Stankiewicz Karol (ok. 1834–1898), powstaniec styczniowy, zesłaniec.
Ur. w gub. kowieńskiej lub kijowskiej, w rodzinie szlacheckiej; był synem Eliasza.
S. ukończył Inst. Rolniczy w Hory-Horkach. Od początku l. sześćdziesiątych pracował jako kancelista w randze sekretarza kolegialnego w Mińskiej Izbie Majątków Skarbowych. Wg raportu żandarmerii rosyjskiej (z r. 1863) stał wówczas na czele tajnego związku upowszechniającego wśród chłopów hasła solidarności ze szlachtą oraz obietnicę nadania im ziemi; kolportował też na wsi elementarze do nauki języka polskiego. Był autorem opracowań o tematyce społecznej; nie wiadomo, czy drukowanych, czy też rozpowszechnianych w odpisach. W marcu 1861, podczas wizyty w Mińsku Władysława Mickiewicza (syna poety), wziął udział w konspiracyjnym zebraniu w domu księgarza Aleksandra Walickiego, poświęconym omówieniu szans powstania antyrosyjskiego na Litwie. Był jednym z głównych działaczy Tow. Niesienia Pomocy Skazańcom z Polski, założonego t.r., w okresie manifestacji patriotycznych w Król. Pol. Wszedł w skład komitetu organizującego ruch na Mińszczyźnie, który na bazie tego Towarzystwa powstał w r. 1862; z jego ramienia był «dyrektorem» ds. podatku narodowego. W listopadzie t.r. uczestniczył w pracach szlacheckich sejmików gubernialnych, na których dyskutowano sprawę wysłania do cara Aleksandra II adresu z postulatem połączenia Litwy z Król. Pol. Aresztowany przed 15 II 1863, skazany został 16 VI r.n. przez Polowy Audytoriat przy sztabie Wileńskiego Okręgu Wojennego na pozbawienie szlachectwa i osiedlenie w odleglejszych obszarach Syberii.
Dn. 7 II 1865 przybył S. do Tobolska; na początku marca został stąd odesłany do Krasnojarska, gdzie dotarł 15 V t.r. Następnie odbywał karę w Irkucku. Po amnestii r. 1870 otrzymał zgodę na przeniesienie się do gub. wiackiej; zamieszkał w Słobodsku. Podczas pobytu na Syberii malował widoki tamtejszych okolic. Dn. 25 I 1872 został zwolniony spod dozoru policyjnego i przeniósł się do Wiatki, gdzie podjął pracę buchaltera w pobliskim majątku kupca Krasowskiego. Dn. 16 VII 1883 wyjechał z rodziną do Król. Pol. Ostatnie lata życia spędził w Warszawie, zatrudniony jako archiwista w Banku Handlowym. Zmarł w r. 1898.
W małżeństwie (ślub: 30 VII 1870) z Adelą z Wierzbowskich, córką Augustyna, szlachcianką z gub. mińskiej, miał S. córkę Annę (1875–1928, zob. Czerwińska Anna) i syna Stefana (1877–1906), absolwenta Inst. Technologicznego w Petersburgu; po stażu w zakładach elektrotechnicznych w Liège pracował on w Zagłębiu Dąbrowskim, gdzie zaangażował się na rzecz podniesienia stanu oświaty wśród robotników; był autorem artykułów w „Przeglądzie Technicznym”; zginął w walkach partyjnych w okresie rewolucji l. 1905–6.
Brat S-a, Romuald Kacper (1837–1864), służył w randze podporucznika w 4. rezerwowym baonie Azowskiego Pułku Piechoty, stacjonującym w Bezdnie (gub. kazańska). Związany był z rosyjską organizacją rewolucyjną «Ziemla i Wola», a w r. 1863 należał do kierowanej przez Hieronima Kieniewicza konspiracyjnej grupy polsko-rosyjskiej, przygotowującej rozruchy chłopskie na Powołżu, które miały być dywersją na rzecz powstania styczniowego. W poł. maja t.r., zagrożony dekonspiracją, uciekł z garnizonu i 9 VIII został wydalony z armii rosyjskiej. Zapewne wziął udział w partyzantce powstańczej, gdyż aresztowano go w lutym 1864 w gub. mohylewskiej. Zaliczony wraz z Kieniewiczem, Napoleonem Iwanickim i Aleksandrem Mroczkiem do «głównych organizatorów i inspiratorów» niedoszłego «powstania kazańskiego», został przez sąd polowy skazany w trybie doraźnym na śmierć i rozstrzelany w Kazaniu 6 VI 1864. A. Hercen, zamieszczając w „Kolokole” informację o tej egzekucji, zakończył ją zdaniem często potem cytowanym: «krew, krew, krew […], wiadomości z Rosji, to wiadomości z rzeźni».
