Rathaus Karol (1895–1954), kompozytor, pianista, pedagog. Ur. 16 IX w Tarnopolu, był synem Bernarda, weterynarza, i Amelii z Zipperów, bratem Rudolfa (zob.). Jego dziadek i pradziadek byli zawodowymi muzykami.
Talent muzyczny R-a objawił się wcześnie. Już jako pięcioletnie dziecko zaczął grać na fortepianie ze słuchu, w wieku 7 lat opanował notację muzyczną, w wieku lat 14 komponował na orkiestrę. Po ukończeniu gimnazjum w Tarnopolu R. udał się w r. 1913 do Wiednia i rozpoczął równocześnie studia na uniwersytecie oraz w Akademii Muzycznej, gdzie pracował nad kompozycją pod kierunkiem Franza Schrekera. Studia jego przerwał wybuch pierwszej wojny światowej, w której wziął udział jako oficer armii austriackiej. W r. 1919 R. powrócił do Wiednia i wznowił naukę pod kierunkiem F. Schrekera, a gdy ten w r. n. został dyrektorem Wyższej Szkoły Muzycznej w Berlinie i objął mistrzowską klasę kompozycji, przeniósł się za swym mistrzem do Berlina. W r. 1922 R. powrócił do Wiednia, gdzie ukończył studia uniwersyteckie, uzyskując doktorat filozofii w zakresie historii. Pierwsze wykonanie publiczne jego utworów odbyło się w r. 1919, gdy – jeszcze jako student – na koncercie Wiedeńskiego Chóru Filharmonicznego odegrał na fortepianie swoje Wariacje i fugę na temat Regera.
W l. 1922–32 R. mieszkał w Berlinie, dzieląc swój czas między nauczanie gry na fortepianie, teorii i kompozycji a twórczość kompozytorską. Okres berliński był w działalności kompozytorskiej R-a niezwykle płodny. Z dzieł orkiestrowych powstały w tym czasie I Symfonia z lat 1921–2 i II Symfonia z r. 1923, Cztery utwory taneczne, Concertino na fortepian oraz Impresje muzyczne wykonane w r. 1927, Uwertura na wielką orkiestrę wykonana w r. 1928, Suita na skrzypce i orkiestrę kameralną, wykonana w r. 1929, Suita oraz Mała uwertura na smyczki i trąbkę obligato wykonane w 1930 r., wreszcie Serenada z r. 1932. W dziedzinie kameralistyki skomponował I Kwartet smyczkowy w r. 1921, Sonatę nr 1 na skrzypce i fortepian w r. 1924, II Kwartet smyczkowy w r. 1925, Sonatę na klarnet z fortepianem w r. 1927, Małą serenadę na fortepian, klarnet, fagot, róg i trąbkę w r. 1927. W tym okresie R. skomponował też na fortepian, poza wspomnianymi już Wariacjami i fugą na temat Regera, trzy Sonaty fortepianowe (z l. 1920, 1924, 1927), Pięć utworów na fortepian, wykonane w r. 1923, Sześć krótkich utworów na fortepian, wykonane w r. 1926, Trzy mazurki wykonane w r. 1928 oraz Sonatinę na fortepian. Ponadto R. skomponował szereg pieśni (op. 3, 6, 12, 13). W dziedzinie muzyki scenicznej powstały w tym okresie balet Der letzte Pierrot, którego prapremiera odbyła się w Berlińskiej Operze Państwowej pod kierunkiem artystycznym Georga Szella w r. 1927 oraz opera w 5 aktach pt. Fremde Erde do libretta K. Pallfy-Vaniecka, osnuta na tle życia współczesnego miasta amerykańskiego, wystawiona także w Berlińskiej Operze Państwowej pod kierunkiem artystycznym Ericha Kleibera w r. 1930. Był autorem ilustracji muzycznych do sztuk teatralnych: „Dzielnego wojaka Szwejka” J. Haška i „Sierżanta Griszy” A. Zweiga w r. 1929, „Małżeństwa” A. Doeblina, „Uriela Acosty” K. Gutzkowa oraz „Krzyczcie Chiny” S. M. Trietjakowa w r. 1930. Z muzyki do „Uriela Acosty” opracował R. równocześnie Suitę na orkiestrę, wydaną dwukrotnie, w l. 1930 i 1947. W r. 1931 R. rozpoczął także współpracę z filmem. Jeszcze w Niemczech skomponował muzykę do filmu „Bracia Karamazow”, która uchodzi za klasyczne dzieło w swoim gatunku. R. był jednym z pierwszych wybitniejszych kompozytorów, którzy zwrócili uwagę na możliwości, jakie otwierał dla muzyki niedawno wówczas wynaleziony film dźwiękowy.
