Poniński Kalikst h. Łodzia (1753–1817), generał-major, szef regimentu, poseł na sejmy. Ur. w Jeziorach pod Sieradzem, był synem Macieja i jego drugiej żony Apolonii, córki kaszt. lędzkiego Hieronima Jaraczewskiego, przyrodnim bratem podskarbiego Adama (zob.). W l. 1766–70 był kadetem w Szkole Rycerskiej. Przywileje osiągnięte w czasie sejmu rozbiorowego 1773–5 r. przez starszego brata Adama spadły także na Kaliksta: jemu i jego potomkom przysługiwać miał również tytuł książęcy (od maja 1774) oraz korzyści związane z przeprowadzoną przez marszałka sejmu likwidacją ordynacji ostrogskiej: P. został zaliczony w poczet kawalerów maltańskich (1774), fundował jedną z familijnych komandorii (11 X 1776 – p. wezw. Św. Jana od Krzyża), objął w randze generał-majora szefostwo nowo utworzonego regimentu pieszego (sformował oddział szybko i sprawnie). Z sejmu, który wyznaczył go do komisji nadzorującej szpitale koronne oraz kilku komisji rozstrzygających spory majątkowe, P. wyniósł nadto emfiteutyczną posesję starostwa bracławskiego (40 000 dochodu rocznie) oraz dzierżawę kilku majątków pojezuickich. Jako poseł poznański na sejm 1778 r. (było to jego pierwsze poselstwo) P. – w przeciwieństwie do starszego brata – odniósł się z aprobatą do projektu przywrócenia królowi szafunku starostw, zgłaszając gotowość natychmiastowego złożenia w ręce monarchy starostwa bracławskiego. Gdy w dyskusji nad aukcją wojska, której był gorącym zwolennikiem, wyłonił się problem niedostatków finansowych Szkoły Rycerskiej, P., wspomniawszy o swej wdzięczności dla uczelni, zadeklarował na jej potrzeby 1000 dukatów ze swej gaży generalskiej. Ofiarność tę, uwiecznioną przez Radę Korpusu wpisem do akt, głośno pochwalił komendant szkoły Adam Czartoryski. Obdarzony w maju 1780 Orderem Św. Stanisława, na sejm t. r. P. posłował z woj. bracławskiego. Wypowiadał się za współudziałem bogatych zakonów i opactw w kosztach utrzymywania szkół i innych wydatkach państwowych. Podał też na tym sejmie projekt ustanowienia kantonów rekrutacyjnych (wydany w „Seriarzu projektów do prawa” w lipcu 1785).
W lipcu 1780 P. ożenił się z Barbarą z Lubomirskich (córką Jerzego Ignacego, zob.), wdową po Kasprze Lubomirskim (zob.), a swoją bratową (siostrą Józefy, żony Adama). W związku z tym ożenkiem wszedł P. w posiadanie rozległych dóbr Lubomirskich na Wołyniu (Połonne i Zwiahel). W te okolice został też przeniesiony z Wielkopolski regiment szefostwa P-ego. W listopadzie 1781 podejmował on w Połonnem wracającego z Kamieńca Podolskiego Stanisława Augusta. Król żywo interesował się naszkicowanym przez P-ego planem zbudowania fortecy w tamtejszym kompleksie zamkowym. Korespondencja na temat fortecy między P-m i Stanisławem Augustem trwała do r. 1784, gdy Rada Nieustająca definitywnie pomysł odrzuciła. Latem 1782 P. bez skutku starał się o mandat poselski z województwa kijowskiego, w grudniu t. r. myślał o kupieniu podskarbstwa nadwornego koronnego, ale planów tych nie zrealizował. W r. n. sprzedał gen. Tadeuszowi Kozłowskiemu starostwo bracławskie, a 18 III 1785 odstąpił regiment Piotrowi Ożarowskiemu (ten wkrótce odsprzedał go Józefowi Lubomirskiemu).
