Starzyński Juliusz Stanisław (1906–1974), historyk i krytyk sztuki, organizator życia naukowego i artystycznego.
Ur. 28 II we Lwowie, był synem Witolda (1881–1927). Ojciec pochodził z rodziny h. Ślepowron, był dr. praw, w r. 1918 uczestniczył w walkch polsko-ukraińskich o Lwów, w czasie wojny polsko-sowieckiej 1920 r. był tłumaczem komendanta wojskowej misji francuskiej w Polsce, potem starszym radcą Generalnej Prokuratorii RP. Matka, Julia Florentyna Dorsaż (1881–1962), Szwajcarka, używała spolszczonego nazwiska, była nauczycielką domową języka francuskiego.
S. był ochotnikiem w wojnie polsko-sowieckiej 1920 r. (wg S. Łozy). Uczył się w III Gimnazjum Klasycznym im. Stefana Batorego we Lwowie; w wyższych klasach gimnazjum uczęszczał także do Szkoły Dramatycznej Franciszka Frączkowskiego. W r. 1924 zdał egzamin maturalny i przeprowadził się do Warszawy. Studiował na Uniw. Warsz. początkowo romanistykę, następnie historię sztuki. Równocześnie (w r. akad. 1924/5) kształcił się w Inst. Reduty, a w l. 1925–8 publikował artykuły o teatrze w „Życiu Teatru” i „Wieku XX”. Napisał wówczas dwa dramaty: Historia o cudownym Narodzeniu Pańskim (wyst. w Teatrze Odrodzonym na Pradze w Warszawie 25 XII 1926) i Walka wieczysta. Piękno nie umiera. Sceny z życia Michała Anioła (niewyst., losy tekstu nie są znane). Występował jako aktor w warszawskich teatrach: Odrodzonym (1926/7) i Narodowym (1927/8). Dyplom magistra filozofii Uniw. Warsz. otrzymał 28 V 1929 i w sierpniu t.r. rozpoczął służbę wojskową w Szkole Podchorążych Rezerwy Wojsk Łączności w Zegrzu. Po wyjściu z wojska, we wrześniu 1930, pracował krótko przy inwentaryzacji zabytków pow. łowickiego. Dzięki stypendium PAU, od października t.r. do końca maja 1931 kontynuował studia z historii sztuki we Włoszech, Austrii i Niemczech. Dn. 7 XII 1931 uzyskał na Uniw. Warsz. doktorat na podstawie rozprawy napisanej pod kierunkiem Zygmunta Batowskiego pt. Barokowe malowidła ścienne w kaplicy Św. Karola Boromeusza w Łowiczu i twórca ich Michelangelo Palloni („Studia do Dziej. Sztuki w Polsce” T. 4: 1931). W l. 1931–5 wykładał w Warszawie historię sztuki nowożytnej w Państw. Inst. Nauczycielskim oraz historię sztuki w Tow. Opieki nad Zabytkami Przeszłości i na Wydz. Architektury Politechn. Warsz. W tym czasie przebywał kilkakrotnie w Belgii, Francji, Holandii i Niemczech. Dn. 1 I 1933 otrzymał stopień wojskowy podporucznika. Dn. 16 V t.r. został współpracownikiem Komisji Historii Sztuki PAU; w październiku wszedł w skład delegacji na Międzynarodowy Kongres Historii Sztuki w Sztokholmie, gdzie wygłosił referat Le mécénat artistique du roi Jean Sobieski („Résumés des communications présentées au Congrès. Congrès International d’Histoire de l’art”, Stockholm 1933). T.r. opublikował