Po dziesięciu latach intensywnej pracy w Berlinie, wobec wzmagającego się hitleryzmu, R. zdecydował się na przeniesienie się do Paryża, gdzie pozostał tylko przez dwa lata. W tym okresie skomponował na orkiestrę Epizod symfoniczny z r. 1933 oraz Kontrapunktisches Triptychon, z r. 1934, a także ilustrację do sztuki teatralnej „Rozbójnik” oraz ilustracje do filmów, „Hallo Berlin tu Paryż!” z r. 1932, „Amok”, „Dyktator” i „Złamany kwiat” z r. 1934, „Miłostki dyktatora” z r. 1935 i „Dama pikowa” z r. 1937. Przez następne cztery lata R. działał jako pedagog i kompozytor w Londynie. Na ten okres przypada kompozycja na orkiestrę Jacob’s Dream, z r. 1938, a ponadto III Kwartet smyczkowy, z r. 1936, Sielanka i Taniec na skrzypce z fortepianem, z r. 1937, Sonata nr 2 na skrzypce i fortepian z r. 1938. Na zamówienie Baletu Rosyjskiego skomponował balet Lion amoureux, którego prapremiera odbyła się w teatrze Covent Garden w Londynie w r. 1937. Z muzyki do tego baletu powstała następnie Suita na orkiestrę z r. 1937.
Nie zaaklimatyzował się R. także i w Londynie i w r. 1938 przeniósł się z kolei do USA. Tu zatrzymał się przez czas jakiś w Hollywood, gdzie w r. 1939 skomponował ilustrację muzyczną do filmu „Dajcie mi żyć”. Jednakże, zniechęcony ograniczonymi możliwościami a także skomercjalizowaniem, przeniósł się do Nowego Jorku, gdzie objął stanowisko profesora teorii i kompozycji w Queens College, uczelni utrzymywanej przez miasto Nowy Jork. Obowiązki te pełnił przez lat 14, aż do chwili śmierci, i wielce przyczynił się do rozwoju wydziału muzycznego tej uczelni. Był świetnym pedagogiem, wytrawnym i pełnym entuzjazmu, a zarazem cierpliwości, przewodnikiem utalentowanych młodych muzyków, z którymi dzielił się swym bogatym kompozytorskim doświadczeniem. Skomponował szereg łatwych utworów o charakterze pedagogicznym na fortepian, a także na instrumenty dęte, które niezależnie od ich przeznaczenia, wyposażone były w te same walory i posługiwały się tym samym nowoczesnym idiomem, co i reszta jego twórczości. Jednym z pierwszych utworów skomponowanych w Ameryce była ilustracja muzyczna do tragedii F. Hebbla „Herodes i Mariannę” z r. 1938. Wkrótce potem powstał Koncert fortepianowy z r. 1939.
Czternaście lat spędzonych w Nowym Jorku było okresem intensywnej twórczości kompozytorskiej. R. uprawiał muzykę orkiestralną pisząc Muzykę na smyczki z r. 1941, III Symfonię z l. 1942/3, Polonaise symphonique z r. 1943, zamówiony przez Artura Rodzińskiego, ówczesnego dyrektora artystycznego Orkiestry Symfonicznej Filharmonii Nowojorskiej, Vision dramatique z r. 1945, uwerturę Zatoka Salisbury z r. 1949, Symfonię koncertującą z l. 1950/1, Preludium z r. 1953. W dziedzinie muzyki kameralnej powstały wówczas Trio na skrzypce, klarnet i fortepian z r. 1944, IV Kwartet smyczkowy z r. 1946, nieukończony Kwintet fortepianowy z r. 1948, Dedykacja i allegro na skrzypce i fortepian z r. 1949, Rapsodia nocna na wiolonczelę i fortepian z r. 1950, Trio-Serenada na fortepian, skrzypce i wiolonczelę z r. 1953, V Kwartet smyczkowy z r. 1954 oraz Divertimento na 10 instrumentów dętych (z r. 1954), którego jedynie 1 część została ukończona. Z twórczości na fortepian i organy wspomnieć należy Trzy studia z r. 1941, Trzy tańce polskie z r. 1942, Landscap in Six Colours z r. 1943, Cztery studia według Domenico Scarlattiego z l. 1945/6, Wariacje na temat J. Böhma z r. 1948, Sonatę fortepianową nr 4 z r. 1946. W tym też okresie R. więcej uwagi poświęcał muzyce wokalnej, komponując szereg utworów na głos solowy, a także na chór, do słów poetów angielskich i amerykańskich. Należą tu: Trzy pieśni angielskie z r. 1943, Pięć nastrojów według poetów amerykańskich z r. 1946. Na chór mieszany skomponował Trzy pieśni z r. 1953, na sopran, alt, tenor i bas z towarzyszeniem fortepianu, Requiem do słów Roberta L. Stevensona oraz Rondo do słów Leigh Hunta. Opracował także wydanie hymnu „Gaude Mater Polonia”, zaaranżował na chór Sześć polskich pieśni ludowych. R. uprawiał także większe formy wokalno-instrumentalne, należą do nich: kantata akademicka O iuvenes, na tenor solo, chór mieszany i orkiestrę oraz Chór z „Iphigenii w Aulidzie” Eurypidesa, na chór a capella i róg z r. 1947, oratorium Diapason, oparte na tekstach J. Drydena i J. Miltona, na baryton solo, chór mieszany i orkiestrę z r. 1950. W r. 1944 skomponował R. trzy utwory chóralne: fugę Dona nobis pacem, na chór mieszany, dwugłosowy kanon Pieśń o majowym poranku na sopran i alt oraz Psalm XXIII na tenor solo, chór żeński i orkiestrę lub fortepian.
