Stolzman Karol, pseud. Bogumir (1794–1854), uczestnik powstania listopadowego, działacz emigracyjny, pisarz wojskowy.
Ur. 22 II (podawany jest też r. ur. 1793) w Warszawie w ewangelickiej rodzinie szlacheckiej, przybyłej w XVII w. z Kurlandii; był synem Dawida Marcina i Krystyny. S. podpisywał swoje prace imieniem Karol, a po r. 1834 – Karol Bogumir, w literaturze często występuje jako Karol Bogumił. Miał starszego brata, Filipa Marcina, ojca Henryka Radosława (zob.).
S. odebrał początkową edukację w Warszawie. Dn. 6 IX 1810 wstąpił jako ochotnik do p. artyl. pieszej Ks. Warsz., w którym służył jego brat, Filip. Nie brał udziału w wyprawie Napoleona na Rosję w r. 1812. Podczas odwrotu armii francuskiej, kiedy wojska rosyjskie zajmowały Warszawę, przebywał w lutym 1813 w Częstochowie; z tego czasu pochodzi wykonana w sztambuchu brata miniatura S-a przedstawiająca klasztor Jasnogórski i zabudowania Częstochowy. Dn. 15 II t.r. awansował S. do stopnia sierżanta i otrzymał przydział do komp. rzemieślniczej artylerii. Uczestniczył w bitwach pod Lützen (2 V) i Budziszynem (Bautzen) (20 V); po bitwie pod Lipskiem (16–19 X) został 20 X adiutantem podoficerem w p. artyl. pieszej. Brał udział m.in. w bitwie pod Hanau (30–31 X) oraz w kampanii na terenie Francji, aż do kapitulacji Paryża 30 III 1814. T.r. wrócił do Warszawy.
Dn. 18 III 1815 został S. przyjęty do wojska polskiego i mianowany podporucznikiem w komp. rzemieślniczej przy Dyrekcji Artylerii i Inżynierii. Od r. 1818 współpracował z zakładem litograficznym w siedzibie Kwatermistrzostwa Generalnego, gdzie jego i innych oficerów szkolił litograf wiedeński Jan Mittenleiter. S. wykonał litografie m.in. chorągwi Mahometa (1819) oraz zaprojektowanego przez Ludwika Metzella mostu na łańcuchach przez Wisłę pod Warszawą (1820, „Izys Pol.” R. 4: 1823 t. 1 nr 2). Wraz z bratem należał w r. 1820 do loży masońskiej «Halle der Beständigkeit». W r. 1821 awansował na porucznika, co zostało potwierdzone patentem z 2 VI t.r. W tym okresie zajmował się teoretycznymi i praktycznymi zagadnieniami dotyczącymi artylerii. Z języka niemieckiego przetłumaczył podręcznik „Zasady rozstawiania dział czyli użycie artylerii z wojskiem w polu...” (W. 1826), zadedykowany naczelnemu wodzowi wojsk Król. Pol. w. ks. Konstantemu; na końcu książki załączył opracowany przez siebie słowniczek polsko-niemiecko-francuski wyrazów technicznych. W r. 1830 został adiunktem w Dyrekcji Młyna Prochowego.
S. brał udział w spisku podchorążych Piotra Wysockiego. W trakcie nocy listopadowej 29 XI 1830 miał dostarczyć materiały do podpalenia browaru na Solcu; ponieważ za późno otrzymał ten rozkaz od Wysockiego, browar podpalono słomą. Podczas powstania przydzielony został do Dyrekcji Materiałów Artyleryjskich, kierowanej przez gen. Piotra Bontemps, gdzie zajmował się produkcją karabinów i prochu oraz odlewaniem dział. Dn. 6 II 1831 awansował do stopnia kapitana II kl., a 27 VII t.r. otrzymał nominację na kapitana I kl. Wchodził w skład Komisji kwalifikującej armaty do działań wojennych. Pod koniec powstania dowodził 6. komp. pozycyjną artylerii. W czasie walk o Warszawę (6–7 IX) obsługiwał jedno z dział, «sam celował, a tak celnie, że każdy strzał nigdy nie był napróżnym» (J. Święcicki). Wobec nieuchronnej klęski, S. i mjr Józef Główczyński, podszef sztabu artylerii, zniszczyli działa i wysadzili amunicję zgromadzoną w arsenałach baterii 4. pp liniowej. Po zajęciu Warszawy 8 IX przez wojska rosyjskie, został S. wycofany do Modlina, gdzie był odpowiedzialny za rozstawienie dział na wałach twierdzy. Po klęsce powstania opuścił Król. Pol. i emigrował do Francji. Dn. 20 X uznany został przez rosyjski Najwyższy Sąd Kryminalny w Warszawie za zbrodniarza stanu i skazany zaocznie na karę śmierci przez powieszenie.
