Aleksandra Brücknera i uważał się za jego ucznia «z ducha». W kręgu zainteresowań badawczych N-a-D-ego była nie tylko literatura staropolska, kultura oświecenia i edytorstwo naukowe, ale również zagadnienia regionalizmu, którym poświęcił wiele rozpraw. Działalność uniwersytecka N-a-D-ego trwała zaledwie 11 lat. Zdołał jednak wychować sporą grupę badaczy staropolszczyzny. Po przejściu na emeryturę otworzył w Uniw. Warsz. seminarium doktoranckie, w którym uczestniczyli byli studenci i ludzie spoza tego grona. Staraniem uczniów wydano zbiór „Kultura i literatura dawnej Polski” ofiarowany przez Uniw. Warsz. N-owi-D-emu w r. 1968 na 75 rocznicę urodzin. N.-D. był inicjatorem edycji staropolskiego dorobku pieśniowego. W r. 1966 ukazały się „Kolędy polskie. Średniowiecze, w. XVI” (W.), w 1977 „Polskie pieśni pasyjne. Średniowiecze i wiek XVI” (W.), prace nad innymi tekstami trwają. Aktywnie uczestniczył, będąc już na emeryturze, w działalności Tow. Literackiego im. A. Mickiewicza jako członek jego Zarządu Głównego. N.-D. zmarł 19 IV 1972 w Warszawie. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony po r. 1945 m. in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1963) oraz był dwukrotnym laureatem nagrody im. Włodzimierza Pietrzaka (1964 – za całokształt twórczości naukowej, 1967 – wspólnie z zespołem – za edycję „Kolęd polskich”).
Z małżeństwa zawartego z Jadwigą z Dłużewskich (ur. 1897) miał córki: Izabelę (ur. 1921) zamężną Żukowską, i Annę (ur. 1927), zamężną Kościelecką.
W rękopisie, oprócz wyżej wspomnianej kolejnej części dzieła Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce: Dwaj królowie rodacy pozostawił tomy: Poezja wojen polsko-kozackich czasów Jana Kazimierza oraz Poezja wojen polsko-szwedzkich czasów Jana Kazimierza.
Fot. w: „Pam. Liter.” 1973 z. 1; – Kapuścik J., Bibliografia prac J. N-a-D-ego 1927–1967, w: Kultura i literatura dawnej Polski, W. 1968 s. 7–29; Nieznanowski S., Bibliografia prac J. N-a-D-ego 1966–1972, w: Nowak-Dłużewski J., Studia i szkice, W. 1973 s. 250–4, 257–9; tenże, Bibliografia prac o J. N-u-D-m, tamże s. 255–6 (fot.); Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1972–3; Łoza, Czy wiesz, kto to jest? Uzupełnienia; – Chudek J., J. Nowak-Dłużewski, „Roczn. Liter.” 1972 s. 689–90; Iwaniak S., J. Nowak-Dłużewski, „Roczn. Muz. Świętokrzyskiego” T. 9: 1975 s. 557–8 (fot.); Korolko M., J. Nowak-Dłużewski, w: Nowak-Dłużewski J., Studia i szkice, W. 1973 s. 7–11 (fot.); Królikowski B., Przypominamy Kielcom, „Kamena” 1963 nr 23/24 (fot.); tenże, Staropolszczyzna i regionalizm, „Przegl. Human.” 1968 nr 2 s. 187–90; Podgórski W. J., J. Nowak-Dłużewski jako profesor Uniwersytetu Warszawskiego, „Polonistyka” 1972 nr 6 s. 69–71; Strzałkowski W., Pożegnanie z Profesorem, „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” (Londyn) 1972 nr 264 (fot.); – Arch. Uniw. Warsz.: Składnica Akt (teczka personalna J. N-a-D-ego, fot.); – Życiorys J. N-a-D-ego z 3 VII 1956 oraz jego korespondencja w posiadaniu rodziny; – Informacje córki A. Kościeleckiej.
Stefan Nieznanowski