Szpalski (do r. 1950 Spielman, Spilman, Spielmann) Karol (pierwotnie Mojżesz), krypt. Szpal (1908–1963), pisarz, satyryk, autor utworów dla dzieci.
Ur. 19 VIII w Tarnowie w rodzinie żydowskiej, był synem Abrahama Spielmana, kupca, i Freide (Frydy) z Krauterów.
Naukę w II Państw. Gimnazjum im. Hetmana Jana Tarnowskiego w Tarnowie zakończył S. maturą w r. 1928. Immatrykulowany jako Mojżesz Spielman na Wydz. Prawa UJ 27 IX t.r., studiował przez sześć trymestrów. Debiutował jako satyryk w r. 1929 w szopkach polityczno-literackich „Teatralne Scenki Studenckie”, wystawianych w Krakowie i Tarnowie. Od r. 1936 współpracował z nowo powstałym warszawskim (w r. 1939 łódzkim) tygodnikiem satyrycznym „Szpilki”. Używał na tych łamach pseud. Karol Szpalski i wkrótce zaczął się nim posługiwać także w życiu prywatnym. Po wybuchu drugiej wojny światowej, we wrześniu 1939, uszedł do Lwowa; próbował tam założyć podziemny kabaret. Gdy wybuchła wojna niemiecko-sowiecka, wyjechał w r. 1941 do Iwonicza Zdroju, ale niebawem znalazł się w getcie w Rymanowie. Wywieziony do obozu koncentracyjnego w Płaszowie, uciekł z transportu, po czym ukrywał się w Krakowie i Milanówku. Przed wybuchem powstania w sierpniu 1944 znalazł się w Warszawie, a po jego upadku trafił do obozu przejściowego w Pruszkowie. Przebywał następnie w Podkowie Leśnej i Brwinowie.
Po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej osiadł S. w r. 1945 w Bielsku, gdzie został dyrektorem fabryki włókienniczej. Od t.r. kontynuował współpracę ze „Szpilkami”, a swe fraszki, utwory satyryczne i parodie publikował także w „Przekroju” i katowickim „Kocyndrze”. Wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej, w r. 1948 został członkiem PZPR. W r. 1947 przeniósł się do Krakowa i objął stanowisko dyrektora Centrali Tekstylnej. Wspólnie z Bogdanem Brzezińskim napisał i wystawił t.r. w Krakowskiej Kawiarni Plastyków przy ul. Łobzowskiej Bez retuszu. Wielką szopkę polityczną (fragmenty w: „Dzien. Pol.” 1947 nr 334, „Przekrój” 1947 nr 139). Od r. 1948 utrzymywał się wyłącznie z pracy literackiej. Pod nazwiskiem Szpalski, zmienionym urzędowo w r. 1950, opublikował jednoaktową sztukę Przygody franta – bumelanta („Echo Tyg.” 1950 nr 3), a wspólnie z Marianem Załuckim wierszowane książki dla dzieci: Jurek mieszka w Warszawie (W. 1950), O dwunastu krukach i białym gołąbku (W. 1950, wyd. 2, W. 1954, przekł. czeski 1953), O dzięciole, pelikanie, żabie, jeżu i bocianie (W. 1951, wyd. 2, W. 1952), Raz się z rakiem spotkał rak (W. 1951, wyd. 3, W. 1954), Małe bajeczki o wielkich zwierzętach (W. 1952), Nasi chłopcy na boisku (W. 1952, wyróżnienie na Literackim Konkursie Olimpijskim Min. Kultury i Sztuki i Związku Literatów Polskich ) oraz O Antku, co wioskę porzucił (W. 1953). Wspólnie z Załuckim i Tadeuszem Kwiatkowskim napisał pięcioaktowe widowisko O złych krukach i białym gołąbku (W. 1953). Pisał artykuły do „Płomyka” i „Płomyczka” oraz teksty do nadawanego raz w miesiącu w Polskim Radiu satyrycznego «Teatrzyku pięciu piór». Tworzył piosenki dla dzieci, które zebrał w dwóch tomikach serii „Drużyna śpiewa”: Harcerski marsz (W. 1951) i To rośnie Warszawa (W. 1952), z muzyką Zbigniewa Jeżewskiego; do podobnego tomiku pt. Zostań lotnikiem (W. 1953) ułożył muzykę Jerzy Rosa. Wspólnie z Załuckim opublikował też przekłady z języka rosyjskiego dwóch książek dla dzieci: „Niedźwiedzia i lisa” (W. 1950, wyd. 2, W. 1952) K. Czukowskiego oraz „Misia na północy” (W. 1954) S. Michałkowa. W r. 1951 został członkiem ZLP i od r. 1954 był sekretarzem jego oddz. krakowskiego.
