Scheibler Karol Wilhelm jr (1862–1935), przemysłowiec, działacz gospodarczy i społeczny. Ur. 8 III w Łodzi, był najstarszym synem Karola Wilhelma (zob.) i Anny z Wernerów.

 

S. ukończył gimnazjum w Toruniu w r. 1881 i politechnikę w Grenschen w Szwajcarii w r. 1885 z dyplomem inżyniera-mechanika. Następnie odbył praktykę zawodową w kilku największych zakładach włókienniczych Anglii i Belgii. Po powrocie do Łodzi w r. 1886, podjął pracę w założonych przez ojca w r. 1855 zakładach bawełnianych, które od r. 1881 funkcjonowały jako spółka rodzinna pod firmą «Towarzystwo Akcyjne Manufaktur Bawełnianych Karola Scheiblera». Karierę zawodową zaczął w nich od niższych szczebli, najpierw majstra, później obermajstra, następnie kierownika wydz. technicznego. Równocześnie został akcjonariuszem spółki, a jako najstarszy z sukcesorów objął też niebawem reprezentację w walnych zgromadzeniach akcjonariuszy głównego pakietu akcji (w wysokości przeszło 3/4 całego kapitału zakładowego), należącego do matki, przez co faktycznie już od r. 1886 uzyskał decydujący wpływ na losy firmy (po śmierci matki w r. 1921 większość tego pakietu przeszła także na własność S-a). W r. 1896 zajął też specjalnie dla niego utworzone stanowisko dyrektora naczelnego do spraw technicznych, w wyniku wydzielenia tych spraw spod kompetencji dotychczasowego dyrektora naczelnego i zarazem prezesa zarządu spółki, jego szwagra Edwarda Herbsta (zob.). Z biegiem lat S. przejmował od niego coraz więcej innych uprawnień, by wreszcie od r. 1907 skumulować w swych rękach dwie główne funkcje bezpośredniego zarządzania firmą – dyrektora naczelnego zakładów i prezesa jej zarządu.

 

Działając w zakładach przez blisko 27 lat, S. wniósł istotny wkład w dalszy ich rozwój, wykazując duże zdolności organizacyjne i handlowo-finansowe. Przede wszystkim kontynuował, wbrew stanowisku części rodziny, politykę permanentnego inwestowania na zasadzie samofinansowania, której prekursorem na wielką skalę był jego ojciec. Dzięki rozbudowie starych oddziałów lub budowie nowych, nabywaniu nieruchomości, instalowaniu nowych maszyn i modernizacji starych urządzeń kapitał trwały firmy wzrósł w l. 1885–1913 blisko trzykrotnie, do sumy 21,7 mln rb, co stawiało ją na pierwszym miejscu w całym polskim przemyśle. Do ważniejszych inwestycji zrealizowanych w tym czasie z inicjatywy S-a lub pod jego bezpośrednim nadzorem należały m.in.: okazały dom mieszkalny wraz z wielkimi magazynami dla składowania i sprzedaży tkanin bawełnianych w Warszawie przy ul. Trębackiej 4, o wartości przeszło 660 tys. rb, zwany powszechnie «domem pani Scheiblerowej» – matki S-a (1886–7), uruchomienie dwóch dalszych gazowni (1887), w celu uniezależnienia się od Łódzkiego Tow. Gazowniczego, oraz rozbudowa stacji wodnej i bocznic kolejowych (1890–2), nowa drukarnia (1892), zastosowanie po raz pierwszy w Łodzi sześciokolorowej dwustronnej maszyny drukarskiej marki niemieckiej oraz innych innowacji w procesie farbowania, drukowania i wykańczania tkanin (1895–7), rozbudowa farbiarni oraz uruchomienie nowej kotłowni i pralni (1897), zbudowanie za blisko 2 mln rb nowoczesnej tkalni mechanicznej, zwanej Nową Tkalnią, przy zbiegu ul. Widzewskiej i św. Emilii (nr hipoteczny 618) z 1 914 krosnami (1899), próby założenia własnych plantacji bawełny w Turkiestanie i na Kaukazie (1904–5), elektryfikacja parku maszynowego od r. 1908, rozbudowa działu bielniczo-wykończalniczego (1908–10), wystawienie kosztem przeszło 1 mln rb żelazobetonowej elektrowni fabrycznej z dwoma turbogeneratorami o mocy 4 tys. KM (1910–14). W rezultacie tych dokonań przedsiębiorstwo S-a już na krótko przed pierwszą wojną światową osiągnęło pułap swoich możliwości rozwojowych; w szczytowym r. 1911 ten potężny sześciooddziałowy kombinat tekstylny posiadał 221 573 wrzeciona i 4 858 krosien, a wartość jego produkcji globalnej wyniosła ponad 16,1 mln rb przy zatrudnieniu 7 360 robotników. Było ono bardziej sfeminizowane niż inne zakłady łódzkie; w l. 1885–1913 kobiety stanowiły przeszło połowę, a wraz z zatrudnionymi dziećmi i młodzieżą – ok. 55–60% całej załogi, co, przy niższych przeciętnie o ok. 33–50% ich płacach w stosunku do mężczyzn, przynosiło firmie dodatkowe zyski.