Jako komendant jednej z kolumn emigrantów, S. przybył 27 I 1832 do Francji i skierowany został do zakładu w Awinionie. Dn. 19 III t.r. Rada emigrantów z zakładu awiniońskiego wydelegowała go wraz z Kamilem Mochnackim do Komitetu Narodowego w Paryżu, w celu stworzenia centralnej władzy emigracyjnej. Do porozumienia między poszczególnymi odłamami emigrantów nie doszło, a rozruchy rewolucyjne w Paryżu spowodowały wydalenie z miasta wielu Polaków, wśród nich S-a. Dn. 6 VII przybył S. do zakładu w Besançon i poprosił o skierowanie na naukę do odlewni dział w Strasburgu. Ze skierowania nie zdążył skorzystać, gdyż zaangażował się w działalność polityczną związaną z przygotowaniami do rewolucji europejskiej. Pod koniec t.r. założył wraz z Franciszkiem Gordaszewskim najliczniejszy i najbardziej aktywny poręb węglarstwa polskiego i stanął na jego czele. Nawiązał współpracę z węglarzami niemieckimi, którzy planowali wiosną 1833 wywołanie ogólnoniemieckiego powstania. Na wieść o wybuchu 3 IV t.r. rewolucji we Frankfurcie nad Menem wyruszył 7 IV z ponad 400 emigrantami z zakładu w Besançon, by nieść pomoc węglarzom niemieckim. Po przejściu granicy francusko-szwajcarskiej i wkroczeniu do kantonu berneńskiego utworzono legion pod dowództwem Ludwika Oborskiego, nazwany Hufcem Świętym; S. został jego szefem sztabu. Niebawem nadeszła wiadomość o stłumieniu rewolucji i wszyscy uczestnicy wyprawy zostali internowani w Szwajcarii (otrzymali zakaz poruszania się poza kantonem Vaud). Po rozwiązaniu Hufca Świętego i utworzeniu Tow. Tułaczów Polskich w Szwajcarii, S. wszedł w maju w skład dziesięcioosobowej Rady Gospodarczej, reprezentującej interesy emigrantów wobec władz kantonalnych; często zastępował w niej przewodniczącego Oborskiego.
Zbliżył się S. w tym czasie do G. Mazziniego, przygotowującego rewolucję we Włoszech. Dn. 27 XI 1833, wraz z Feliksem Nowosielskim i Gordaszewskim, podpisał z Komitetem Włoskim Mazziniego układ regulujący udział emigrantów w zbrojnej wyprawie do Sabaudii: Polacy mieli jako legion narodowy walczyć o wolność Włoch; w zamian Włosi obiecali przyłączenie się do walki o niepodległą Polskę. Od grudnia t.r. należał S. do utworzonego 1 XII w Bienne w Szwajcarii Tow. Praw Człowieka i Obywatela na Tułactwie Polskim. Uczestniczył w przygotowaniach do wyprawy sabaudzkiej; mimo jego zastrzeżeń na dowódcę wyznaczono gen. Girolamo Ramorino. S. przybył 31 I 1834 z oddziałem polskim do Nyon, gdzie miał czekać na rozkazy generała. Niebawem uczestnicy wyprawy wraz ze S-em zostali aresztowani przez policję szwajcarską na statku, którym chcieli dopłynąć do wybrzeży Sabaudii; wyprawę skompromitowała ostatecznie ucieczka gen. Ramorino. Za klęskę krytykowano zwłaszcza S-a i Gordaszewskiego jako «najzapaleńszych demokratów» (K. B. Hoffman), grożąc im nawet śmiercią. S. osiadł w Bernie, gdzie nadal utrzymywał bliskie kontakty z Mazzinim; wraz z nim uczestniczył tam w powołaniu tajnej organizacji – Młodej Europy.
