Sayn-Wittgenstein z Iwanowskich Karolina Elżbieta, pseud. Une femme du monde (1819–1887), pisarka, moralistka, wieloletnia towarzyszka życia Franciszka Liszta. Ur. 8 II w Monasterzyskach na Ukrainie, była córką Piotra Iwanowskiego, bogatego ziemianina z Podola, i Pauliny z Podoskich.
Odebrała staranne wykształcenie domowe pod okiem dziadków Podoskich w Monasterzyskach, od r. 1825 w Woronińcach na Ukrainie, pod kierunkiem ojca, człowieka znanego zarówno z oczytania, jak i z niezwykłego skąpstwa. W r. 1827 odbyła pod opieką matki pierwszą kilkuletnią podróż zagraniczną do Francji, Szwajcarii i Włoch. W wieku 11 lat bawiła w Petersburgu. W. Żukowski nazywał ją «mademoiselle Caton» lub «mademoiselle Scipion»; przez Mikołaja I uznana za «polską patriotkę». W połowie stycznia 1832, przebywając z matką w Genewie, poznała Zygmunta Krasińskiego; matka i córka wywarły na nim duże wrażenie. O 13-letniej Karolinie pisał poeta 22 I 1832 do swego przyjaciela H. Reeve’a: «jest blada, oczy wspaniałe; w rysach godność i tkliwość; przeważnie milcząca, zdaje się z głęboką przenikliwością obserwować wszystko dokoła […]; bierze lekcje u [François] Rogeta [teologa, historyka i historyka literatury] i wedle jego zdania korzysta z nich wiele, mając umysł bardzo żywy». Wiosną 1833 Reeve zamierzał starać się o jej rękę, Krasiński mu to odradził. Dn. 29 IV 1836, ulegając życzeniom ojca, wyszła za mąż za ks. Mikołaja Sayn-Wittgensteina (ur. 1812), syna rosyjskiego feldmarszałka, człowieka bez majątku i stanowiska. Dn. 18 II 1837 urodziła córkę Marię Pauline Antoninę.
Po rychłej separacji z mężem S.-W. osiadła w Woronińcach, zajmowała się wychowywaniem córki, administracją dóbr i rozległymi lekturami. W lutym 1847, podczas kontraktów w Kijowie, poznała bawiącego tam z koncertami Liszta, na którym wywarła wrażenie swą niezwykłą osobowością i wyrazistą twarzą oraz kruczymi włosami; nie wyróżniała się bowiem urodą, rysy miała nieregularne, ubierała się jaskrawo i niegustownie. W lipcu 1847, podczas pobytu w Odessie, gdzie bawił również Liszt, zaprosiła pianistę na wakacje do Woroniniec; zjechał on tu we wrześniu i pozostał całą zimę. Pod wpływem księżny Liszt porzucił karierę wirtuoza i zaczął komponować, m.in. za podnietą wspólnych lektur Dantego powstał pierwszy szkic symfonii „Dantejskiej” i in. kompozycje fortepianowe, które weszły do cyklu „Harmonies poétiques et religieuses”, dedykowanego S.-W-owej, podobnie jak transkrypcje ukraińskich i polskich pieśni ludowych „Glanes de Woronińce”. W maju 1848 S.-W. sprzedała część swych dóbr i pojechała do Liszta do Weimaru; rozpoczęła starania o rozwód. Nabyta przez nią willa «Altenburg» stała się pierwszym salonem muzycznym Europy, miejscem dyskusji o muzyce i sztuce, nazywanym przez Niemców «ein Musenhof». S.-W. sekretarzowała Lisztowi i inspirowała jego artykuły i eseje. Liszt określał siebie jako jej «duchowego bliźniaka». W październiku 1850 S.-W. zapadła na zdrowiu, odbyła kurację w Bad Eilsen, w końcu roku chorowała na tyfus. W listach z tego czasu Liszt nazywał ją «ukochaną księżniczką z bajki». Latem 1851 opuściła Eilsen i wraz z córką i Lisztem odbyła wycieczkę statkiem w górę Renu. W połowie 1852 r. pielęgnowała w Erfurcie chorą matkę kompozytora. Zimą 1852 gościła na wigilii Romana Zmorskiego. W połowie 1853 r. Liszt przedstawił jej R. Schumanna, a jesienią na uroczystościach muzycznych w Karlsruhe spotkała R. Wagnera, który podziwiał jej «niepospolitą żywotność i sugestywne zainteresowanie wszystkim». Wraz z Lisztem i Wagnerem pojechała do Paryża, wspólnie czytali „Nibelungów”. W r. 1854 z okazji urodzin otrzymała od Liszta rękopis dwóch jego poematów symfonicznych: „Symfonii górskiej” i „Hungarii” z czułą dedykacją. Latem 1855 bawili w Berlinie, gdzie zajmowali się urządzeniem córek Liszta, nawiązali stosunki z wieloma sławnymi osobistościami, m.in. z A. Humboldtem (nazwał ją «wszechstronnie mądrą i uduchowioną») i muzykologiem A.B. Marxem. Po pobycie w Paryżu i Brukseli S.-W. powróciła wraz z córką do Weimaru.
