Szlenkier (Schlenker, Szlenker) Karol Jan (1839–1900), przemysłowiec, działacz społeczny, filantrop.
Ur. 11 XI w Warszawie w rodzinie wyznania ewangelicko-augsburskiego, był synem Jana Karola (1811–1873), właściciela garbarni na Pradze i Woli w Warszawie, oraz Anny Barbary z Temlerów (1821–1884), córki fabrykanta skór, bratankiem Franciszka Ksawerego Szlenkiera (zob.), bratem Jana Józefa (zob.), Emilii Anny (1841–1899), zamężnej za Julianem Danielem Penkalą, Anny Julii (1842–1906), żony Jana Henneberga, i Pauliny Teodory (1843–1898), poślubionej Teodorowi Adolfowi Bauerfeindowi. Miał brata stryjecznego Józefa Władysława Szlenkiera (zob.).
W r. 1855 ukończył S. z wyróżnieniem półroczną szkołę niedzielno-handlową prowadzoną przez Zgromadzenie Kupców m. Warszawy. Następnie odbył trzyletnią praktykę w warszawskim kantorze bankierskim Jakuba Flauta. W maju 1858 przejął od ojca garbarnie na Pradze i Woli. Pierwszą z nich wkrótce zlikwidował, drugą natomiast, mieszczącą się na rogu ul. Żelaznej i Leszna, doinwestował i przekształcił w jeden z największych w tej branży zakładów w Król. Pol. W r. 1868 przyjął do spółki młodszego brata, Jana, i odtąd firma działała p.n. Garbarnia Bracia Szlenkier. W r. 1879 wytwarzano tu przeszło 65 tys. skór rocznie o wartości ponad 1 mln rbs., przy zatrudnieniu ok. 150 robotników i użyciu dwóch maszyn parowych o mocy 30 KM. Wyprawiano skóry podeszwowe i jucht obuwniczy oraz produkowano skórzane pasy transmisyjne do maszyn, a także wysokiej jakości skóry lakierowane tzw. federki. Większość surowców sprowadzał S. z Ameryki, Australii i Azji; jako pierwszy w kraju importował skóry krów indyjskiej rasy zebu. Wprowadził nowe formy reklamy i kredytowania.
Od 17 V 1868 pełnił S. funkcję sędziego warszawskiego Tryb. Handlowego. W r. 1871 był jednym z założycieli, a od r. 1879 prezesem Tow. Wzajemnego Kredytu w Warszawie. Wraz z Janem Blochem, Mieczysławem Epsteinem, Leopoldem Kronenbergiem, Wilhelmem Elis Rauem, Karolem Scheiblerem i Tomaszem Zamoyskim doprowadził do założenia w r. 1871 w Warszawie Muz. Przemysłu i Rolnictwa; do r. 1891 był członkiem jego komitetu, przyczyniając się do wydania jedenastotomowej „Encyklopedii rolniczej” (W. 1890–1902). W r. 1875 wybudował, niezależnie od brata, garbarnię w Berdyczowie (gub. kijowska), która dzięki wieloletnim dostawom dla armii carskiej skór podeszwowych i pasów żołnierskich stała się największym tego typu zakładem w Rosji; zatrudniając ok. 500 robotników osiągnięto zdolność produkcyjną do 2,5 mln rbs. rocznie. Jednocześnie nabył S. od Konstancji Hejzenrej majątek ziemski pod Berdyczowem, a w r. 1880 kupił dobra Nowy Zawod koło Żytomierza i założył w nich gospodarstwo przemysłowo-leśne. W swym podwarszawskim majątku Wiązowo wybudował ok. r. 1880 letnią rezydencję z parkiem wg projektu Waleriana Kronenberga. T.r. nabył także parcelę przy pl. Zielonym w Warszawie (obecnie pl. J. H. Dąbrowskiego 6), gdzie w l. 1881–3 za sumę 300 tys. rbs. wzniósł, wg konkursowego projektu Witolda Lanciego, neorenesansową, trzykondygnacyjną kamienicę z poddaszem, potocznie nazywaną pałacem Szlenkierów, do której dekoracje malarskie wykonał Wojciech Gerson, a rzeźbiarskie Pius Weloński; obu artystów S. wielokrotnie wspomagał.