W Bernie utworzył S. pierwszą gminę Młodej Polski (14 III 1834). Został wybrany, obok Gordaszewskiego, Nowosielskiego, Konstantego Zaleskiego i Józefa Dybowskiego, na członka pierwszego Komitetu Tymczasowego Młodej Polski. W tym okresie zaczął używać pseud. Bogumir. Kiedy Tymczasowy Komitet podzielił się 11 XI t.r. na dwie sekcje, emigracyjną i porozumiewawczą, S. z Nowosielskim i Dybowskim przystąpił do sekcji porozumiewawczej i reprezentował Młodą Polskę w Komitecie Centralnym Młodej Europy. Wg Joachima Lelewela S. był duszą Młodej Polski w Szwajcarii. Dn. 20 XII 1835 został wybrany do Komitetu Stałego Młodej Polski, obok Lelewela, Walentego Zwierkowskiego, Wincentego Nieszkocia, Andrzeja Gawrońskiego, Karola Królikowskiego i Waleriana Pietkiewicza. Przebywająca we Francji większość członków Komitetu przejęła ster kierownictwa Młodej Polski, dążąc do zjednoczenia emigracji; pozostający w Szwajcarii S. został odsunięty od prac Komitetu. Był niechętny połączeniu się w marcu t.r. Młodej Polski z Konfederacją Narodu Polskiego gen. Józefa Dwernickiego. Spory na tym tle oraz represje policji szwajcarskiej i francuskiej doprowadziły do upadku Młodej Polski (6 VII 1836). W spisie cudzoziemców sporządzonym przez policję szwajcarską 30 VIII 1836 figurował S. obok działaczy Młodej Polski i Młodej Europy jako jeden z najniebezpieczniejszych Polaków związanych z tajnymi organizacjami; podjęto decyzję o jego wydaleniu, ale S. przez rok ukrywał się na terenie Szwajcarii, bezskutecznie próbując reaktywować Młodą Polskę.
W 2. poł. r. 1837 przybył S. do Londynu i włączył się w prace tamtejszego Ogółu. Wybrany na członka Komitetu Ogółu szybko się wycofał, zarzucając tej organizacji zbytnie umiarkowanie. Ze swoimi przyjaciółmi z Młodej Polski zawiązał Gminę Londyn, która w r. 1838 weszła do Zjednoczenia Emigracji Polskiej (ZEP). Od lipca t.r. był na liście oficerów otrzymujących zasiłek rządu brytyjskiego dla polskich emigrantów (należał do grupy pierwszej, otrzymującej największą sumę: 3 funty miesięcznie); mógł też korzystać z bezpłatnej opieki lekarskiej i leczenia szpitalnego. Dodatkowo utrzymywał się z udzielania lekcji języków niemieckiego i francuskiego. W l. 1838 i 1839 podpisywał odezwy wydawane przez Komitet ZEP w Wielkiej Brytanii i uczestniczył w obchodach rocznicowych, m.in. w r. 1839 w rocznicę wybuchu powstania listopadowego. Nadal pozostawał w dobrych kontaktach z Mazzinim. Pod jego wpływem próbował wraz z Worcellem reaktywować w ramach ZEP Młodą Polskę, ale większość inicjatyw ograniczała się do korespondencji z Lelewelem, który nie wierzył w ich powodzenie, a w liście z 1 III t.r. pisał o S-ie, że «choruje na M[łodą] P[olskę]». Jeszcze w r. 1840 nawiązał S. kontakt z Sewerynem Goszczyńskim, który w obszernym liście z 9 VI t.r. przedstawił mu działalność i upadek Młodej Polski w kraju.