 

Z inicjatywy S-a ustanowione zostało po r. 1892 pierwsze na ziemiach polskich stanowisko dyrektora do spraw robotniczych, obsadzane wyłącznie przez Polaków. Dyrektor ten, bezpośrednio podporządkowany S-owi, pełnił swe obowiązki poprzez personel nadzoru – obermajstrów, majstrów i podmajstrów poszczególnych oddziałów przedsiębiorstwa. W jego gestii przypuszczalnie pozostawały także sprawy budownictwa socjalnego. Na te cele przeznaczali właściciele kilkakrotnie większe, w przeliczeniu na jednego robotnika, sumy niż inne wielkie firmy łódzkie. Najwięcej szło na budownictwo mieszkań pracowniczych. Oprócz wcześniej wzniesionych dwóch osiedli «familiaków» scheiblerowskich na Wodnym Rynku (1865–8) i Księżym Młynie (1875–9), w r. 1887 oddano do użytku trzeci zespół kilkunastu takich domów przy ul. Przędzalnianej 48–50, projektu architekta miejskiego Hilarego Majewskiego, za co w t.r. S. otrzymał na wystawie higienicznej w Warszawie dyplom honorowy kl. I. Do r. 1895 powstało kilka dalszych domów przy ul. św. Emilii, Tylnej, Widzewskiej i Kątnej, co wiązało się z rozbudową położonych tu niektórych oddziałów firmy; w r. 1912 posiadała ona razem 80 domów z 1210 przeważnie jednoizbowymi mieszkaniami, które wystarczały dla ok. 30–40% załogi. Wraz z członkami rodzin scheiblerowskie «familiaki» zamieszkiwało do 10 tys. osób, płacąc czynsz przeciętnie o 30–50% niższy niż w budownictwie niefabrycznym.

 