W r. 1875 założył S. w Warszawie kasę chorych dla zatrudnionych robotników, a w r. 1880 przyfabryczną trzyletnią szkołę dla ok. 120 ich dzieci. Wchodził w skład Komitetu Budowy Kanalizacji i Wodociągów, powołanego w r. 1881 przez prezydenta Warszawy Sokrata Starynkiewicza. Z okazji 25-lecia swej działalności przemysłowej utworzył S. w r. 1883 przy garbarni warszawskiej kasę bracką (oszczędnościową), wnosząc wkłady na konto każdego pracownika (łącznie ponad 50 tys. rbs.). Jako jeden z pierwszych wprowadził zasadę premiowania robotników za długoletnią nienaganną pracę. Był członkiem rady opiekuńczej, założonego w r. 1885 Tow. Opieki nad Ubogimi Matkami i ich Dziećmi w Warszawie.
W l. osiemdziesiątych odbył S. podróż do Ameryki i Wielkiej Brytanii w celu zapoznania się z tamtejszym przemysłem. Wspólnie ze Stanisławem Wydżgą i Wiliamem Weyerem założył w r. 1888 firmę p.n. Fabryka Firanek, Tiulu i Koronek Szlenkier, Wydżga i Weyer z kapitałem zakładowym 400 tys. rbs., zapewniając sobie pakiet kontrolny. Nakłonił wspólników do budowy w r. 1889 firmowej fabryki przy ul. Dzielnej 91 oraz sprowadzenia z Wielkiej Brytanii nowoczesnego wyposażenia technicznego i grupy specjalistów. Jako kierownik zakładu przekształcił go w jedną z najbardziej liczących się w Rosji fabryk tej branży, zatrudniającą ok. 300 pracowników, głównie kobiety. W r. 1894 został prezesem Kasy Przemysłowców Król. Pol. Był współzałożycielem otwartej w r. 1895 Kasy Pomocy im. dra Józefa Mianowskiego. Dn. 2 I 1897 został wybrany na jednego z trzech starszych Zgromadzenia Kupców m. Warszawy (obok Jana Gottlieba Blocha i Stanisława Rotwanda). Z powodu nieporozumień rodzinnych w r. 1899 rozwiązał z bratem warszawską spółkę garbarską, a pieniądze ze swoich udziałów zainwestował w powstałą t.r. spółkę akcyjną «Tow. Manufaktury Drezdeńskich Tiuli, Koronek i Firanek» z fabryką przy ul. Górczewskiej 14; dysponując kapitałem zakładowym 400 tys. rbs., był w spółce dominującym akcjonariuszem. Pod koniec l. dziewięćdziesiątych nabył od rodziny Kurzenieckich liczące 9 tys. ha dobra Duboja (pow. piński) z dworem i parkiem. S. zgromadził duży majątek (ok. 5–6 mln rbs.); pół miliona rbs. przeznaczył w testamencie na cele charytatywne i społeczne. Zmarł 13 VII 1900 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Ewangelicko-Augsburskim.
W zawartym w r. 1868 małżeństwie z Marią Zenobią z Grosserów (1850–1913), córką fabrykanta skór, fundatorką szpitala dziecięcego na warszawskim Lesznie, miał S. sześcioro dzieci: Stanisława Karola Leopolda (1868–1875), Marię Annę (1870–1940), filantropkę, fundatorkę szkoły rolniczej w Duboi, zamężną od r. 1891 za Stanisławem Wydżgą, rejentem, później przemysłowcem, matkę pisarki Marii Niklewiczowej (1892–1985), Karola Jana (zm. w niemowlęctwie), Wandę Joannę (1876–1951), od r. 1899 żonę Ignacego Chrzanowskiego, historyka literatury polskiej, profesora UJ, Zofię Reginę (zob.) i Karola Stanisława (zob.). Wnukiem S-a był Tadeusz Karol Szlenkier (zob.).
Założona przez S-a szkoła w r. 1913 została nazwana jego imieniem i otrzymała nową siedzibę przy ul. Górczewskiej jako Szkoła Rzemieślnicza.
