Lewakowski Karol Eugeniusz (1836–1912), doktor praw, powstaniec 1863, działacz polityczny, prezes Stronnictwa Ludowego, poseł. Ur. w Snopkowie pod Lwowem, w rodzinie zamożnych mieszczan lwowskich, był synem Ignacego i Oktawii Gerard de Festenburg. L. miał braci: Augusta, doktora praw, adwokata i burmistrza m. Krosna, Władysława, właściciela Snopkowa, i Alfreda, właściciela majątku pod Złoczowem, działacza organizacji lwowskiej w r. 1863 i więźnia stanu. W r. 1855 L. uzyskał maturę we Lwowie, a w r. 1862 doktoryzował się na Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza. Jako student praktykował w znanej kancelarii adwokackiej M. Kabata, znanego działacza powstańczego w r. 1863. W okresie przedpowstaniowym L. należał do tzw. Czerwonej Ławy, radykalnej organizacji narodowej kierowanej przez J. Dobrzańskiego. Po wybuchu powstania L. wszedł do Komisji Ekspedycyjnej zaopatrującej oddziały powstańcze w broń i inne materiały wojenne. W początkach marca wstąpił do oddziału L. Czechowskiego, a po jego rozbiciu kontynuował działalność w Komisji do chwili, gdy wyprawił się ponownie do Królestwa (z oddziałem M. Borelowskiego i J. Żalplachty-Zapałowicza) i przekazał swe funkcje bratu Alfredowi. W końcu czerwca 1863 L. wyjechał na polecenie gen. J. Wysockiego na Mołdawię, gdzie przeprowadził inspekcję oddziału Z. Miłkowskiego w związku z poważnymi zarzutami odnośnie do jego działalności. Był prawdopodobnie przedstawicielem Rady Narodowej (RN) na Rumunię (w miejsce Mrowickiego). Późnym latem lub jesienią 1863 złożył dymisję, lecz kontynuował działalność organizacyjną przy boku J. Stelli-Sawickiego. Wiosną 1864 władze austriackie wytoczyły mu proces o ekspedycję oddziału K. Krysińskiego. Wówczas L. zbiegł do Rumunii, gdzie przebywał do r. 1880, pracując jako urzędnik kolei Jassy-Bukareszt. Był współzałożycielem Biblioteki Polskiej i organizatorem życia kulturalnego Polaków na Bukowinie i w Rumunii.
W r. 1880 wrócił L. do Galicji i objął posadę dyrektora kolei Czerniowce–Lwów. Usunięty z powodu dążeń do spolszczenia personelu, założył wraz z Franciszkiem Longchamps kopalnię ropy naftowej w Słobodzie Rungurskiej. W r. 1883 zaangażował tam do wierceń Kanadyjczyka W. Mac Garvey’a, który przekształcił to pole naftowe w jedno z centrów galicyjskiego przemysłu naftowego XIX w. Z kolei L. wykupił prawa naftowe w kilku innych miejscowościach Podkarpacia, a w Iwoniczu i Borysławiu założył nowe kopalnie. W r. 1883 wrócił do Lwowa, gdzie otworzył kancelarię adwokacką. W n. r. został po raz pierwszy wybrany posłem do parlamentu austriackiego z kurii miejskiej we Lwowie. Wstąpił do Koła Polskiego w Wiedniu, ale zajmował tam stanowisko najczęściej niezależne, choć bliższy był demokratom niż konserwatystom. Nie zdobył się jednak na żaden krok bardziej energiczny, aby zdecydowanie zerwać z obowiązującą zasadą solidarności posłów polskich w Kole. Większą rolę w życiu politycznym odegrał L. dopiero przez bezpośrednie zetknięcie się z budzącym się ruchem ludowym. Nastąpiło to poprzez krąg Bolesława i Marii Wysłouchów, wydających wówczas we Lwowie dwutygodnik dla chłopów „Przyjaciel Ludu” i poprzez Henryka Rewakowicza, wydawcę i redaktora sympatyzującego z ludowcami dziennika „Kurier Lwowski”. L. został w r. 1891 prezesem Tow. Przyjaciół Oświaty, powstałego rok wcześniej z inicjatywy Wysłouchów. Od tego czasu coraz częstsze są bądź to artykuły samego L-ego, bądź też jeszcze częstsze artykuły o L-m w prasie ludowej, głównie w „Przyjacielu Ludu”. Kiedy powstało w r. 1894 Tow. Demokratyczne Polskie we Lwowie, które stało u genezy późniejszego Stronnictwa Ludowego, L. został jego pierwszym prezesem. Przedtem jeszcze L. był członkiem konspiracyjnej Ligi Polskiej, organizacji założonej przez Z. Miłkowskiego (T. T. Jeża), początkowo o charakterze niepodległościowym, i jako jej przedstawiciel na Galicję prowadził w okresie kryzysu bułgarskiego (1886–7) tajne rozmowy z austriackimi czynnikami wojskowymi. W działalności L-ego hasła niepodległościowe wyraźnie dominowały nad hasłami społecznymi. Swoją działalność wśród chłopów traktował przede wszystkim jako konieczność zdobywania nowych terenów dla pracy niepodległościowej wobec wyraźnego zmierzchu mieszczaństwa i demokracji mieszczańskiej w Galicji.