Szczególnie dbał S. o pierwszy w Łodzi szpital fabryczny, zbudowany za 150 tys. rb, zapewne z inicjatywy jego matki, nadano mu bowiem imię jej patronki – św. Anny. Otwarty 1 IX 1884 przy ul. Przędzalnianej 75, był następnie stale modernizowany, a liczba jego łóżek wzrosła z 40 do 60 w r. 1897. Miał zasadniczo dwa oddziały: wewnętrzny i chirurgiczny, które obsługiwało od 4 do 9 lekarzy i kilku felczerów, a ponadto salę operacyjną, gabinety elektro- i hydroterapeutyczne i od r. 1910 aparat rentgenowski, co w owym czasie było zjawiskiem nader rzadkim. Przy szpitalu uruchomiono ambulatorium dla chorych niehospitalizowanych, aptekę oraz przytułek dla wysłużonych samotnych lub porzuconych przez rodziny robotników. Od r. 1886 leki, porady i samo leczenie stały się dla własnych pracowników i ich rodzin bezpłatne, a z kasy zapomogowej zaczęto udzielać zasiłków chorobowych i połogowych dla rodzących kobiet oraz premii za długoletnią pracę. Rok wcześniej firma S-a jako jedna z pierwszych, w związku z utworzeniem inspekcji fabrycznej w Król. Pol., zrezygnowała z pracy dzieci do lat 12, a w r. 1888 również jako jedna z pierwszych ubezpieczyła całą sześciotysięczną załogę od nieszczęśliwych wypadków w Tow. Asekuracyjnym «Rossija», kontynuując tę formę świadczeń na rzecz swoich pracowników aż do r. 1915. Ona też z reguły wyprzedzała inne przedsiębiorstwa w skracaniu długości dnia roboczego w przemyśle włókienniczym – w r. 1892 z 13 do 12 godz., od r. 1898 do 11,5 godz. i od r. 1905 do 10 godz. pracy.

 

Od początku S. kładł też duży nacisk na tworzenie i rozwój różnego rodzaju instytucji oświatowo-kulturalnych, udostępnianych bezpłatnie lub za symboliczną opłatą. Za jego dyrekcji powstały trzy dalsze duże szkoły fabryczne, w których łącznie z najstarszą – utworzoną w r. 1876 – uczyło się w r. 1913/14 bezpłatnie 2460 dzieci. Od 2. poł. l. osiemdziesiątych rozwijały się również: klub pracowniczy z dużą salą koncertowo-teatralną, reprezentacyjna na skalę miasta fabryczna orkiestra, biblioteka z ok. 6 tys. tomów, osiedlowy ogród spacerowy oraz licząca ponad 200 osób fabryczna straż ogniowa, która pełniła także różne funkcje kulturalne (komendantem jej przez długie lata był sam S.). Od r. 1896, przypuszczalnie z jego inicjatywy, zorganizowano w klubie zakładowym pierwszy na ziemiach polskich teatr dla robotników, później także z udziałem aktorów zawodowych. W r. 1912 z funduszy osobistych jego matki powstała przy zakładach ochronka dla 250 dzieci w wieku 4–6 lat.

 

Od l. dziewięćdziesiątych polityka patronacka S-a nie była jednak już w stanie zahamować narastających żądań ekonomicznych jego robotników, którzy w wypadku odmowy uciekali się najczęściej do strajku. Taka postawa wywoływała z kolei stanowczą reakcję S-a, który w wypadkach szczególnie ostrych wystąpień robotniczych nie wahał się zwracać o pomoc do władz rosyjskich. Dn. 5 V 1892, tj. w piątym dniu tzw. buntu łódzkiego, ogólnego strajku włókniarzy, wystosował on wraz z Izraelem Poznańskim, w imieniu wszystkich łódzkich przemysłowców, dwie identycznej treści depesze do gubernatora piotrkowskiego K. Millera i generała-gubernatora warszawskiego J. Hurki z prośbą o «nieodmówienie koniecznej, bezzwłocznej pomocy…». Interweniujące zbrojnie wojsko i policja zdławiły do 10 V strajk. W zajściach tych zginęło ok. 100 osób, ponad 300 było rannych i 348 uwięzionych. S. ponawiał jeszcze kilkakrotnie prośby do władz rosyjskich o zwiększenie garnizonu łódzkiego i wzmocnienie ochrony wojskowej jego zakładów przed strajkującymi, zwłaszcza w czasie rewolucji l. 1905–7. Podczas tzw. powstania łódzkiego 22–24 VI 1905 najbardziej zacięte walki toczyły się właśnie na barykadach przed tymi zakładami w parku «Źródliska»; znowu zginęło 151 robotników, a 234 odniosło rany. S. zastosował 11 VI 1905 pierwszy w Król. Pol. lokaut dla ok. 5 tys. robotników, który wygrał, m.in. dzięki ochronie jego fabryk przez kozaków. S. jeszcze trzykrotnie ogłaszał całkowite lokauty dla ok. 7,8 i 9 tys. robotników, które zawsze kończyły się jego pełną wygraną: 23 III – 18 V 1906 (połączony z wymówieniem robotnikom mieszkań w «familiakach» i opieki lekarskiej), 29 XII 1906 – 13 IV 1907 i 10 VII – 10 VIII 1913.