P. wykazywał inicjatywę w sprawach gospodarczych. W czerwcu 1781 skarżył się królowi na spowodowane ubóstwem zbiegostwo chłopów za rosyjską granicę; by uciekinierów powstrzymać, prosił króla o zakaz wywozu z kraju zboża, a Komisję Skarbową o budowę na kresach magazynów z żywnością. Rezydując po sprzedaży starostwa bracławskiego bądź w Zwiahlu, bądź w Połonnem, P. w r. 1781 zorganizował transport wodny Słuczą, likwidując dla ułatwienia żeglugi szereg grobli. W r. n. prosił Komisję Skarbu Lit. o pozwolenie na zniesienie grobli także na odcinku Słuczy należącym do Wielkiego Księstwa oraz o ulgi celne jako rekompensatę poniesionych kosztów uspławnienia rzeki. W marcu 1785 P. sygnalizował monarsze poważne straty, poczynione na ziemiach południowo-wschodnich przez wojska rosyjskie, i sugerował ustanowienie przy dowództwie tych wojsk stałego komisarza polskiego. Wiosną 1786 na mniejszą, a w rok później na większą skalę P. przeprowadził udane próby spławu drewna przez Słucz, Prypeć i Dniepr do Chersonu, zachęcając innych do naśladowania tych poczynań. Na oczyszczenie i uspławnienie Słuczy ofiarował wówczas 1 000 dukatów. W ożywieniu transportu tą rzeką widział P. szansę na poprawę sytuacji wołyńskiego chłopstwa, na którego nędzę znów zwracał uwagę Komisji Skarbowej Koronnej. Na przełomie kwietnia i maja 1789 Warszawę zaalarmowały memoriały P-ego do Komisji Wojskowej z 13 IV t. r. W imieniu Komisji Porządkowej województwa kijowskiego ostrzegał on o przygotowywanym na Wołyniu przez rosyjskich agentów buncie chłopskim w rodzaju koliszczyzny. Przesławszy ostrzeżenie do wszystkich komisji porządkowych województw południowo-wschodnich, przekonując Warszawę o potrzebie budowy fortyfikacji w tamtejszych miastach, P. rozpoczął energiczne ściganie kręcących się podejrzanie oficerów i kupców rosyjskich. Obawy buntów okazały się jednak płonne.
Od lipca 1789 P. był w Warszawie ze względu na proces brata. W drukowanym (więc rozpowszechnianym) doń liście pisał, że choć cieszy się z odrodzenia ojczyzny (czego proces Adama był dowodem), nie porzuci brata w nieszczęściu. Na początek przekazywał Komisji Wojskowej 500 dukatów na polepszenie warunków pobytu więźnia w areszcie. W związku z przyjętą przez oskarżonego linią obrony P. od sierpnia do grudnia 1789 zabiegał jako delator o przyjęcie przez sąd przypozwów dla wspólników Adama z l. 1773–5. Dla przeforsowania tej taktyki u schyłku października t. r. nosił się nawet z myślą nabycia urzędu instygatora koronnego. Stanowisko P-ego w czasie procesu wzbudziło ogólny szacunek, wyrażony przez ówczesną publicystykę, a także poezję (m. in. Franciszka Zabłockiego). W kwietniu 1790 P. złożył kaucję-porękę, dzięki której Adam mógł odpowiadać z wolnej stopy. W trakcie sejmowych dyskusji na temat kosztów aukcji wojska w marcu 1790 P. zgłosił gotowość przyjęcia wojska na leża w swych dobrach rezydencjonalnych (Zwiahel). W listopadzie t. r. uczestniczył w sejmiku poselskim w Żytomierzu, przemawiając za dziedzicznością tronu. Dn. 17 III 1791 został odznaczony Orderem Orła Białego. W czerwcu 1792. P. sygnalizował królowi gotowość objęcia kwatermistrzostwa armii księcia Józefa, ale wobec kłopotów rodzinnych rychło wycofał propozycję. Na wojnę z Rosją P. w tymże miesiącu darował artylerii w Połonnem dwa działa półtorafuntowe, jednak «zrujnowane i zbutwiałe», a w lipcu 1792 ufundował 120 czapek grenadierskich. W tym czasie (co najmniej od półtora roku) P. pochłonięty był głównie konfliktem z woj. kijowskim Protem Potockim.