Rysunki Canaletta w warszawskim Muzeum Narodowym („Biul. Hist. Sztuki i Kult.” nr 1) oraz Wilanów. Dzieje budowy pałacu wilanowskiego za Jana III („Studia do Dziej. Sztuki w Polsce” T. 5 z. 2); na podstawie tej pracy habilitował się 12 II 1935 na Wydz. Humanistycznym Uniw. Warsz. W maju t.r. został dyrektorem Inst. Propagandy Sztuki (IPS), a jesienią został zatwierdzony jako docent historii sztuki nowożytnej na Uniw. Warsz. i rozpoczął wykłady o sztuce baroku we Włoszech i w Polsce oraz o malarstwie europejskim XIX–XX w. Od tego czasu wykładał też historię kultury na Wydz. Sztuki Reżyserskiej Państw. Inst. Sztuki Teatralnej. T.r. wydał Doniosłe odkrycie obrazu szkoły Rembrandta w Warszawie (Carel Fabritius, „Wskrzeszenie Łazarza”) („Biul. Hist. Sztuki” nr 4), a w r. 1936 wraz z Michałem Walickim syntezę Dzieje sztuki polskiej (W.). W r. 1937 objął w Muz. Narodowym w Warszawie funkcję kustosza w dziale malarstwa europejskiego; zajmował się szkołami włoską i francuską, opracowując tę część kolekcji w pierwszym katalogu obrazów Muzeum („Katalog Galerii malarstwa obcego”, W. 1938). Dążąc do uczynienia z IPS ośrodka badań sztuki nowoczesnej, założył w r. 1937 pismo (organ IPS) „Nike”, którego został redaktorem naczelnym; nadał mu wysoki poziom merytoryczny i edytorski, zamieścił w nim też swój artykuł Impresjonizm i zagadnienie stylu w sztuce nowoczesnej (1937 nr 3). W okresie międzywojennym napisał kilka artykułów i recenzji do „Biuletynu Historii Sztuki” oraz kilkanaście haseł z zakresu sztuki do encyklopedii „Świat i Życie”. Zajmował się również publicystyką kulturalną m.in. w „Wiadomościach Literackich”, „Pionie”, „Głosie Plastyków” (Aleksander Gierymski. Daty i dokumenty, 1938 nr 1) i „Arkadach”. W l. trzydziestych odziedziczył rodzinny majątek Jarchorów (pow. buczacki).
Zmobilizowany w stopniu porucznika, walczył S. w kampanii wrześniowej 1939 r., dowodząc kompanią łączności. Wzięty do niewoli niemieckiej, przebywał w obozach oficerskich: od listopada t.r. do początku r. 1940 w Norymberdze, następnie krótko w Laufen oraz od marca 1940 w Oflagu VII A w Murnau. Prowadził dla internowanych wykłady z historii sztuki. W Murnau współtworzył teatr obozowy, w którym reżyserował lub współreżyserował z Czesławem Szpakowiczem: „Ptaka” Jerzego Szaniawskiego (kwiecień 1941), „Pastorałkę” Leona Schillera (grudzień 1941), „Gwałtu, co się dzieje” (luty 1942) i „Zemstę” (styczeń 1943) Aleksandra Fredry, „Uciekła mi przepióreczka” Stefana Żeromskiego (grudzień 1943), „Cyrulika sewilskiego” oraz „Wesele Figara” A. Beaumarchais’go (we wrześniu i listopadzie 1944, we własnym tłumaczeniu). Zaadaptował na scenę „Opowieść wigilijną” Ch. Dickensa, którą wystawiono pt. „Kantyczka dla ubogich” (reż. Schiller, luty 1945).