Wezwana do powrotu do Rosji, S.-W. odmówiła, nie otrzymała zatem przedłużenia paszportu, a reszta jej majątku została obłożona sekwestrem. Popadła wówczas w niełaskę miejscowej arystokracji i dworu weimarskiego. Dn. 11 VIII 1856 Liszt pisał: «Użycz mi czasem twojej siły i twojej niebiańskiej słodyczy i ufajmy w Bogu, który nas jedno dla drugiego stworzył». Jesienią t. r. spotkali się w Zurychu z Wagnerem, który podziwiał jej żywotność umysłu i dobrotliwość usposobienia. W listopadzie 1857 była w Dreźnie na koncercie Liszta. W końcu maja 1858 w drodze do Paryża bawił w Weimarze Stanisław Moniuszko, który bardzo krytycznie i złośliwie ocenił jej charakter i urodę, niewątpliwie zrażony jej towarzyskimi nietaktami i dwuznaczną sytuacją osobistą. W t. r. zaprzyjaźniła się z politykiem i pisarzem E. Ollivierem (z którym korespondowała do końca życia). W czerwcu 1859 w związku z 25-leciem istnienia czasopisma „Neue Zeitschrift für Musik” bawiła wraz z Lisztem na ogólnoświatowym spotkaniu muzyków w Lipsku.
Wiosną 1860 S.-W. uzyskała od konsystorza w Petersburgu dekret unieważniający jej małżeństwo. Odmowa potwierdzenia tego dekretu przez bpa Fuldy spowodowała jej wyjazd do Rzymu; podczas audiencji u Piusa IX otrzymała potwierdzenie unieważnienia małżeństwa. Na 20 X 1861 w Rzymie, w 50. rocznicę urodzin Liszta, wyznaczono datę ich ślubu, jednak papież w ostatniej chwili cofnął swą decyzję (miała w tym swój udział ks. Zofia z Branickich Odescalchi). Dn. 10 III 1864 umarł ks. Mikołaj Sayn-Wittgenstein, ale księżna, choć wolna, zrezygnowała już z małżeństwa z Lisztem, uznając piętrzące się dotąd przeszkody za wolę Bożą. W tej sytuacji, dn. 25 IV 1865, Liszt przyjął niższe święcenia duchowne. W broszurze Souffrance et prudence (Rome 1869) S.-W. snuła refleksje na temat ich związku i wspólnego pożycia.
