Schack (Szak, Schach) von Wittenau (z Witenowa) Karol Albrecht (Wojciech) h. własnego (1711–1782?), generał major, działacz dysydencki. Wywodził się z zamożnej rodziny szlacheckiej wyznania ewangelicko-augsburskiego, pochodzącej podobno z Czech i od XV/XVI w. osiadłej w Prusach. Był synem Wilhelma Albrechta (10 VI 1668 – 22 V 1731), gen. majora w duńskiej służbie, i Henrietty Sybilli Truchsess von Waldburg. Miał braci: Magnusa Ludwika, osiadłego na Śląsku, właściciela znacznych dóbr w okolicy Brzegu (w r. 1759 uzyskał tytuł hrabiowski) oraz Wilhelma Henryka.
S. zapisał się 23 IV 1733 na studia na uniwersytecie w Królewcu. Zapewne bezpośrednio po ich zakończeniu wstąpił do służby wojskowej w armii pruskiej. Możliwe, że uczestniczył w wojnach śląskich. W r. 1751 występował już jako major wojsk pruskich. W r. 1753 lub 1754 przeszedł do służby w armii polskiej. Do r. 1759 był majorem w regimencie im. królewicza w wojsku kor. Potem został pułkownikiem, a w marcu 1763 objął komendę nad tym regimentem (od 5 IV 1763 już jako gen. major); stojąc wówczas w Poznaniu (jeden batalion w Kamieńcu), zatroszczył się dla niego o nowe umundurowanie i nowe karabiny. Wzmocnił dyscyplinę, a wobec skarg ze strony oficerów batalionu stojącego w Kamieńcu, wprowadził zmiany w przekazywaniu pieniędzy na utrzymanie tego pododdziału. Skrupulatnie przesyłał hetmanowi w. kor. Janowi K. Branickiemu comiesięczne raporty o stanie regimentu.
Od początku września 1762 związał się S., podobnie jak i jego szwagrowie August, Jerzy i Henryk Goltzowie (zob.), z tzw. pruską partią patriotyczną, zbliżoną do dworu i republikantów. Dn. 7 IX 1762 podpisał w Grudziądzu, wraz z innymi przywódcami tzw. patriotów, manifest przeciw dekretowi Trybunału Kor., uznającemu ważność przysięgi Pawła Mostowskiego na urząd woj. pomorskiego i przeciw naruszeniu praw pruskich przez Trybunał Kor. Następnie złożył 14 IX w Sztumie manifest przeciw wyborowi stronników «familii» na deputatów do Trybunału. Wraz z innymi patriotami pruskimi skazany został 20 XI 1762 przez Trybunał Kor. na 6 tygodni wieży oraz grzywnę i jak inni skazani natychmiast złożył apelację. Ponieważ następne dekrety Trybunału również były niekorzystne dla patriotów pruskich, ich przywódcy, m.in. S., przybyli w kwietniu 1763 do Warszawy, próbując nakłonić dwór do udzielenia im wyraźniejszego poparcia. Wobec przygotowań ze strony Czartoryskich do przeprowadzenia zamachu stanu podjął S. z początkiem sierpnia 1763 (wraz z Augustem S. Goltzem) zabiegi zmierzające do skonsolidowania obozu patriotów pruskich i wielkich miast Prus Królewskich. Dn. 26 VIII 1763 wraz z innymi przywódcami patriotów złożył w Nowem ostry manifest przeciw P. Mostowskiemu przygotowującemu wraz z Czartoryskimi konfederację w prowincji pruskiej. Na przełomie sierpnia i września spotkał się w Gdańsku z niektórymi z patriotów pruskich; omówiono wówczas plan kampanii przed sejmikami deputackimi. S. działał na sejmiku deputackim w Sztumie (12 IX 1763), który zakończył się sukcesem patriotów.
W początkowym okresie bezkrólewia 1763/64 r. nie angażował się S. w działalność polityczną. Dopiero podczas sejmu konwokacyjnego przybył do Warszawy. Na przełomie maja i czerwca 1764 uczestniczył w konferencjach działaczy dysydenckich i niektórych patriotów pruskich próbujących zainteresować ambasadę rosyjską z jednej strony obroną przywilejów Prus Królewskich, a z drugiej przywróceniem pełnego równouprawnienia wyznaniowego w Polsce. Dn. 23 VII zjechał do Grudziądza na sejmik generalny, który nie doszedł jednak do skutku. W połowie sierpnia uczestniczył w Gdańsku w naradach części senatorów i urzędników Prus Królewskich, podczas których ustalano warunki, na jakich prowincja pruska mogłaby przystąpić do konfederacji generalnej, kierowanej przez Czartoryskich. W czasie sejmu elekcyjnego był w Warszawie i wziął udział w konferencjach zmierzających do zawarcia ugody między P. Mostowskim a patriotami pruskimi. Dn. 19 IX wraz z innymi patriotami wręczył Stanisławowi Augustowi memoriał (uzgodniony z ambasadą rosyjską) dotyczący warunków odbycia sejmiku generalnego. Uczestniczył potem w Grudziądzu w naradach, na których ustalono kompromis umożliwiający dojście sejmiku do skutku. Podczas obrad sejmiku (29 X – 3 XI 1764) wstawiał się za różnowiercami. Przed sejmem koronacyjnym zjechał do Warszawy i brał udział w nieformalnych konsultacjach posłów i senatorów pruskich dążących do zachowania możliwie szerokiej autonomii Prus Królewskich.
