Stadtmüller Karol Jan, krypt. Inż. K.S. (1848–1918), inżynier, profesor Państwowej Szkoły Przemysłowej w Krakowie, współtwórca polskiego słownictwa technicznego. Ur. 27 X we Lwowie, był synem Ludwika i Katarzyny z Gruberów.
Ojciec S-a, Ludwik (1811–1888), pochodzący z Stiechepstaett w Bawarii, założył w r. 1847 we Lwowie handel win na rogu Rynku i ul. Krakowskiej; kontynuatorem rodzinnego przedsięwzięcia był potem młodszy brat S-a, Ludwik (1857–1926), właściciel hotelu, winiarni i restauracji. Lokal Stadtmüllerów w 2. poł. XIX i na początku XX w. należał do najpopularniejszych w mieście, bywali w nim też licznie dziennikarze, literaci, artyści i aktorzy, stąd uwieczniły go fraszki, anegdoty, felietony i wspomnienia związane z wieloma wybitnymi postaciami, od Karola Widmanna i Jana Lama po Leopolda Staffa i Jana Parandowskiego.
W l. 1864–7 studiował S. w Akad. Technicznej we Lwowie, następnie na politechnice w Zurychu, gdzie uzyskał dyplom inżyniera budowy maszyn (1869). Po studiach pracował na stanowiskach inżynierskich w fabrykach budowy maszyn w Bernie, Berlinie i Warszawie. Od r. 1877 mieszkał w Krakowie, gdzie został profesorem utworzonego rok wcześniej Inst. Techniczno-Przemysłowego (od r. 1881 Akad. Techniczno-Przemysłowej, od r. 1885 Państw. Szkoły Przemysłowej). Wykładał tam głównie konstrukcję i budowę maszyn, od r. 1901 był przełożonym wydz. mechaniki, a przejściowo zastępował w obowiązkach dyrektora Ernesta Bandrowskiego, gdy ten przebywał w Wiedniu jako poseł do Rady Państwa. Od r. 1879 działał w Tow. Technicznym Krakowskim (TTK), zasiadał w jego Zarządzie i redagował od r. 1894 jego organ „Czasopismo Towarzystwa Technicznego Krakowskiego”. Ponadto był S. rzeczoznawcą (także sądowym) w sprawach z dziedziny maszynowej, delegatem wiedeńskiego Min. Oświaty do wydz. zawodowej szkoły kowalskiej w Sułkowicach (od r. 1895), następnie do wydz. szkoły ślusarskiej w Świątnikach (od r. 1905), oraz komisarzem egzaminacyjnym dla obsługujących kotły parowe, maszyny stałe, lokomotywy i parostatki.
S. był autorem pierwszych polskich podręczników z zakresu mechaniki i budowy maszyn, m.in. sześciotomowego Podręcznika do konstrukcji maszyn dla inżynierów, mechaników i uczniów szkół technicznych (Kr. 1888–97), kilkakrotnie wznawianego Egzaminu maszynisty (Kr. 1902, 1906, 1911) oraz Egzaminu szofera (Kr. 1918). Interesował się najnowszymi osiągnięciami techniki i w tym celu odbywał naukowe podróże na koszt Min. Oświaty, z których publikował sprawozdania, m.in.: Maszyny na wystawie przemysłowej miasta Berlina w r. 1879 („Dźwignia” R. 3: 1879 nr 10–11, odb. Lw. 1879) i Szkice z podróży naukowej nad Bałtykiem („Czas. Tow. Techn. Krak.” R. 8: 1894 nr 1, 4–5, odb. Kr. 1894). Przygotował bibliografię polskich dzieł technicznych dla TTK (1890), której jednak nie wydano. Popularyzował też wiedzę techniczną, m.in. w wydanej własnym sumptem broszurze Zalety elektryczności w mieszkaniu, przemyśle i rolnictwie (Kr. 1918).