 

Z tego powodu, mimo ustanowienia wielu placówek socjalnych i pewnych ustępstw ekonomicznych, S. nie tylko nie cieszył się sympatią swojej załogi, lecz przeciwnie – bano się go, a nawet nienawidzono. Tę żywiołową wrogość podsycała jeszcze prasa socjalistyczna, zwłaszcza prasa Socjaldemokracji Król. Pol. i Litwy. W końcu r. 1913 pod naciskiem robotniczym S. zrzekł się udziału w zarządzie tworzonej wówczas fabrycznej Kasy Chorych. Wkrótce wycofał się również z bezpośredniego zarządzania zakładami, ustępując stanowisko dyrektora naczelnego swojemu najstarszemu synowi Karolowi Wilhelmowi.

 

S. przejawiał daleko posunięty lojalizm wobec władz rosyjskich. W r. 1895 wraz z Juliuszem Kunitzerem i I. Poznańskim reprezentował sfery gospodarcze Łodzi w składzie dużej delegacji polskiej, która w Petersburgu złożyła wieniec na grobie Aleksandra III i następnie została przyjęta przez jego następcę Mikołaja II. Wkrótce uhonorowano go dziedzicznym szlachectwem oraz tytułami barona i radcy tajnego. Po wybuchu w r. 1904 wojny rosyjsko-japońskiej S. przekazał 10 tys. rb na dozbrojenie armii rosyjskiej. Dn. 7 I 1910 wspólnie z innymi łódzkimi przemysłowcami wydał pożegnalny bal na cześć opuszczającego Łódź gen. N. Kaznakowa – krwawego pacyfikatora rewolucji l. 1905–7 w tym mieście.

 

Po wybuchu pierwszej wojny światowej S. zamieszkał w swoich, nabytych w r. 1885, dobrach Blumenrode (Kwietno koło Środy Śląskiej). Po r. 1915 przyjął obywatelstwo niemieckie, przy którym pozostał już do końca życia. Równocześnie zachował aż do r. 1932 prestiżową funkcję prezesa rady nadzorczej rodzinnej spółki. Na tym stanowisku przyczynił się walnie m.in. do rozszerzenia w latach wojny światowej pomocy pieniężno-materialnej dla pracowników zakładów i do realizacji od r. 1919, wraz z synem Karolem, marzenia swego ojca – fuzji ich zakładów z zakładami Ludwika Grohmana w Łodzi. Utworzone 21 XI 1921 «Zjednoczone Zakłady Przemysłowe K. Scheiblera i L. Grohmana Sp. Akc.» stały się największym przedsiębiorstwem bawełnianym na kontynencie. Głos decydujący w spółce należał jednak już do jego syna Karola.