Po wyzwoleniu oflagu 29 IV 1945, wyjechał S. na krótko do Londynu (śladem pobytu była Droga syntezy. Rozmowa o sztuce nowoczesnej, opublikowana w londyńskiej „Nowej Polsce” 1946 z. 11–12). Już późną wiosną 1945 był z powrotem w Niemczech, gdzie został kierownikiem literackim teatrzyku «O.T.O.» (Obozowy Teatr Oficerski), a wkrótce potem zorganizowanego w Lingen teatru Ekipy Polowej Polskiej YMCA (Young Men’s Christian Association), podległego dowództwu 1. Dyw. Pancernej (od czerwca t.r. – Teatr Ludowy im. Wojciecha Bogusławskiego). Jesienią 1946 z częścią ekipy tego teatru wrócił do Polski i prowadził krótko, wraz ze Szpakowiczem, teatrzyk lalkowy «Warsztat» w Skolimowie koło Warszawy. Podjął też zajęcia na Uniw. Warsz. jako wykładowca historii sztuki nowoczesnej i krytyki artystycznej w Inst. Historii Sztuki. W okresie 15 XII 1947 – 30 XI 1949 był kierownikiem Biura Współpracy Kulturalnej z Zagranicą w Min. Kultury i Sztuki; często wówczas wyjeżdżał, szczególnie do ZSRR. W r. 1948 był zaangażowany w prace biura organizacyjnego Światowego Kongresu Intelektualistów w Obronie Pokoju we Wrocławiu. W lipcu t.r. wstąpił do PPR (od grudnia – PZPR). W lutym 1949 na Zjeździe Plastyków w Nieborowie wygłosił referat, zawierający postulat realizmu – sztuki zrozumiałej. T.r. otrzymał tytuł profesora nadzwycz. Dn. 1 X został powołany na stanowisko delegata Ministra Kultury i Sztuki ds. organizacji przy ministerstwie Państwowego Inst. Sztuki (PIS). Instytut utworzono 30 XI, a S. został jego dyrektorem. Ustalił strukturę placówki, dzieląc ją na sekcje, z których każda redagowała własne czasopismo naukowe. W r. 1950 powołał czasopismo o charakterze ideologiczno-marksistowskim „Materiały do Studiów i Dyskusji” (od r. 1956 „Sztuka i Krytyka”) i w l. 1951–8 (do likwidacji) był jego redaktorem naczelnym; zamieścił w nim artykuły, m.in. Materializm dialektyczny i historyczny jako podstawa badań nad sztuką (1951 nr 5), Przemiany malarstwa europejskiego od romantyzmu do realizmu (1956 nr 1–2), U źródeł sztuki nowoczesnej w Polsce (1956 nr 3–4). Dzięki pozycji politycznej S-ego Instytut otrzymywał stypendia zagraniczne, wzbogacono jego bibliotekę i zbiory archiwalne, udało się uchronić przed zniszczeniem archiwum fotograficzne ze zbiorami przedwojennych klisz wykonanych przez terenowych konserwatorów zabytków. S. pragnął stworzyć z Instytutu swoistą akademię, w której naukowcy będą dyskutowali z twórcami; w tym celu zatrudniał w nim zarówno uczestników swojego seminarium uniwersyteckiego jak i artystów. Przyjmował też do pracy, w miarę swoich możliwości, osoby politycznie niepewne, np. usuniętego z teatru Schillera (1951), wyrzuconego z Uniw. Pozn. Zbigniewa Raszewskiego (1953), zwolnionych z więzienia historyków sztuki, Michała Walickiego (1953) i Jerzego Sienkiewicza (1955). Nawiązując do doświadczeń przedwojennych, rozwinął dokumentację zanikającego folkloru oraz atakowaną za «dewocjonalizm» akcję inwentaryzacji zabytków (zainaugurowany w r. 1951 „Katalog zabytków sztuki w Polsce”). W r. 1950 został dyrektorem Inst. Historii Sztuki Uniw. Warsz. W Inst. Kształcenia Wyższych Kadr Naukowych przy KC PZPR utworzył jesienią t.r. katedrę estetyki. Był członkiem kolegium Min. Kultury i Sztuki oraz pierwszym wiceprzewodniczącym (1951–2) Stow. Historyków Sztuki i Kultury Materialnej (od r. 1952 p.n. Stow. Historyków Sztuki), następnie w l. 1962–70 jego wiceprezesem. W r. 1951 organizował pracę Podsekcji Badań Sztuki I Kongresu Nauki Polskiej. W r.n. został wybrany na członka korespondenta PAN. W l. 1953–60 sprawował funkcję przewodniczącego Komitetu Historii i Teorii Sztuki PAN, a w l. 1953–6 był przewodniczącym kolegium redakcyjnego „Przeglądu Artystycznego”. W maju 1954 został profesorem zwycz.