Po wybraniu w r. 1841 do Komitetu ZEP Józafata Bolesława Ostrowskiego, krytykującego wpływy Mazziniego na członków Komitetu, S. odpowiedział na jego zarzuty publikując wspólnie z Worcellem, Józefem Gleinichem i Nowosielskim broszurę pt. J. B. Ostrowski i jego przekonania [Londyn 1841]. Dn. 27 II 1843 wygłosił przemówienie w rocznicę śmierci Szymona Konarskiego. W czerwcu 1844 zorganizował z Tadeuszem Krępowieckim, Worcellem i angielskimi czartystami manifestację przeciw pobytowi cara Mikołaja I w Londynie. Podpisał się też pod odezwą skierowaną do Rosjan „Frères Russes” w związku z 19. rocznicą śmierci dekabrystów. Równocześnie zaangażował się w polemikę publicystów emigracyjnych po ogłoszeniu przez Władysława Zamoyskiego listu „O zarzucanym dowódcy Korpusu II jenerałowi Ramorino niedopełnieniu rozkazów...” (Paryż 1844), w którym usprawiedliwiał postępowanie generała w końcowej fazie powstania listopadowego. S. opublikował w tej sprawie artykuł Gen. Ramorino szef sztabu Krukowieckiego („Dzien. Narod.” T. 4: 1844) oraz broszurę Jenerał Ramorino i jego szef sztabu Władysław Zamoyski (Poitiers 1844); w obu zaatakował Ramorino za niesubordynację i niewykonanie rozkazu połączenia swego korpusu z głównymi siłami wojska polskiego. Wydał też wówczas swą najważniejszą pracę Partyzantka czyli wojna dla ludów powstających najwłaściwsza... (Paryż 1844; fragmenty z przedmową L. Przemskiego, W. 1949; wyd. 2 pełne, w oprac. M. Anusiewicza i z przedmową E. Kozłowskiego, W. 1959). Napisana pod wpływem „Della guerra d’inzurrezione conveniente all’Italia” Mazziniego (wg M. Kukiela oparta na tej książce), traktowała o zasadach prowadzenia wojny partyzanckiej i była zadedykowana «rodakowi, który pierwszy da hasło do powstania narodowego». W drugiej części, dotyczącej pirotechniki i robót inżynieryjnych, zawarty był prekursorski projekt artylerii rakietowej, polegający na opracowaniu wyrzutni oraz pocisku rakietowego na paliwo stałe. Książka, skrytykowana przez Ludwika Mierosławskiego za «niedoczyn wojny» i «konspiratomanię włoską, szczepioną na swawoli szlacheckiej polskiej» („Demokrata Pol.” 1845) została szybko uznana w kraju za podstawową w przygotowaniach do powstania, stając się «vademecum spiskowców i powstańców» (Kukiel). Należała do druków najczęściej przemycanych z emigracji; podczas procesów przeciw konspiratorom, m.in. w Berlinie w r. 1847 posiadanie Partyzantki... było dowodem obciążającym. Jeszcze w r. 1862 pismo „Baczność” zarzucało S-owi zawrócenie w głowach «młodzieży niedoświadczonej, która myślała znaleźć w tej książce gotowe recepty na wszelkie ciemięstwo». Niewątpliwie ta praca S-a wywarła wpływ na sposób prowadzenia walk w powstaniu styczniowym.