Małżeństwo P-ego uległo rozkładowi, z czego chciał skorzystać Prot Potocki jako mąż Marianny Lubomirskiej, córki Ponińskiej z jej pierwszego małżeństwa. Od r. 1791 Barbara Ponińska (którą współczesna zagadka określała jako «wielki niestatek kobiety») miała głośny romans z bratankiem P-ego Adamem (zob.). W styczniu 1792 publicznie przepraszał on stryja, zwalając winę na intrygę P. Potockiego; w czerwcu t. r. P. ogłosił w „Korespondencie Warszawskim” list do bratanka, któremu za udział w wojnie w obronie ojczyzny przebaczał winę. Ostatecznie jesienią t. r. Prot Potocki przejął prawie całą fortunę Barbary po Lubomirskich. Przegrany, P. w końcu września 1792 wyzwał Potockiego na pojedynek; ten, miast się stawić, przekazał sprawę do sądu konfederacji targowickiej (pojedynki były nielegalne). Surowy dla P-ego wyrok z początków października 1792 został prawdopodobnie znacznie złagodzony, ale P. musiał Prota przepraszać. Choć zrujnowany, ofiarował P. na powstanie kościuszkowskie kosztowności warte ok. 1 100 zł. W połowie marca 1797 odwiedził Stanisława Augusta w Petersburgu.
Po rozbiorach P. zachował komandorię maltańską p. wezw. św. Maryi, wchodząc w skład Katolickiego Wielkiego Przeoratu w Rosji. Kawalerstwo maltańskie łączył z przynależnością do masonerii: w r. 1775 był członkiem lwowskiej loży «Trzech Orłów Białych», w r. 1779 został afiliowany do warszawskiej loży «Parfait Silence», był też zapewne inicjatorem założonych w czerwcu 1784 lokalnych lóż w Połonnem («Mars») przy regimencie P-ego i w Zwiahlu («Minerwa»). Tradycja przechowała pamięć o urządzanych przez P-ego za czasów jego majątkowej pomyślności wielkich i niezwykle kosztownych polowaniach. W utrwalonym przez Hilarego Zaleskiego-Leonowicza podaniu ludowym (wiersz „Poninka”) P. został przedstawiony jako mściwy i okrutny sąsiad, dybiący na majątek ubogiego szlachcica.
Po rozwodzie z P-m Barbara wyszła w kwietniu 1793 za mąż za Aleksandra Winnickiego, P. natomiast ożenił się z Ludwiką z Chrzszczonowskich. Jeszcze za życia przekazał resztę majątku bratankowi Karolowi. Zmarł 13 VI 1817 w założonej przez siebie na leśnym uroczysku Ponince koło Połonnego. Pochowany został w Połonnem. W obydwu małżeństwach P. był bezdzietny.