W l. 1765 i 1766 wtajemniczony był S. w plany Goltzów przygotowujących z obcą pomocą konfederację dysydencką. Jak się wydaje, nie uczestniczył czynnie w realizacji tych planów. Omawiał je jednak z Goltzami z końcem maja 1766 w Poznaniu. Sejmik generalny w Malborku z 9–16 IX 1766 dziękował specjalną uchwałą przywódcom patriotów pruskich (wymieniając m.in. S-a) za dotychczasową obronę swobód prowincji. Wraz z Goltzami działał S. za kulisami sejmu 1766 r. w sprawie dysydenckiej. Podpisał memoriał, wręczony 2 XI królowi, w którym domagano się przywrócenia pełni swobód wyznaniowych i politycznych różnowiercom. Uczestniczył w zawiązaniu konfederacji dysydenckiej w Toruniu i 20 III 1767 został wybrany na jednego z jej konsyliarzy. Z końcem sierpnia 1767 przybył do Gdańska, próbował tam wraz z Aleksym Husarzewskim i rosyjskim rezydentem I. Rehbinderem przekonać woj. malborskiego Michała Czapskiego o konieczności utworzenia na sejmiku generalnym umiarkowanej, tj. prodworskiej i prodysydenckiej konfederacji Prus Królewskich. Wziął udział w obradach sejmiku generalnego w Grudziądzu z 7–12 IX, udzielając poparcia gdańszczanom protestującym przeciw redukcji ich monety. Dn. 15 IX podpisał manifest przeciw użyciu w instrukcji sejmikowej określenia «religia panująca» w odniesieniu do katolicyzmu. Został jednym z deputowanych konfederacji dysydenckiej na sejm delegacyjny 1767/68 r. W dn. 7–21 XI 1767 brał udział w posiedzeniach delegacji sejmowej układającej projekt traktatu dysydenckiego. W październiku t.r. został szefem regimentu im. królewicza, którego był jednocześnie komendantem.
Wiosną 1768 przebywał S. głównie w Gdańsku i rodzinnym Sztembarku (Stążkach); niepokoiła go szerząca się propaganda probarska. Na rozkaz Komisji Wojskowej Kor. ściągnął w czerwcu i lipcu 1768 swój regiment z Poznania i rozlokował go początkowo w Łowiczu, a następnie (31 VIII 1768) w Piotrkowie. Z początkiem sierpnia, jako świeżo mianowany regimentarz, przejął pod swą komendę ponadto dwa regimenty dragonii (z których część zresztą przeszła na stronę konfederatów barskich). Siły te miały osłaniać trybunały w Piotrkowie i Bydgoszczy przed atakami konfederatów. Sam S. we wrześniu 1768 przebywał w Warszawie, a w połowie października przybył do Elbląga. Uczestniczył tam (z przerwami aż do połowy 1770 r.) w pracach powołanej przez króla Komisji Elbląskiej, która miała rozstrzygnąć wewnętrzne spory między Radą a mieszczaństwem i wprowadzić zmiany w ustroju miasta. Dn. 18 III 1769 regiment S-a został w Piotrkowie rozbity i częściowo zagarnięty przez konfederatów. W tej sytuacji Komisja Wojskowa zdecydowała się w końcu kwietnia t. r. przenieść pozostałą część regimentu do Elbląga. W sierpniu próbował S. wraz z A.S. Goltzem powstrzymać Czapskich od opowiedzenia się po stronie konfederacji. Gdy 30 IX 1769 doszło w Sztumie do zawiązania konfederacji woj. malborskiego, S., obawiając się zemsty ze strony barszczan, schronił się do swych dóbr w państwie pruskim; wrócił do Elbląga 24 X 1769. Zaciągnięcie kordonu przez Prusy we wrześniu 1770 przyjął raczej z zadowoleniem – był zdania, że zabezpieczy to Prusy Królewskie przed wkraczaniem tam oddziałów konfederackich. Jednocześnie niepokoiły go informacje o aneksjach terytorialnych podjętych przez Austrię na Spiszu i Podhalu. Obawiał się, że podobnie postąpi i Fryderyk II, a usłużni historycy, którzy zawsze się znajdą, udowodnią słuszność tych pretensji. Wkrótce sam odczuł dolegliwości kordonu pruskiego, bowiem dzierżawione przez niego star. gniewskie zostało obciążone nadmiernymi dostawami i S. bezskutecznie prosił Prusaków o zmniejszenie tych ciężarów o połowę. Już w początkach maja 1772 było dla niego jasne, że dojdzie do rozbioru Polski. Wycofał swój regiment z Elbląga dopiero 12 IX 1772 wobec bezpośredniej groźby ataku przeważających sił pruskich. Dn. 27 IX t.r. złożył w Malborku hołd Fryderykowi II ze swych dóbr w Prusach Królewskich, ale jednocześnie poprosił króla pruskiego o wyrażenie zgody na dalszą służbę w wojsku polskim i 7 X ją uzyskał. Odtąd rezydował głównie w swym Sztembarku, choć od czasu do czasu przyjeżdżał na dłużej w sprawach regimentu do Warszawy.