 

S. prowadził na znaczną skalę również działalność gospodarczą jako inwestor lokujący część swoich olbrzymich kapitałów w inne przedsiębiorstwa, które niekiedy stopniowo od siebie uzależniał. W tej roli występował zwykle wspólnie z gronem zaprzyjaźnionych, a nawet częściowo spokrewnionych lub spowinowaconych łódzkich potentatów przemysłowych, takich jak Alfred Biederman, Ludwik Geyer, L. Grohman, Juliusz Heinzel, E. Herbst i J. Kunitzer, których był niekwestionowanym, przynajmniej do r. 1915, liderem, tworząc wraz z nimi i ich rodzinami najsilniejszą na przełomie wieków grupę oligarchii finansowej w Król. Pol. Od r. 1887 wchodził w skład kierownictwa Gwarectwa Górniczo-Przemysłowego Georga von Kramsta – swego szwagra, barona górnośląskiego, a po wykupieniu gwarectwa w r. 1891 przez kapitał francusko-belgijski – zasiadał także do r. 1901 w zarządzie lub radzie nadzorczej utworzonego przez ten kapitał Tow. Akc. Sosnowieckich Kopalń i Zakładów Hutniczych. W r. 1888 był współzałożycielem i następnie członkiem zarządu Tow. Akc. Cukrowni «Leśmierz», reprezentując w nim aż do r. 1932 pakiet kontrolny akcji należący do jego matki. W l. 1894–1914 pełnił funkcję wiceprezesa rady Banku Handlowego w Łodzi, którego głównym akcjonariuszem pozostawała również jego rodzina. W r. 1897 zainicjował powstanie Łódzkiego Konsorcjum Węglowego, największych zakładów łódzkich, pod firmą «Kunitzer i S-ka», które miało stanowić przeciwwagę dla dąbrowskiego kartelu węglowego. W r. 1900 doprowadził do wykupienia z rąk niemieckich przez zaprzyjaźnioną grupę przemysłowców łódzkich nowoczesnej kopalni «Saturn» z dużymi polami węglowymi w okręgu sosnowieckim. Po ich przekształceniu w t.r. w Tow. Akc. Górniczo-Przemysłowe «Saturn», z kapitałem zakładowym 5 mln rb, został jako główny udziałowiec dożywotnim prezesem rady nadzorczej. Na tym stanowisku wraz z synem Karolem – również członkiem tej rady – przyczynił się walnie do zbudowania dwóch dalszych kopalń – «Jowisz» i «Mars». Poza tym S. posiadał udziały w Tow. Akc. Metalurgicznym w Kramatorsku na Ukrainie (1910–14), Tow. Akc. Łódzkich Wąskotorowych Elektrycznych Kolei Dojazdowych (1901–34), Tow. Łódzkich Tramwajów Elektrycznych (1912–26), Spółce Akc. Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich (1918–30), Tow. Akc. Zakładów Kotlarskich i Mechanicznych «W. Fitzner i K. Gamper» w Sosnowcu (1909–19) i działał w ich władzach.

 

S. był bardzo czynny w instytucjach i stowarzyszeniach mających na celu reprezentację i obronę interesów wielkiego kapitału. Jego zabiegom zawdzięczała w dużej mierze swoje powstanie w r. 1898 najważniejsza wówczas instytucja przedstawicielska sfer gospodarczych miasta i okręgu – Łódzki Komitet Giełdowy, któremu przewodniczył aż do r. 1914. Przez wiele lat był też członkiem honorowym powstałego w r. 1898, ściśle współdziałającego z fabrykantami, Stow. Wzajemnej Pomocy Majstrów Przędzalniczych, Tkackich, Wykończalniczych i Farbiarskich Fabryk m. Łodzi. W r. 1889 był współzałożycielem i pierwszym prezesem Oddziału Łódzkiego Tow. Opieki nad Zwierzętami. W listopadzie 1906 należał do współorganizatorów Związku Fabrykantów Łódzkich Przemysłu Bawełnianego (zlikwidowanego w r. 1908 przez władze). W r. 1913 S. współtworzył Sekcję Przemysłu Włóknistego Okręgu Łódzkiego w ramach oddziału łódzkiego Tow. Popierania Rosyjskiego Przemysłu i Handlu, a w r. 1920 wraz z Alfredem Grohmanem, Maksem Kernbaumem i Maurycym Poznańskim zajmował się aktywnie przekształcaniem tej Sekcji w Związek Przemysłu Włókienniczego w Państwie Polskim, wchodząc przez pewien czas również do jego zarządu.