Estreicher (nadto: Do Kaliksta Ponińskiego… powinszowanie do Gdańska; Kopia listu J. O. Księcia Adama Ponińskiego rotmistrza kawalerii narodowej do J. O. księcia Kaliksta Ponińskiego generał-majora w. p. w Dubnie die 15 januarii 1792); Finkel, Bibliogr.; Enc. Wojsk.; Słown. Geogr., (Bracław, Nowogród Wołyński, Połonne); Boniecki, VIII 237; Niesiecki; Żychliński, V; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; tenże, Kawalerowie; Małachowski-Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Bachowski – Treter, Wystawa miniatur; – Chojecki R., Stanisław August a proces Adama Ponińskiego, „Przegl. Hist.” R. 63: 1972 s. 39–42, 44; Czerwiński P., Zakon maltański i stosunki jego z Polską na przestrzeni dziejów, Londyn b. r. [po 1962] s. 105–6, 111, 161, 163; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich, W. 1925 s. 30; Górski K., Historia piechoty polskiej, Kr. 1893 s. 121, 132, 133, 137, 139–41; Hass L., Sekta farmazonii warszawskiej, W. 1980; Kaleta R., Recenzja z „Pamiętników” J. Kitowicza, w: Wiek oświecenia, W. 1978 I; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr.–Lw. 1880–6 I 366, 448, II 491; Kardaszewicz S., Dzieje dawniejsze miasta Ostroga, W. 1913 s. 237; Korzon T., Odrodzenie w upadku, W. 1975; tenże, Wewnętrzne dzieje, II, III (poza indeksem s. 473), V; Kraszewski J. I., Polska w czasie trzech rozbiorów, P. 1873–4 I 212–13, 248, II 177,181,185; Miterzanka M., Działalność pedagogiczna Adama ks. Czartoryskiego, W. 1931; Mrozowska K., Szkoła Rycerska, Wr. 1961; Nowak-Dłużewski J., Poezja Sejmu Czteroletniego, Wr. 1950 s. 22; Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, S. II, Pet. 1898 s. 161; [Rolle J.] dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 I; Rostworowski E., Sprawa aukcji wojska…, W. 1957; Schmitt H., Dzieje Polski XVIII i XIX w., Kr. 1867 III 48, 52; Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1923; Snopek J., Wokół zagadek politycznych z czasów Sejmu Czteroletniego, „Pam. Liter.” T. 70: 1979 s. 311; Wilkoszewski W., Rys historyczno-chronologiczny Towarzystwa Wolnego Mularstwa w Polsce, Londyn 1968; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1924 I; – Czartoryski A., Pamiętniki, Kr. 1904; Kitowicz J., Pamiętniki czyli historia polska, W. 1971; Kołłątaj H., Listy pisane z emigracji w r. 1792, 1793 i 1794, P. 1872 I 77–9, 81; Komisja Edukacji Narodowej i jej szkoły w Koronie, Wyd. T. Wierzbowski, W. 1912 z. 35; Korespondencja krajowa Stanisława Augusta, P. 1872 s. 133, 135, 151; Krasicki I., Korespondencja, Wr. 1958 I–II; Lustracja województwa krakowskiego 1789, Wr. 1962 I; Magier, Estetyka Warszawy; Mater. do dziej. Sejmu Czteroletniego, II; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, II; Ochocki J. D., Pamiętniki, Wil. 1857 I 67, 69; Ostatni rok życia króla Stanisława Augusta, Kr. 1862 s. 23; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972; Plater K. K., Diariusz podróży z Warszawy do Petersburga, w: Kraszewski J. I., Mogiły. Abracadabra, W. 1859 s. 235; Radziwiłł K. S., Korespondencja, Kr. 1898 s. 292–5, 302; Stanisław August i książę Józef w świetle własnej korespondencji, Lw. 1904; Stanisław August i Maurycy Glayre. Korespondencja dotycząca rozbiorów Polski, W. 1901 II 104; Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego 1792–1794, W. 1961; Vol. leg., VIII 174, 211, 239, 563, 581, 946; Zabłocki F., Pisma, P. 1903; Zaleski M., Pamiętniki, P. 1871; Zaleski-Leonowicz H., Mieczysław, P. 1842 s. 98–9, 180; – AGAD: Arch. Publ. Potockich 305/III, B. Ordynacji Zamoyskich 2885, Zbiór Anny Branickiej P. 809; B. Czart.: rkp. 683, 735, 929, 953, 1176; B. Jag.: rkp. 3378, 6147/1; B. PAN w Kr.: rkp. 1761a/2.
Zofia Zielińska