Wielki rozgłos przyniosło L-emu wystąpienie 5 XI 1894 w parlamencie austriackim. Zaprotestował on wtedy przeciw uczczeniu pamięci cara Aleksandra III na specjalnym posiedzeniu żałobnym. Był jedynym posłem polskim, który się na to zdobył. To wystąpienie zyskało mu ogromną popularność, zwłaszcza wśród mieszczaństwa i chłopstwa w Galicji. Kiedy 28 VII 1895 chłopskie komitety wyborcze postanowiły zebrać się w Rzeszowie dla zorganizowania centralnej akcji przed wyborami do sejmu galicyjskiego, L. przewodniczył na tym zjeździe. Wybrano go wtedy prezesem Centralnego Ludowego Komitetu Wyborczego, a tym samym i powstałego wówczas Stronnictwa Ludowego. Działalność L-ego w ruchu ludowym była krótka i raczej marginesowa. Był on wysuwany na czoło ze względu na swoją popularność i długoletnie uczestnictwo w pracach parlamentu austriackiego. Wystąpienie L-ego w r. 1896 w sprawach ustawy wyborczej, w której ostro potępił wsteczne koncepcje, spowodowało usunięcie go z Koła Polskiego. Do nowego parlamentu, wybieranego w r. 1897 na podstawie częściowo demokratycznej ordynacji wyborczej, L. już nie wszedł. Przepadł nieznaczną większością głosów przez nadużycia i propagandę administracji i rządzącego stronnictwa konserwatywnego. Wówczas to wygłosił na wiecu w Jaworowie przemówienie, poddając ostrej krytyce rządy konserwatystów w Galicji. Oskarżono go o zdradę stanu i podburzanie do gwałtów i wytoczono mu proces przed sądem przysięgłych. Proces ten zakończył się jednak jego uniewinnieniem i sukcesem propagandowym ludowców galicyjskich. Był to ostatni wielki sukces L-ego. Wobec pogarszającego się stanu zdrowia zrzekł się prezesury Stronnictwa Ludowego, kontakty jednak utrzymywał stale, a pod koniec 1897 r. przeniósł się do Raperswilu w Szwajcarii, gdzie zamieszkał we własnej willi «Snopków».
L. był już od lat związany z emigracją polską w Szwajcarii. Od r. 1889 był wiceprezesem Rady Muzealnej Raperswilskiej, a od 30 IV 1892 wchodził w skład Rady Nadzorczej Skarbu Narodowego, którego był współzałożycielem. Na polecenie Wydziału Wykonawczego Ligi Narodowej L. i Z. Balicki udali się we wrześniu 1895 r. do Stanów Zjedn. A. P. na XI Sejm Związku Narodowego Polskiego. Misja udała się w pełni, gdyż nawiązano ścisłą współpracę, a nadto postanowiono złączyć skarby obu instytucji. Na przełomie XIX i XX w. L. i H. Gierszyński popadli w ostry zatarg z zarządem Skarbu Narodowego w związku z finansowaniem Ligi Narodowej, której działalność mocno krytykowali. Doprowadziło to do ustąpienia L-ego ze Skarbu Narodowego. Pobyt za granicą wykorzystał L. też do propagowania sprawy polskiej na terenie międzynarodowym. Od r. 1890 należał do międzynarodowej pacyfistycznej «Ligi Pokoju», brał udział w jej zjazdach oraz w zrodzonych z jej inicjatywy kongresach międzyparlamentarnych w Bernie w sierpniu 1892 r., w Wiedniu w r. 1895, w Krystianii w r. 1899, t. r. w czasie międzynarodowej konferencji pokojowej w Hadze, w której nie brał udziału nie będąc członkiem oficjalnej delegacji austriackiej, wystąpił z memoriałem w sprawie polskiej, który nie został włączony do akt tej konferencji, ale który L. rozesłał wszystkim jej uczestnikom i dziennikarzom; natomiast kilkakrotnie przemawiał na międzynarodowych zebraniach w Hadze poza konferencją w sprawie Polski i innych ludów uciśnionych. Kilka miesięcy później przemawiał w Krystianii (2 VIII 1899) za ułożeniem międzynarodowego kodeksu praw i obowiązków narodów uznanych za osoby prawne. W r. 1906 przewodniczył po raz ostatni w Galicji ludowo-socjalistycznemu wiecowi za reformą prawa wyborczego, w r. 1907 zabrał po raz ostatni głos w czasie drugiej konferencji pokojowej w Hadze w obronie Polski.