W r. 1952 współorganizował S. w Krakowie Teatr Satyryków, którego przedstawienia odbywały się w sali kina Związkowiec przy ul. Grzegórzeckiej; był jego kierownikiem artystycznym i tworzył razem z Załuckim, Brzezińskim, Ludwikiem Jerzym Kernem i Witoldem Zechenterem «wielką piątkę» satyryków krakowskich. W l. 1952 i 1953 brał udział w zorganizowanym przez Henryka Michalskiego ogólnopolskim tournée orkiestry tanecznej Polskiego Radia pod batutą Jana Cajmera. Od lata 1953 do jesieni 1954 prowadził konferansjerkę w Jastarni na występach Załuckiego i Marii Koterbskiej. W r. 1953 opublikował tom wierszy satyrycznych, parodii i dwuwersowych «nagrobków literackich» z l. 1936–52 pt. Rym w rym (W.), a w r. 1955 zbiór «parodii krakowskich», fraszek, satyr z życia literackiego i korespondencji z władzami pt. Półsłówka (Kr.). Nadal we współpracy z Załuckim wydał w Krakowie w r. 1954 dwie książki dla dzieci: Dziwne przygody płynącej wody oraz bardzo popularne Ananasy z naszej klasy (do r. 1984 ukazało się dziesięć wznowień). Razem z Koterbską i Załuckim założył w Krakowie w styczniu 1955 kabaret literatów i aktorów «Wagabunda»; odszedł wtedy z Teatru Satyryków. W «Wagabundzie» objął funkcję kierownika artystycznego oraz konferansjera i w maju 1956 zainaugurował jego działalność programem „Kult śmiesznostki”. Już t.r. występował z «Wagabundą» w Czechosłowacji, a w r. 1957 prowadził występy tego kabaretu w Izraelu. Wg Zechentera był urodzonym estradowcem i konferansjerem, którego nazwisko na afiszu gwarantowało sukces spektaklu.
Pod koniec r. 1957 zakończył S. współpracę z «Wagabundą» i wyjechał do rodziny do Brukseli. Zerwał z działalnością literacką i zajął się handlem kamieniami półszlachetnymi. W r. 1961 w tomie Uszanowanie panie bocianie (Kr.) wydano jego wiersze napisane razem z Załuckim., a w r.n. ich wspólne utwory Kilka sportowych wierszy pod tytułem kto pierwszy (Kr.). Chory na raka płuc, S. zmarł 25 I 1963 w Brukseli i tam został pochowany. Był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi (1954).
W zawartym 26 III 1939 małżeństwie z Reginą Rozalią (od r. 1950 Ireną) Weitzmann (ur. 31 VIII 1911), córką Markusa Weitzmanna, krakowskiego kupca, i Jachety z Elterów, miał S. córkę Marię.
Fot. ze zbiorów Edwarda Hartwiga w Narod. Arch. Cyfrowym w W.: – Nowy Korbut (Słownik Pisarzy), III; Pol. Bibliogr. Liter. za r. 1950 i n.; Współcz. pol. pisarze, VIII; – Bodnicki W., Muzy na Krupniczej, Kr. 1982; Frankl R., Maria Koterbska. Karuzela mojego życia, W. 2008; Kwiatkowski T., Od kuchni. Anegdoty literackie, Kr. 1987; Sprawozdanie Dyrekcji II Państwowego Gimnazjum im. Hetmana Jana Tarnowskiego w Tarnowie za r. szk. 1926/7, Tarnów 1927; toż za r. szk. 1927/8, Tarnów 1928; V ogler H., Autoportret z pamięci, Kr. 1979; Zechenter W., Upływa szybko życie. Książka wspomnień, Kr. 1971; – „Roczn. Liter.” 1963; – Nekrologi z r. 1963: „Dzien. Pol.” nr 44, „Gaz. Krak.” nr 44, „Przekrój” nr 933 (fot.), „Szpilki” nr 10 (fot.), „Tyg. Powsz.” nr 11, „Życie Liter.” nr 9 (T. Kwiatkowski); – AP w Tarnowie: sygn. 33/189, sygn. 33/276/62 k. 59 poz. 349; Arch. UJ: sygn. S II 517 poz. 696; Arch. Narod. w Kr.: sygn. St. G. Kr. 1283 k. 40 poz. 160.
Aneta Kliszcz