Główną pasją naukową S-a było polskie słownictwo techniczne, którego tworzenie uznawał za niezbędne w celu przeciwstawienia się obcojęzycznej terminologii, napływającej wraz z rozwojem techniki, zwłaszcza z Niemiec. Już w r. 1892 opublikował Materiały do słownika technicznego. Część I. Słownik niemiecko-polski (Kr.), ale szeroko zakrojone i systematyczne prace podjął dopiero po przejściu na emeryturę w r. 1909. Zreferował je na V Zjeździe Techników Polskich we Lwowie w r.n., uzyskując ich akceptację i wsparcie. Zjazd wybrał go do Delegacji Słownikowej (wraz z Janem Łosiem i Janem M. Rozwadowskim), która miała skodyfikować polskie słownictwo rzemieślnicze. Efektem jej działań był „Słownik rzemieślniczy ilustrowany z tłumaczeniem wyrazów na języki: rosyjski, niemiecki i angielski” (W. 1912, wyd. przerobione pt. „Słownik niemiecko-polski dla ślusarzy, tokarzy, kowali, kotlarzy i blacharzy”, P. 1913). Równolegle S. gromadził materiały z druków i rękopisów oraz zwracał się do fachowców, by nadsyłali najlepsze polskie odpowiedniki dla niemieckich wyrażeń technicznych. Wykorzystał słownictwo zebrane przez Bolesława Weryhę-Darowskiego i Władysława Wojtana do „Słownika inżynierskiego” Tow. Politechnicznego we Lwowie. Do pracy wciągnął syna Karola i w r. 1911 obaj przedłożyli do oceny w AU gotowy rękopis, zawierający 80 tys. haseł, który po pozytywnej opinii Łosia, opublikowali jako Niemiecko-polski słownik techniczny (Kr. 1913, wydanie to sfinansował brat S-a, Ludwik; wyd. 2, rozszerzone przez syna S-a, Karola, W. 1923–5 I–II). Ukończona w r. 1916 część polsko-niemiecka (100 tys. haseł) nie została opublikowana z powodu sytuacji wojennej; wyszła dopiero w l. 1935–6 pt. Słownik techniczny […]. Część polsko-niemiecka (P., I–II). S. zmarł 14 VII 1918 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim (kw. Gd., pd., 8). Był odznaczony Orderem Franciszka Józefa.
W małżeństwie zawartym z Agatą Blumenhoff miał S. czworo dzieci: Wandę (1878–1890), Karola (zob.), Jadwigę, po mężu Tuziak, i Alfreda, inżyniera mechanika (absolwenta Politechn. Lwow.), referendarza PKP w Krakowie.
Fot. w Mater. Red. PSB; Płaskorzeźba z podob. S-a z r. 1909 (dar współpracowników) w posiadaniu rodziny; – Estreicher w. XIX; – Cyrankiewicz, Przewodnik po cmentarzach Krakowa (dot. córki S-a, Wandy); – Brocki Z., Kubiatowski J., Inżynier Karol Stadtmüller…, Studia i Mater. z Dziej. Nauki Pol., S. D, 1975 z. 8 s. 76–8, 82–3; Gierdziejewski K., Instytut Techniczny w Krakowie i jego przemiany w latach od 1834 do 1917, tamże, 1956 t. 4 s. 278; Hist. Nauki Pol., IV cz. 1–3; Krawczyk J., Galicyjskie szkolnictwo zawodowe w latach 1860–1918, Kr. 1995; Księga pamiątkowa Towarzystwa „Bratniej Pomocy” słuchaczów Politechniki we Lwowie, Lw. 1897 s. 263; Kucharzewski, Piśm. techn. pol., II; Roppel L., Przegląd historyczny prac nad polskim słownictwem morskim w latach 1899–1939, Gd. 1955; Sprawozdanie z pięćdziesięcioletniej działalności Krakowskiego Towarzystwa Technicznego 1877–1927, Kr. 1927 s. 102; Zbierski K., Zarys dziejów polskiego słownictwa technicznego, „Wiad. Pol. Komitetu Normalizacyjnego” R. 20: 1952 z. 7 s. 511, 518; – Album inżynierów, s. 189 (dot. syna S-a, Alfreda); Program c.k. Instytutu Techniczno-Przemysłowego w Krakowie, Kr. 1979 s. 14; Sprawozdanie c.k. Państwowej Szkoły Przemysłowej w Krakowie za l. 1888–1909, Kr. 1888–1910; Szematyzmy Król. Galicji za l. 1878–1910; Wielka księga adresowa […] Krakowa…, Wyd. S. Mikulski, R. 3: 1907, Kr.; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1918: „Czas” nr 306, „Czas. Górn.-Hutnicze” R. 3 z. 7 s. 100–1 (S. Pachulski), „Czas. Techn.” R. 36 nr 16 s. 156–8 (fot.), „Nowa Reforma” nr 203, „Przegl. Rękodzielniczy” R. 7 nr 8 s. 80; – B. Jag.: sygn. Przyb. 160/70; – Mater. Red. PSB: Nota biogr., Oprac. Jerzy Kubiatowski; – Archiwalia rodzinne i informacje wnuczki S-a, Jadwigi Malinowskiej z Kr.
Bibliogr. dot. winiarni Stadtmüllerów: Schnaydrowa B., Listy Leopolda Staffa do Antoniego Stanisława Muellera, „Roczn. B. PAN” R. 28: 1983; – Księga adresowa stoł. miasta Lwowa, Wyd. F. Reichman, Lw. 1897 I; toż, Lw. 1906 X; – Lam J., Wybór kronik, Oprac. S. Frybes, W. 1954; Opałek M., O Lwowie i mojej młodości, Wr. 1987; Tyrowicz M., Wspomnienia o życiu kulturalnym i obyczajowym Lwowa, Wr. 1991; – „Nowa Reforma” 1887 nr 61; „Szczutek” R. 2: 1870 nr 13; – Informacje Ericha Müllera z Berlina.
Stanisław Tadeusz Sroka