Równocześnie z działalnością administracyjną publikował S. prace naukowe i popularyzatorskie. W r. 1950 ukazał się z jego wstępem album 500 lat malarstwa polskiego (wznowiony pt. Pięć wieków malarstwa polskiego, W. 1952–3). Wydał książki: Badania nad sztuką. Dorobek, stan i potrzeby. Z powodu I Kongresu Nauki Polskiej (W. 1951), Sztuka w świetle historii. Studia z metodologii historii sztuki (W. 1951), Zarys teorii sztuk plastycznych w rozwoju dziejowym (W. 1952) oraz Mistrz Leonardo da Vinci. 1452–1952 (W. 1952), a także Rozwój teorii sztuk plastycznych. Od starożytności do schyłku XVIII wieku (W. 1953, mszp. powielany). W r. 1958 ukazały się Ludzie i obrazy. Od Davida do Picassa (W.). Publikował m.in. w „Biuletynie Historii Sztuki” (1951–3) i „Przeglądzie Artystycznym” (1950–60), opatrywał przedmowami prace zbiorowe (m.in. „Sztuka polska czasów nowożytnych, Cz. 1: Lata 1450–1650”, W. 1952, „Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. 1: woj. krakowskie”, W. 1953) oraz albumy i katalogi wystaw, m.in. Xawerego Dunikowskiego (W. 1958), Edwarda Muncha (W. 1959), Aliny Szapocznikow (P. 1960). Z czasem nadmiar stanowisk i obowiązków spowodował przejściowe zaniechanie pracy naukowo-badawczej. W l. 1954, 1956 i 1958 pełnił S. funkcję komisarza wystaw sztuki polskiej na Biennale w Wenecji; w r. 1957 został członkiem korespondentem Akad. Sztuk tamże. Od r. 1955 należał do Międzynarodowego Stow. Krytyków Sztuki (Association Internationale des Critiques d’Art, AICA), w l. 1956–62 jako wiceprzewodniczący i szef sekcji polskiej. W r. 1959 był w Paryżu członkiem jury międzynarodowego I Biennale Młodych. W czerwcu t.r., dzięki długoletnim zabiegom S-ego, PIS został włączony do PAN pod nazwą Inst. Sztuki. Na przełomie l. 1959/60 S., jako komisarz Wystawy Artystów Polskich, stanowiącej fragment Międzynarodowej Wystawy Sztuki Krajów Socjalistycznych w Moskwie, uwydatnił wbrew intencji organizatorów różnorodność i rangę artystyczną polskiej plastyki. W rezultacie utracił stanowisko dyrektora Inst. Sztuki, pozostając w nim kierownikiem Zakł. Sztuk Plastycznych. Zintensyfikował wówczas swe kontakty zachodnioeuropejskie i ponownie uaktywnił się naukowo.
W r. 1960 zorganizował S. w Warszawie VII Kongres AICA. Od r. 1961 kierował pracami Międzynarodowej Komisji Archiwów Sztuki Współczesnej. T.r. opublikował Od renesansyzmu do impresjonizmu (Malarstwo Aleksandra Gierymskiego w latach 1872–1879) („Roczn. Hist. Sztuki” T. 2). W l. 1962–6 często przebywał w Paryżu. Prowadził tam wykłady na temat romantycznej syntezy sztuk (m.in. w r. akad. 1964/5 na Sorbonie, zaproszony przez VI Section École Pratique des Hautes Études). Zajmując się szczególnie malarstwem E. Delacroix, opublikował: „Pietà” Delacroix i „Marsz żałobny” Chopina („Roczn. Hist. Sztuki” T. 4: 1964), O romantycznej syntezie sztuk. Delacroix, Chopin, Baudelaire (W. 1965), Delacroix i Baudelaire („Roczn. Hist. Sztuki” T. 6: 1966); poprzedził wstępem polskie wydanie „Dzienników” Delacroix (Wr. 1968). We Francji ukazało się w jego opracowaniu wydanie krytyczne „Du romantisme dans les arts” Stendhala (Paris 1966), a w Polsce album Aleksander Gierymski (W. 1967; nieco zmienione wersje w jęz. włoskim, W. 1969 i angielskim, W. 1971). Opatrywał przedmowami prace zbiorowe, m.in. „Z dziejów polskiej krytyki i teorii sztuki. t. 1: Myśli o sztuce w okresie romantyzmu” (W. 1961), „Dzieje sztuki polskiej. t. 1: Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XII wieku” (W. 1970). W l. 1960–8 przewodniczył Komitetowi Nauk o Sztuce PAN (w l. 1968–74 był jego wiceprzewodniczącym). W r. 1966 został członkiem rzeczywistym PAN. W r. 1968 objął ponownie dyrekcję Inst. Sztuki PAN. W związku z rozpoczętą wówczas inwentaryzacją zabytków klasztoru Paulinów w Częstochowie, zainicjował cykl sesji naukowych poświęconych sztuce Jasnej Góry; pierwsza, zorganizowana przez paulinów pod patronatem prymasa Stefana Wyszyńskiego, odbyła się jesienią 1969.