 

S., podobnie jak jego ojciec, wspierał hojnie budownictwo sakralne w Łodzi wszystkich wyznań: katolickiego, ewangelickiego, mojżeszowego i prawosławnego; m.in. łożył znaczne sumy na budowę katedry św. Stanisława Kostki oraz podarował nieruchomość pod obecną Kurię Biskupią w Łodzi. W r. 1907 złożył osobisty dar 10 tys. rb dla Warszawskiego Tow. Naukowego, przez wiele lat subsydiował też Teatr Polski oraz prasę polską i niemiecką w Łodzi, w tym przede wszystkim „Dziennik Łódzki” (wychodził do r. 1892). S. zmarł 29 V 1935 w majątku Lućmierz pod Ozorkowem. Pochowany został w mauzoleum rodzinnym na Starym Cmentarzu Ewangelickim w Łodzi.

 

Z zawartego w r. 1887 małżeństwa z Anną Julią Melanią (18 III 1864–1945), córką Ludwika Grohmana (zob.), S. miał czterech synów: Karola Wilhelma (zob.), Jerzego Ludwika (1890–1961), członka zarządu firmy rodzinnej w okresie międzywojennym i jej rady nadzorczej w l. 1940–5, Erika Edwarda (1892–1915), porucznika armii niemieckiej, poległego w Rosji, i Karola Egona (1901–1964), kierownika jednego z oddziałów firmy rodzinnej.

 

Postać S-a wprowadził Władysław Rymkiewicz do powieści „Widok z Książęcego Młyna” (1966).

 

 

 