We wrześniu 1845 został S. wybrany do Komitetu ZEP, obok Worcella, Zwierkowskiego, Wincentego Tyszkiewicza i Lelewela. Należał do głównych zwolenników połączenia ZEP z Tow. Demokratycznym Polskim (TDP). Po wybuchu rewolucji krakowskiej 1846 r., wraz z członkami Gminy Londyn ZEP zgłosił 11 VI t.r. akces do TDP i t.r. został mianowany pełnomocnikiem TDP na Londyn. Wraz z Worcellem był w ścisłym kontakcie z czartystami, co zwróciło uwagę policji londyńskiej (jego korespondencja była kontrolowana na poczcie). W kwietniu 1847 wszedł do założonej przez Mazziniego Międzynarodowej Ligi Ludów (People’s International League), gdzie reprezentował TDP. Dn. 22 II 1848 uczestniczył w Londynie w zorganizowanych przez TDP obchodach upamiętniających rewolucję krakowską; wygłosił wówczas długie przemówienie w języku angielskim o rozbiorach Polski, poruszając słuchaczy opisem rzezi galicyjskiej i słowami nadziei na odzyskanie niepodległości. Po wybuchu rewolucji Wiosny Ludów i ogłoszeniu 25 III t.r. odezwy TDP wzywającej do wyjazdu do kraju, udał się w Poznańskie. Jednak fala rewolucyjna szybko opadła i S. był tylko «świadkiem sejmikowania po radach i komitetach, z sercem zakrwawionym wrócił do Anglii» (J. W. Linton). Odtąd jego aktywność polityczna uległa ograniczeniu, współorganizował jedynie mityngi TDP na rzecz sprawy polskiej. Zygmunt Miłkowski, który poznał S-a w Londynie, uznał go za «człowieka uczonego i zacnego». W l. pięćdziesiątych zamieszkał S. w Coniston (hrabstwo Lancaster). W czerwcu 1854 zgodził się wejść do Centralizacji TDP. Ze względu na pogarszający się stan zdrowia wyjechał nad morze do Haverrigg (hrabstwo Cumberland). Zmarł tam 18 IX 1854, został pochowany 20 IX na cmentarzu w sąsiedniej wsi Millom.
Pierwszą żoną S-a była poślubiona 19 III 1817 w Warszawie Barbara z Klassenów, drugą – Angielka o nazwisku Titchborn, wdowa po adwokacie, obrońcy spraw polskich. Oba małżeństwa były bezdzietne.
Na cmentarzu Highgate w Londynie umieszczono na płycie wspólnego grobu Worcella i Wojciecha Darasza epitafium poświęcone pamięci S-a (płytę odnawiało Tow. Polskie w Londynie w l. 1890, 1930 i 1960).
Bibliogr. historii Pol. XIX w., I; Bielecki R., Zarys rozproszenia Wielkiej Emigracji we Francji 1831–1837, W. 1986; Estreicher w. XIX, IV; Grodziska, Polskie groby Londynu; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., I, II, VII/VIII; PSB (Gleinich Józef, Gordaszewski Franciszek); Tyrowicz, Tow. Demokr. Pol.; – Cygler B., Zjednoczenie emigracji polskiej 1837–1846, Gd. 1963; Gerber R., Fabrykacja dział w powstaniu listopadowym, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 3: 1930 s. 75; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1948 I; Hass, Sekta farmazonii warsz.; Jabłoński L. T., Kto był ojcem Karola Stolzmana, „Arsenał Pol.” 1984; Jagodziński Z., Anglia wobec sprawy polskiej w okresie Wiosny Ludów 1848–1849, W. 1997; Kaczkowski J., Konfiskaty na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim po powstaniach roku 1831 i 1863, W. 1918; Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 r., W. 1960; Kozłowski E., Zarys życia i działalności K. B. Stolzmana, [Przedmowa do]: Stolzman K. B., Partyzantka czyli wojna dla ludów powstających najważniejsza, W. 1959; Kubów S., Książka Wielkiej Emigracji w Wielkopolsce (1831–1862), Wr. 1980; Kukiel M., Dzieje Polski porozbiorowe 1795–1921, Paris 1983; Lewak A., Giuseppe Mazzini