W r. 1970 odszedł S. ze stanowiska dyrektora Inst. Historii Sztuki Uniw. Warsz., pozostając dyrektorem Inst. Sztuki PAN. W l.n. wydał Romantyzm i narodziny nowoczesności. Stendhal, Delacroix, Baudelaire (W. 1972), Polska droga do samodzielności w sztuce (W. 1973) oraz wspólnie z Haliną Stępień korespondencję Maksymiliana i Aleksandra Gierymskich „Listy i notatki” (Wr. 1973) i album Jan Matejko (W. 1973). Przez cały okres powojenny publikował artykuły w pismach kulturalnych i w prasie codziennej, m.in. w „Przeglądzie Kulturalnym”, „Trybunie Ludu”, „Życiu Warszawy”, okazjonalnie także w „Kuźnicy”, „Odrodzeniu”, „Kierunkach” i „Współczesności”. Wypromował 22 doktorów i 130 magistrów (wykazy prac napisanych pod jego kierunkiem opublikowano w „Biul. Hist. Sztuki” R. 16: 1953 nr 3–4 s. 137, R. 23: 1961 nr 1 s. 80–8, R.38: 1976 nr 3 s. 280–1, 284–5). Do uczniów S-ego należeli Janina Grabowska-Wiercińska, Elżbieta Grabska, Irena Huml-Bacz, Andrzej Jakimowicz, Władysława Jaworska, Wiesław Juszczak, Stefan Kozakiewicz, Hanna Morawska, Andrzej K. Olszewski, Mieczysław Porębski, Andrzej Ryszkiewicz, Maria Rzepińska, Antoni Ślesiński, Jerzy Toeplitz, Aleksander Wojciechowski. W opinii uczniów i współpracowników był S. człowiekiem prawym i odważnym, sprawnym organizatorem, sympatycznym i interesującym rozmówcą. Jako profesor sprzyjał indywidualnemu rozwojowi swych uczniów. Przez całe życie S. pisał wiersze, niektóre z nich opublikowano pośmiertnie w zbiorze „Drut opasał w krąg. Antologia poezji jenieckiej z lat 1939–45” (Opole–Częstochowa 1984), a także przetłumaczył na język polski poezje Michała Anioła.
W r. 1974 otrzymał S. indywidualną Nagrodę Państwową I st. za działalność naukową w dziedzinie historii sztuki. W listopadzie t.r. uczestniczył jako szef delegacji polskiej w konferencji „Kultury słowiańskie w epoce kształtowania się i rozwoju narodów słowiańskich” w Moskwie. Zmarł w Warszawie 11 XII 1974, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim. Był odznaczony m.in. Krzyżem Rycerskim duńskiego Orderu Danebrog (1936), Krzyżem Rycerskim szwedzkiego Orderu Gwiazdy Polarnej (1938), rumuńskim Orderem Steana Republicii Populare Romine (1948), węgierskim Orderem Państwowym (1950) oraz Krzyżami Kawalerskim (1951), Oficerskim (1954) i Komandorskim (1969) Orderu Odrodzenia Polski.
S. był żonaty (od 8 X 1930) z Janiną z Bujaków (zm. 1975), historykiem, córką Emanuela, nauczyciela języka niemieckiego, właściciela Gimnazjum Ewangelickiego im. Mikołaja Reja w Krakowie; matką Janiny była Klementyna z Pawlikowskich. W małżeństwie tym S. miał syna Wojciecha Eustachego (ur. 1932), fizyka, i córkę Różę (ur. 1937), dr nauk medycznych.