Badziak K.,Instytucje finansowo-kredytowe w Łodzi do I wojny światowej, „Roczn. Łódz.” T. 22: 1977 s. 86; tenże, Przemysł włókienniczy Królestwa Polskiego w latach 1900–1918, Ł. 1979 s. 82, 93, 95, 103; Fijałek J., Indulski J., Opieka zdrowotna w Łodzi do roku 1945, Ł. 1990 s. 93, 94, 99, 100, 101, 124, 126, 169, 173, 200, 210, 216; Fijałek J., Indulski J., Sadowska J., Opieka zdrowotna w przemyśle polskim w XIX i XX wieku (do roku 1945) na przykładzie Łodzi, Ł. 1986 s. 24, 31, 36, 37, 40, 43, 48, 49; Fuchs E., Die polnische Textil-Industrie (ihre Entwicklung von 1816–1927), P. 1929 s. 43; Ginsbert A., Łódź. Studium monograficzne, Ł. 1962 s. 40–41; Heike O., Aufbau und Entwicklung der Lodzer Textilindustrie. Eine Arbeit deutscher Einwanderer in Polen für Europa, Mönchengladbach 1971 s. 182–8; Ihnatowicz I., Przemysł łódzki w latach 1860–1900, Wr. 1965 s. 68, 77, 80, 82, 83, 105, 106, 111–17, 189–91; Jubiläumschrift der „Lodzer Zeitung” 1863–1913, Ł. 1913 (fot.); Karwacki W., Związki zawodowe i stowarzyszenia pracodawców w Łodzi (do roku 1914), Ł. 1972; Korzec P., Walki rewolucyjne w Łodzi i Okręgu Łódzkim w latach 1905–1907, W. 1956; Łódź. Dzieje miasta, T. I: do 1918 r., W.–Ł. 1988; Łukasiewicz J., Przewrót techniczny w przemyśle Królestwa Polskiego, 1852–1886, W. 1963 s. 326, 327, 329, 330, 395, 398; Popławska I., Architektura mieszkaniowa Łodzi w XIX wieku, W. 1992 s. 94–8; taż, Architektura przemysłowa w Łodzi w XIX wieku, W. 1973 s. 57–91, 109, 110; Próchnik A., Studia i szkice (1864–1918), W. 1962; Puś W., Przemysł włókienniczy w Królestwie Polskim 1870–1900, Ł. 1976 s. 34, 37, 41; Puś W., Pytlas S., Dzieje Łódzkich Zakładów Przemysłu Bawełnianego im. Obrońców Pokoju „Uniontex” w Łodzi (dawnych Zjednoczonych Zakładów K. Scheiblera i L. Grohmana) w latach 1827–1977, Ł. 1979; Pytlas S., Łódzka burżuazja przemysłowa w latach 1864–1914, Ł. 1994 passim; Sawicki J., Kartki z przeszłości. Dzieje walk robotników zakładów Scheiblera i Grohmana, W. 1955; Trenklerówna E., Polski przemysł bawełniany w początkach XX-go stulecia, W. 1925 s. 49; Wóycicki A., Instytucje fabryczne i społeczne w przemyśle Królestwa Polskiego, W. 1917 s. 125, 142, 145, 168, 188, 215; – Carat i klasy posiadające w walce z rewolucją 1905–1907 w Królestwie Polskim. Materiały archiwalne, Zebrał i opracował S. Kalabiński, W. 1956; Jeziorański L., Księga adresowa przemysłu fabrycznego w Królestwie Polskim na r. 1904, W. 1904; toż na r. 1905, W. 1905; Kandaurow D.P., Fabrično-zavodskie predprijatija Rossijskoj imperii, Pet. 1914; Narastanie rewolucji w Królestwie Polskim w latach 1900–1904, Zebrał i oprac. H. Rappaport, W. 1960; Otčëty pravlenija Akcionernogo obščestva bumažnych manufaktur Karla Šajblera za 1881–1913 gody, Ł. 1882–1914; Rocznik informacyjny o spółkach akcyjnych w Polsce, W. 1929, 1930, 1932; Rocznik polskiego przemysłu i handlu, W. 1934; Sprawozdanie z działalności Łódzkiego Komitetu Giełdowego za rok 1898–1914, Ł. 1899–1915; Sprawozdanie Zarządu Spółki Akcyjnej Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich za 1919–1930, W. 1919–31; Sprawozdanie Zarządu Tow. Akcyjnego Zakładów Bawełnianych K. Scheiblera za lata 1916/17 i 1918, Ł. 1920; Sprawozdanie Zarządu Związku Przemysłu Włókienniczego w Państwie Polskim za lata 1920 i 1935, Ł. 1921, 1936; Sroka A.R., Przemysł i handel Królestwa Polskiego, W. 1912, 1914; Źródła do dziejów klasy robotniczej na ziemiach polskich, W. 1962–9 I cz. 2 s. 275, 371, III cz. 4 s. 616–18, 667; Źródła do dziejów rewolucji 1905–1907 r. w okręgu łódzkim, t. I cz. 1, Wyd. J. Ihnatowicz i P. Korzec, W. 1957, cz. 2, Wyd. P. Korzec, W. 1958, t. II, Wyd. P. Korzec, W. 1964; – „Głos Poranny” 1935 nr 149; „Kur. Łódz.” 1935 nr 146, 147, 148; „Kur. Warsz.” 1935 nr 148 wyd. wieczorne, nr 149 wyd. wieczorne, nr 152 wyd. wieczorne; – AP w Kat.: Tow. „Saturn” nr 1–13, 33, 88, 99; AP w Ł.: Akta Zjedn. Zakł. Sch. nr 876, 880, 881, 1075, 1195, Akta m. Ł. nr 4156, 4232, 4335, 5671, 6196, 6326, 6344, PIS nr 15920, 16078, 17157, Księgi ludności stałej m. Łodzi nr 155/1241 k. 176; Państwowe Biuro Notarialne w Ł.: Sekcja VI Ksiąg Wieczystych, nr hip. 1253.