Bibliogr. Warszawy, III; Enc. Warszawy (1994), s. 607, 839, 841; Łoza, Rodziny pol., I; Szulc, Cmentarz Ewangelicko-Augsburski; – Aftanazy, Dzieje rezydencji, II; Budrewicz O., Sagi warszawskie czyli sensacyjne i powszednie, romantyczne i prozaiczne dzieje trzydziestu wielkich rodów warszawskich, W. 1990 I 233–4, 241; Ihnatowicz I., Burżuazja warszawska, W. 1972; tenże, Obyczaj wielkiej burżuazji warszawskiej w XIX wieku, W. 1971; Jaroszewski T., Pałac Szlenkierów, W. 1975 s. 13–17 (fot.); Kraushar A., Kupiectwo warszawskie, W. 1929 s. 109, 149, 182, 184; Ksiukowski W., Denisewicz W., Nowy Zawód, Żytomierz 2008 s. 13, 15, 19–20, 23 (fot.), s. 24–5; Łepkowski T., Przemysł warszawski u progu epoki kapitalistycznej (1815–1868), W. 1960; Mazur E., Dobroczynność w Warszawie w XIX wieku, W. 1999; Oktabiński K., Nad Mienią i Świdrem. Monografia geograficzno-historyczna, Wiązowa 2005; tenże, Śladami filantropów. Rzecz o rodzinie Szlenkierów i ich podwarszawskiej wilegiaturze w XIX i XX wieku, W. 2007; Pałac Szlenkierów. Ambasada włoska w Warszawie, W. 2001 s. 25, 27, 29, 33, 45, 55 (fot.); Pruss W., Rozwój przemysłu warszawskiego 1864–1914, W. 1977 s. 152, 156, 195, 198, 221; Siennicka M., Rodzina burżuazji warszawskiej i jej obyczaj: druga połowa XIX i początek XX wieku, W. 1998; Stegner T., Ewangelicy warszawscy 1815–1918, W. 1993; – Baliński I., Wspomnienia o Warszawie, Edynburg 1946 s. 17; Hoesick F., Powieść mojego życia, Wr. 1959 I, II; Księga adresowa przemysłu fabrycznego w Królestwie Polskim, W. 1904 s. 272; toż na r. 1905, s. 378; Lista członków założycieli Kasy Pomocy imienia dra J. Mianowskiego, W. 1895 s. 3; Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie 1875–1925, W. 1926 s. 8, 63; Pfeiffer J., Wspomnienia warszawskiego przemysłowca, W. 2003; Przemysł i handel Królestwa Polskiego, W. 1913 nr 8522; Ukazatel’ fabryk i zavodov Jevropejskoj Rossii, Pet. 1894 s. 240; Ukazatel’ fabryk i zavodov Jevropejskoj Rossii s Carstvom Pol’s’kim i Velikim Kniażestvom Finlandzkim, Pet. 1881 s. 247, 615; Zaleski A., Towarzystwo warszawskie. Listy do przyjaciółki przez Baronową XYZ, W. 1971; – „Biesiada Liter.” 1883 nr 392 (fot.); „Gaz. Warsz.” 1913 nr 10 (nekrolog żony); Kalendarz Pol. Ilustr. 1902 s. 55–6 (fot.); „Kłosy” 1883 nr 939 s. 405, 408, 410 (fot.); „Kur. Warsz.” 1883 nr 108, 1913 nr 11 (nekrolog żony); „Tyg. Ilustr.” 1883 nr 15 s. 303 nr 19 s. 304 (fot.), 1907 nr 4 s. 87; – Nekrologi z r. 1900: „Biesiada Liter.” nr 29 s. 50 (fot.), „Dzien. dla Wszystkich” nr 159, „Gaz. Pol.” nr 160, „Gaz. Przem.-Rzemieślnicza” nr 31 s. 252, „Gaz. Świąteczna” nr 1020 s. 3, „Gaz. Warsz.” nr 183, „Kraj” nr 27 s. 382 (fot.), „Kur. Warsz.” nr 192 dod. s. 2–3 (fot.), „Przegl. Tyg.” nr 29 s. 295–6, „Tyg. Ilustr.” nr 29 s. 574 (fot.), „Wiek” nr 193 (fot.); – B. Ossol.: rkp. II 15435 (Wydżga-Niklewiczowa M., Wspomnienia, I 96, 104); – Mater. Red. PSB: Biogram S-a autorstwa Marka Lewtaka; – Informacja Wacława Leszczyńskiego z Wr.
Zbigniew Pustuła
Powyższy tekst różni się w pewnych szczegółach od biogramu opublikowanego pierwotnie w Polskim Słowniku Biograficznym. Jest to wersja zaktualizowana, uwzględniająca opublikowane w późniejszych tomach PSB poprawki i uzupełnienia.