W r. 1977 ukazał się tom prac pod redakcją Marii Poprzęckiej pt. „Ikonografia romantyczna” (W.), dedykowany pamięci S-ego i zawierający bibliografię jego prac. W r. 1984 odbyła się w Warszawie sesja naukowa w dziesięciolecie śmierci S-ego (materiały w „Biul. Hist. Sztuki” R. 47: 1985 nr 3–4).
Rzeźba (głowa portretowa) przez Xawerego Dunikowskiego, brąz, w Sali im. S-ego w IS PAN; Fot. w Arch. Fot. tamże; – Bibliogr. dramatu pol., II–III; – Biogramy uczonych pol., I; PSB (Schiller Leon, Sienkiewicz Jerzy); Słown. Teatru Pol., II; Śródka A., Uczeni polscy XIX–XX stulecia, W. 1998 IV; – Adamowiczowa J., Nagrody państwowe w latach 1948–1980. Informator, Wr. 1983; Almanach sceny polskiej 1959/60–1980/81, W. 1961–84; Słown. Geogr. (Jarchorów); – Fik M., Kultura polska po Jałcie, Londyn 1989; Jackowski A., Ćwiczenie pamięci. Rok 1949. Powstanie Państwowego Instytutu Sztuki, „Konteksty. Pol. Sztuka Lud.” 1999 nr 3 s. 71–8; Marczak Oborski S., Teatr czasu wojny, W. 1967; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; toż w l. 1915–39; toż w l. 1945–60; Ryszkiewicz A., Juliusz Starzyński w: Instytut Sztuki PAN 1949–1999, W. 2000; Walicki M., Juliusz Starzyński, „Nauka Pol.” 1965 nr 2 s. 50–3; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944, Wr. 1978; – Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; „Roczniki Uniw. Warsz.” T. 3: 1962 s. 137, T. 10: 1971 s. 17–18; Simon L., Spis przedstawień zespołu Reduty w ciągu dziesięciu lat 1919–1929, Wil. 1929; Who’s Who in the World, Chicago 1974; – Byrski T., Teatr-radio – wspomnienia, W. 1976; Materiały do dziejów Instytutu Propagandy Sztuki, Oprac. J. Sosnowska, W. 1992 (mszp. powielony); Michałowski J. M., Juliusz Starzyński, „Kron. Warszawy” 1976 nr 1 s. 105–14; Mrozińska K., Ostatnia rozmowa z prof. Juliuszem Starzyńskim, „Kamena” 1975 nr 1; Nastulanka K., Pogodne przewidywania (rozmowa z prof. Juliuszem Starzyńskim), „Polityka” 1972 nr 18; Skrodzki W., Romantyzm współczesnością, „Literatura” 1975 nr 1; Starzyński J., Curriculum vitae, „Nauka Pol.” 1975 nr 8; Taranienko Z., Tradycje romantyzmu (rozmowa z Juliuszem Starzyńskim), „Argumenty” 1975 nr 2; – „Biul. Biogr. PIS. Biblioteka” (W.) 1952 nr 3, 1/7; „Pam. Teatr.” 1955 z. 3–4; „Życie Warszawy” 1974 nr 296; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Kult. i Społ.” 1975 nr 2–3 (S. Mossakowski), „Muzyka” 1975 nr 1 (E. Dziębowska, S. Jarociński), „Nadodrze” 1975 nr 1 (H. Doboszowa), „Ochrona Zabytków” 1975 nr 2 (M. Gradowski), „Trybuna Ludu” 1974 nr 347, 348, 353, „Tyg. Powsz.” 1975 nr 10, „Życie Warszawy” 1974 nr 296, 297 (S. Mossakowski), nr 298–300, 303; – AAN: sygn. WRiOP 5840, sygn. APAN III–220; IS PAN: Teczka personalna S-ego; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 4716 t. 5; – Mater. 40-lecie. Wiersze i proza S-ego u Krystyny Spiegel z W.; – Informacje córki S-ego, Róży Starzyńskiej z W.
Andrzej Ryszkiewicz