Wiele utworów R-a doczekało się realizacji na estradzie koncertowej lub scenie operowej pod batutą takich dyrygentów, jak Herman Scherchen, Kurt Furtwängler, E. Kleiber, Artur Rodziński, Dimitr Mitropoulos, Vladimir Golschmann, a utwory kameralne i fortepianowe często wykonywano na festiwalach Międzynarodowego Tow. Muzyki Współczesnej. Kompozycje jego ukazywały się w druku głównie w wydawnictwach Universal-Edition w Wiedniu, Boosey and Hawkes w Londynie, Associated Music Publishers w Nowym Jorku. W r. 1952, na zlecenie Metropolitan Opera w Nowym Jorku podjął się R. rewizji partytury „Borysa Godunowa” M. P. Musorgskiego. Dzieło to, wykonywane zasadniczo w wersji opracowanej przez M. A. Rimskiego-Korsakowa, R., w oparciu o istniejące źródła, przywrócił do postaci oryginalnej włączając poprawki, jakie wniósł sam kompozytor wkrótce po wystawieniu opery w r. 1874 i dokonując jedynie lekkiego retuszu orkiestracji, gdy się tego domagały względy praktyczne, tworząc w ten sposób wydanie bliższe intencjom kompozytora, niż wydania dotychczasowe. Nie porzucił też R. pracy dla filmu. W czasie swego pobytu w Nowym Jorku opracował muzykę do ośmiu filmów zarówno dokumentalnych, jak i fabularnych. R. rozwijał także działalność społeczno-organizacyjną: był członkiem zarządu, a przez pewien czas także wiceprzewodniczącym Międzynarodowego Tow. Muzyki Współczesnej, członkiem zarządu Ligi Kompozytorów oraz członkiem komitetu doradczego Nagrody Fulbrighta. Należał do Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce.
Muzykę R-a niełatwo sklasyfikować. We wczesnej jego twórczości widoczne są wpływy niemieckiego ekspresjonizmu, ale też wyraźne są w jego muzyce związki z tradycją polską zarówno w dziedzinie rytmiki, jak i melodyki. R. bardzo wcześnie wykształcił swój indywidualny, całkowicie odrębny, niepowtarzalny styl. Dzieła jego charakteryzuje traktowanie rytmu jako czynnika konstruktywnego, ostrość i cierpkość melodyki, bogactwo środków harmonicznych i polifonicznych, eksponowanie kolorystyki brzmienia i nasycenie pierwiastkiem emocjonalnym. Chociaż w latach dwudziestych i trzydziestych znalazł się w nurcie awangardy muzycznej, choć dążył do uniezależnienia się od założeń systemu funkcyjnego dur-moll, nie był dogmatykiem i mimo śmiałego posługiwania się chromatyką i dysonansem, zachowywał w swych utworach często wyraźny ośrodek dźwiękowy. Jego styl muzyczny określano jako improwizatorski, rapsodyczny i deklamatorski. Muzykę jego cechuje mistrzowskie opanowanie rzemiosła, żywość wyobraźni muzycznej, a także rozległa kultura artystyczna i wielostronność zainteresowań, które sprawiły, że uprawiał wszystkie niemal dziedziny twórczości muzycznej, swobodnie operując różnymi idiomami muzycznymi swoich czasów. Jego dzieła symfoniczne cechuje znakomita, błyskotliwa orkiestracja, a utwory kameralne – pełna skupienia prostota i głęboki liryzm. Władał też mistrzowsko fakturą fortepianową, sam będąc doskonałym pianistą. R. zmarł 21 XI 1954 w Nowym Jorku. Pochowany został na cmentarzu Ferncliff w Hartsdale koło Nowego Jorku.
Z małżeństwa z Gerdą z Pfefferkornów R. pozostawił syna Bernta, przemysłowca, zamieszkującego stale w Nowym Jorku.
Po śmierci R-a powstało Stowarzyszenie dla Uczczenia Pamięci Karola Rathausa, które przyznaje nagrody szczególnie uzdolnionym w dziedzinie kompozycji studentom Queens College. W r. 1960 nowy budynek, mieszczący wydział muzyczny, nazwany został imieniem R-a.
Hanuszewska M., Schäffer B., Almanach polskich kompozytorów współczesnych, Kr. 1966; Die Musik in Gesch. u. Gegenwart, X (fot.); The New Grove Dictionary Music and Musicians, London 1980 XV; – Ewen D., Composers of Today, New York 1936 s. 215–16; Reis C. R., Composers in America, New York 1947; Schwarz B., Karol Rathaus, „Musical Quarterly” R. 41: 1955 s. 481–95; – „New York Times” 1954 nr 326; – New York Public Library: Music Division, zbiór wycinków prasowych dotyczących muzyków działających w USA (pod Karol Rathaus); Queens College of the City University of New York. Library: Kolekcja Karola Rathausa; – Informacje od wdowy Gerdy Rathaus oraz syna Bernta Rathausa.
Leon Tadeusz Błaszczyk