S. miał obszerne i dobrze zagospodarowane dobra sztembarskie (Sztembark, niemiecka nazwa Stangenberg, obecnie Stążki) w woj. malborskim liczące 7 wsi oraz majątki w Prusach Książęcych (m.in. Rodowo i Jeziorno). Ponadto co najmniej od r. 1751 dzierżawił star. kiszporskie (dzierzgońskie), a w l. sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XVIII w. star. gniewskie. Zmarł prawdopodobnie na krótko przed 4 II 1782, kiedy to funkcję szefa regimentu im. królewicza przejął gen. Józef Wodzicki.
Z małżeństwa zawartego 19 II 1743 z Henriettą Elżbietą (11 V 1724 – 5 II 1795), córką star. wałeckiego Henryka Goltza, miał S. syna, który zginął 18 III 1769 w Piotrkowie podczas starcia z konfederatami barskimi, oraz dwie córki: Karolinę (zm. 14 XI 1796), żonę Karola Antoniego Goltza, i Annę Elżbietę (24 VII 1760 – 4 I 1793) żonę (od r. 1788) Georga Albrechta von Rittberg (dzieci z tego małżeństwa przejęły dobra Schacków w Prusach).

Altpreuss. Biogr.; Neues allgemeines deutsches Adels-Lexicon, Leipzig 1868 VIII; Neues preussisches Adels-Lexicon, Leipzig 1837 IV; Słown. Geogr. (Sztembark); Niesiecki; – Bär M., Westpreussen und Friedrich der Grosse, Leipzig 1909 I–II; Dygdała J., Polityka Torunia wobec władz Rzeczypospolitej w latach 1764–1772, W. 1977; tenże, Prusy Królewskie w dobie konfederacji barskiej 1768–1772, „Zap. Hist.” T. 50: 1985 z. 1 s. 36–7, z. 2 s. 33, 40, 43; tenże, Życie polityczne Prus Królewskich u schyłku ich związku z Rzecząpospolitą w XVIII wieku, W. 1984; Flanss R., Die seit 1717 in Westpreussen stehenden Regimenter der polnischen Kron-Armee, „Zeitschr. des hist. Vereins für den Reg.-Bezirk Marienwerder” H. 32: 1894; Górski K., Historia piechoty polskiej, Kr. 1893 s. 116, 121, 131, 140; Huelke Ch., Geschichte der Ewangelischen Kirchengemeinde zu Mewe, [Graudenz] 1895 s. 33; Schmitt F., Geschichte des Stuhmer Kreises, Tor. 1868 s. 82, 105; Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768–1770, W. 1970; – Diariusz Sejmu… 1766, W. [1767] k. Cc2; Lubomirski S., Pamiętniki, Lw. 1925; Die Matrikel der Albertus-Universität Königsberg i. Pr., München–Leipzig 1912 II 354; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972 (jako Szaki); – AGAD: Arch. Roskie XX 18, XXII 57, Zbiór Anny Branickiej (kancelaria hetmańska) S10 (w obu zespołach raporty S-a dla hetmana J.K. Branickiego); AP w Bydgoszczy: Akta m. Chojnic 147 s. 415v.; AP w Gd.: t. 300, 29/211 k. 101, t. 300, 29/226 k. 39v., 41, 45v., 46v., 52, 58–59, t. 300, 29/230 k. 80, 81v., 85, 191, t. 524/11 s. 28; AP w Tor.: Akta m. Torunia, Katalog II, t. VII 54 k. 238 n., 55 k. 194, 59 k. 98, t. 3358 k. 869, t. 3363 k. 589, 603, 611, t. 3365 s. 1059, t. 3367 s. 935–1179, t. 3369 s. 675–1056, t. 3370 s. 547–703, t. 3372 s. 299–417, t. 3374 s. 897–964, t. 3376 s. 657–709 (od sygn. 3358 listy S-a do toruńskiego burmistrza Chrystiana Klosmanna z l. 1763–73); B. Czart.: rkp. 658 s. 159, rkp. 682 s. 517 n., rkp. 703 s. 145; B. PAN w Gd.: rkp. 1373 (akta konfederacji dysydenckiej z 1767 r.).
Jerzy Dygdała