L. nie pozostawił dużej spuścizny pisarskiej. Główne jego wystąpienia to przemówienia parlamentarne, sprawozdania z posiedzeń parlamentu lub przemówienia okolicznościowe. Był autorem książki Unia międzyparlamentarna (Wiedeń 1899). Pisywał także do wielu pism demokratycznych, jak „Nowa Reforma”, „Kurier Lwowski” i „Przyjaciel Ludu” oraz „Bulletin Polonais” (Paryż). W 40 rocznicę powstania L. wygłosił mowę do młodzieży polskiej, w której nie tylko bronił powstania przed atakami stańczyków, ale udowadniał, że przyszłość kraju leży w walce zbrojnej. Mowa ta wywołała liczne polemiki w prasie narodowo-demokratycznej i in. Zmarł L. w Rapersvilu 13 XI 1912 r. Żonaty z Angielką, Marią ze Strapów, dzieci nie miał.
Portret (rzeźba) S. R. Lewandowskiego; – Enc. Ultima Thule; W. Enc. Powsz., (PWN); – Baudouin de Courtenay R., Sylwetki polityczne, Kr. 1897; Chołodecki Białynia J., Dąb-Dąbczańscy i J. Żalplachta Zapałowicz, Lw. 1913 s. 17, 24; tenże, Księga pamiątkowa w 40 rocznicę powstania r. 1863–1864, Lw. 1904; Dunin-Wąsowicz K., Dzieje Stronnictwa Ludowego w Galicji, W. 1956; Feldman W., Dzieje polskiej myśli politycznej 1864–1914, Wyd. 2., W. 1933; tenże, Stronnictwa i programy polityczne w Galicji, Kr. 1907; Kowal J., K. L., „Roczniki Dziej. Ruchu Lud.” Nr 6: 1964 (fot.); Kowalczyk S., Ruch ludowy wobec wyborów do sejmu w Galicji w r. 1895, „Roczniki Dziej. Ruchu Lud.” Nr 7: 1965 s. 280 i n.; Lewak A., Muzeum Narodowe Polskie w Rapperswylu 1869–1927, „Niepodległość” T. 17: 1938; Szczepański S., Z dziejów ruchu ludowego w Polsce, Kr. 1924; Złotorzycka M., Związek Wychodźtwa [s.] Polskiego (1891–1910), „Niepodległość” T. 18: 1938; – Allocution du dr Charles L., délégué de la Ligue de l’Emigration Polonaise, Paris 1899; Daszyński I., Pamiętniki, W. 1957 I; Do historii Ligi Narodowej (1895–6), „Niepodległość” T. 7: 1933; Jabłonowski L., Pamiętniki, Oprac. K. Lewicki, Kr. 1963; Kądzielski S., Przygody kijowsko-sybirskie, Kr. 1910 s. 3; Kłyszewski W., Z moich wspomnień, Kr. 1961 s. 65, 75, 118; Listy ks. S. Stojałowskiego do J. Stapińskiego z lat 1894–1896, „Roczniki Dziej. Ruchu Lud.” Nr 4: 1962 s. 215 i nn.; Miłkowski, Od kolebki przez życie, III; Rede des Reichsraths-Abgeordneten dr Karl L. über die Völkerverbrüderung, Lw. 1896; Stapiński J., Pamiętnik, W. 1958; Wojnar K., Ze wspomnień i przeżyć (1888–1908), „Niepodległość” T. 18: 1938; Ziemiałkowski F., Pamiętniki, Kr. 1904 cz. 3 s. 83, 99, 110, 119, cz. 4 s. 59, 98; – „Bull. Polonais” 1912 nr 292; „Gaz. Lwow.” 1912 nr 263; „Nasz Kraj” 1906 nr 4 (fot.); „Ojczyzna” 1912 s. 772–3; „Pogoń” 1912 nr 46; „Przyjaciel Ludu” 1912 nr 47, 48, 49; „Rola” 1912 s. 747; „Świat” 1912 nr 47 (fot.); „Wieści” 1962 nr 47 (fot.); – B. Ossol.: Korespondencja L-ego w tekach Wysłouchów i tekach Feldmanna; Informacje rodzinne.
Krzysztof Dunin-Wąsowicz