Fot.: Lasocki W., Wspomnienia z mojego życia. Oprac. M. Janik, F. Kopera, Kr. 1937 II nr 70; – Śliwowska W., Syberia w życiu i pamięci Gieysztorów – zesłańców postyczniowych, W. 2000; – Fajnhauz D., 1863. Litwa i Białoruś, W. 1999; Kowalewska Z., Obrazki mińskie 1850–1863, Wil. 1912 s. 53, 90, 100; Smirnow A. F., Więzi rewolucyjne narodów Rosji i Polski w latach trzydziestych–sześćdziesiątych XIX wieku, W. 1972; Zienkiewicz T., Śladami ojca. Władysław Mickiewicz na Białorusi w roku 1861, „Acta Polono-Ruthenica” T. 2: 1997 s. 344–5; – Archivnye materialy Murav’evskago muzeja otnosjaščiesja k pol’skomu vozstaniju 1863–1864 g.g. v predelach Severo-Zapadnago kraja, Sostavil A. I. Milovidov, Vil’na 1913 I; Gieysztor J., Pamiętniki, Wyd. T. Korzon, Wil. 1913 II; Iwański A., sen. i jun., Pamiętniki 1832–1876, Wspomnienia 1881–1938, Oprac. W. Zawadzki, W. 1968; Mickiewicz W., Pamiętniki, W. 1927 II; Pawłowicz E., Wspomnienia, Lw. 1887 s. 178–83; Rok 1863 na Mińszczyźnie (materiały Archiwum Wydziału III b. Kancelarii Cesarskiej), Oprac. J. Witkowski, O. Janiewicz, L. Lech, w: Instytut Kultury Białoruskiej. Wydział Polski. Komisja Historyczna, Mińsk 1927 S. 1 t. 1 z. 1; Ruch rewol. na Litwie 1861–2; [Świętorzecki A.] Kowalewska Z. [oprac.], Ze wspomnień wygnańca z roku 1863, Wil. 1911 s. 81, 91; Wspomnienia o ś.p. Annie Czerwińskiej, W. 1929; – „Świat” 1906 nr 41, „Tyg. Ilustr.” 1906 nr 43 (wspomnienia pośmiertne o synu S-a, Stefanie, fot. tegoż); – Mater. Red. PSB: Wypis S. Zielińskiego z akt Kom. Kwalifikacyjnej Weteranów Powstań Narod. przy Dep. Zdrowia MSWojsk.
Bibliogr. dot. Romualda Stankiewicza: D’jakov V. A., Dejateli russkogo i pol’skogo osvoboditel’nogo dviženija v carskoj armii 1856–1865 godov (biobibliografičeskij slovar’), Moskva 1967; PSB (Kieniewicz Hieronim Władysław); – Borkowska F., Jaźwińska, Spisek kazański 1863 roku, w: Z dziejów współpracy rewolucyjnej Polaków i Rosjan w drugiej połowie XIX wieku, Wr. 1956; Eršov A., Kazanskij zagovor 1863 g., „Golos minuvšago” 1913 nr 6–7; Fiedosowa T., Polskie organizacje patriotyczne w Moskwie 1857–1866, W. 1984; Koz’min B. P., Kazanskij zagovor, Moskva 1929; Vosstane 1863 g. i russko-pol’skie revolucionnye svjazi 60-ch godov, Red. V. D. Koroljuk, I. S. Miller, Moskva 1960; – Gercen A. I., Polnoe sobranie sočinenij i pisem, Red. M. K. Lemke, Pet. 1920 XVII; Gosudarstvennyja prestuplenija v Rosii v XIX veke, Red. B. Bazilevskij, Stuttgart 1904 s. 228; Otzvuki pol’skogo vosstanija 1863 g. v central’noj Rossii, S predisloviem B. Koz’mina, „Krasnyj archiv” T. 4: 1923 s. 277, 282–4, 295–6.
Andrzej A. Zięba