e l’emigrazione Polacca, Casale 1925 s. 6, 10, 25; tenże, Od związków węglarskich do Młodej Polski. Dzieje emigracji i legionu polskiego w Szwajcarii, W. 1920; Limanowski B., Historia demokracji polskiej w epoce porozbiorowej, Oprac. A. Leinwand, W. 1983; tenże, Szermierze wolności, Kr. 1911 s. 88–111; Łukaszewicz W., Szymon Konarski, W. 1948; Niemczyński C., Łańcuch cząsteczek, „Dzien. Pol.” 1983 dod. „Pejzaż Pol.” nr 24; Polska, jej dzieje i kultura, W. 1930 III 220; Sokołowska S., Młoda Polska. Z dziejów ugrupowań demokratycznych Wielkiej Emigracji, Wr. 1972; Tessaro-Kosimowa I., Historia litografii warszawskiej, W. 1973 s. 255; Tokarz W., Sprawa broni i amunicji w powstaniu listopadowym, „Bellona” 1918 s. 29; tenże, Sprzysiężenie Wysockiego i Noc Listopadowa, W.–Kr. 1925; W stulecie Wiosny Ludów, W. 1951 III 311, 320, 325, 327, 330, 371, IV 182; Zieliński L., Emigracja polska w Anglii w latach 1831–1846, Gd. 1964 s. 82, 100, 106–7; Żaliński H., Towarzystwo Demokratyczne Polskie o władzach powstańczych. Z dziejów myśli wojskowej Wielkiej Emigracji, W. 1976; Żychowski M., Ludwik Mierosławski, W. 1963; – [Chojnacki S.] Lubiewa S., Wspomnienia o emigracji polskiej w Anglii po upadku powstania z r. 1830 i 31-go, P. 1890 s. 18; Hoffman K. B., Pamiętnik z emigracji, Oprac. E. H. Nieciowa, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 12: 1966 s. 247–8; Księga pamiątkowa w 50-letnią rocznicę powstania 1830 r., Lw. 1881 s. 31; Lelewel, Listy emigracyjne, I–III; [Miłkowski Z.] Jeż T. T., Od kolebki przez życie. Wspomnienia, Oprac. A. Lewak, Kr. 1936 I, II; Mochnacki M., Powstanie narodu polskiego w roku 1830 i 1831, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1984 I, II; Potrykowski J. A., Tułactwo Polaków we Francji. Dziennik emigranta, Oprac. A. Owsińska, Kr. 1974 I; Radykalni demokraci polscy. Wybór pism i dokumentów 1863–1874, Oprac. F. Romaniukowa, W. 1960; Rocznik wojskowy, W. 1830 s. 142, 161; Święcicki J., Pamiętnik ostatniego dowódcy pułku 4 piechoty liniowej, Oprac. R. Bielecki, W. 1982; Zdanie sprawy z czynności Komitetu Narodowego Polskiego, [b.m.w.] 1832 s. 203; – „Baczność” 1862 nr 3 s. 56; „Demokrata Pol.” 1846 s. 171–2; „Kalendarz Ewang.” R. 103: 1989 s. 249; „Kron. Emigracji Pol.” T. 2: 1834 s. 88; „Wywód Słowny...” 1844 s. 46, 1845 s. 167–8, 1846 s. 199, 215–16, 228, 233, 237, 243–4; – Wspomnienie pośmiertne: „Demokrata Pol.” 1854 nr 2 s. 192 (J. W. Linton); – B. Czart.: rkp. 5330, 5344, 5305; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 2210 t. 6, rkp. 3797 (Lista imienna domniemanych sprawców przestępstw Manifestem z 20 października 1831 r. do ogólnego przebaczenia [...] Cesarza i Króla [Mikołaja I] wyłączonych i [...] Sądowi Najwyższemu Kryminalnemu podlegających) poz. 254; BUW: rkp. 567, 1470, Kartoteka R. Bieleckiego, koperta 58 k. 1309; – Mater. Red. PSB: Wypisy płk. Zygmunta Pomarańskiego dot. S-a; Zbiory Tomasza Niewodniczańskiego w Bittburgu: dok. 12972; – Informacje Andrzeja Stolzmana z Kr. oraz dok. dotyczące S-a i rodziny w jego posiadaniu, m.in. Patent nominacyjny S-a na porucznika, «Pomnik przyjaźni» – sztambuch Filipa Stolzmana z r. 1813, „Wspomnienia” Stefana Radosława Stolzmana, wnuka Filipa (rkp.), referat Gomółki pt. „K. B. Stolzman – twórca projektu artylerii rakietowej”, wygłoszony na V Konferencji Astronautycznej Pol. Tow. Astronautycznego 28–29 V 1965 w Kr. (mszp.).
Barbara Konarska