Po osiedleniu się w Rzymie S.-W. dała upust swym zainteresowaniom teologicznym i skłonnościom do mistycznych kontemplacji. Studiowała systematycznie teologię, m.in. dzieła św. Tomasza z Akwinu. Wiele pisała (wyłącznie w języku francuskim wydano w Rzymie i pośmiertnie w Paryżu kilkadziesiąt tomów jej pism). Jej rozprawa o Kaplicy Sykstyńskiej (La Chapelle Sixtine, Paris 1867) uważana była współcześnie za jedną z «najwznioślejszych i najpoetyczniejszych wypowiedzi o geniuszu Michała Anioła» (Artur Wołyński). Dzieło Petits entretiens pratiques à l’usage des femmes du grand monde pendant des retraites spirituelles (Rome 1867–9, 8 tomów), przerobione przez H. Lasserre’a: La vie chrétienne au milieu du monde et en notre siècle, zostało przetłumaczone na języki: angielski, hiszpański i niemiecki. Główne jej dzieło (wydane anonimowo): Des causes intérieures de la faiblesse extérieure de l’Eglise (Rome 1872–82, 9 części w 24 tomach), nad którym pracowała do końca życia, znalazło się w l. 1877 i 1879 na indeksie ksiąg zakazanych, a sama księżna wyparła się jego autorstwa. Za swe życiowe zadanie uważała S.-W. oczyszczenie Kościoła z wszelkiej przyziemności, a zarazem przybliżenie go ludzkiemu umysłowi. Przez rzymian zwana była «Sybillą z Via Babuino». Liszt podziwiał niezmiennie jej «wiedzę, natchnienie, płomienny zapał», «duch bojowy i proroczy». Z myślą o niej pracował (w l. 1871–85) nad oratorium o św. Stanisławie, jej też zadedykował jedną z pięciu swych mszy na organy. Dzięki niej kompozytor znał biernie język polski, wysoko cenił literaturę polską, ją też uczynił egzekutorką swej ostatniej woli. Dzięki niej również C.A.P. Cornelius, poeta i kompozytor niemiecki, który przez pewien czas sekretarzował w willi «Altenburg», nauczył się języka polskiego, tłumaczył na język niemiecki Adama Mickiewicza, m.in. „Sonety krymskie” (1860), których przekład dedykował księżnie.
S.-W. zmarła w Rzymie w nocy 8/9 III 1887 na «puchlinę wodną serca» (anewryzm), nazajutrz po ukończeniu Des causes intérieures… Pochowana została na małym katolickim cmentarzu niemieckim w Rzymie.

Podob. przez K. Pillatiego, drzeworyt wg jego wzoru przez J. Holewińskiego, reprod. w: „Kłosy” 1887; Fot. w stroju audiencjonalnym, w: Kapp J., Liszt, Berlin 1916; Drzeworyt przez A. Regulskiego, reprod. w: „Tyg. Illustr.” 1881 nr 301; Fot. z córką, wg litografii C. Fischera, 1844, reprod. fot. z okresu rzymskiego, 1876, w: Weilgung H., Handrick W., Franz Liszt, Biographie in Bildern, Weimar 1958; Odb. litografii C. Fischera, przedstawiającej księżnę z córką, i 2 fot. z okresu rzymskiego, w: László Z., Nátéka B., Franz Liszt par l’image…, Budapest 1976; Reprod. rys. E. Herberta ze zbiorów Luwru, w: Koresp. S.-W. z E. Ollivierem, Paris 1984; – Estreicher w. XIX (bibliogr. niepełna); Nowy Korbut, IX (bibliogr. niepełna); – Haraszti E., Franz Liszt, Paris 1967 (fot.); Jaworski L., Liszt w Polsce, Złoczów [b.r. wyd.]; Kapp J., La Mars (M. Coudenhove), Liszt und die Frauen, Lipsk 1909; Melegari D., Une amie de Liszt, „La Revue de Paris” 1897 nr 17; Niewiadomski S., Pokłosie z Woroniniec, „Gaz. Wieczorna” (Lw.) 1919 nr 4610–11; Schorn A., Franz Liszt et la princesse Sayn-Wittgenstein (souvenirs intimes et correspondance). Traduit de l’allemand par L. de Sampigny, Paris 1905; taż, Zwei Menschenalter, Berlin 1901; Szenic S., Franciszek Liszt, Wyd. 2, W. 1975 (fot.); Wasylewski S., Szczęście Liszta i Balzaca, w: tenże, O miłości romantycznej, Wyd. 2, Kr. 1958; Wołyński A., Karolina z Iwanowskich księżna Sayn-Wittgenstein, „Tyg. Illustr.” 1881 nr 301; – Bobrowski T., Pamiętnik mojego życia, W. 1979 I–II; Émile Ollivier et Carolyne de Sayn-Wittgenstein: Correspondance 1858–1887, wyd. A. Troisier de Diaz, Paris 1984 (pełna bibliogr. prac S.-W.); Iwański A., senior, Pamiętniki, W. 1968; Le journal de Liszt reconstitué à l’aide des documents de l’époque, Budapest 1960; [Korotyński W.] Wł. K., Listy włoskie, „Kłosy” 1876 nr 599; Krasiński Z., Listy do Henryka Reeve, W. 1980 I–II; [Lipsius I. M.], Lettres de Liszt à la princesse Sayn-Wittgenstein, Wyd. La Mara, Leipzig 1899–1902 I–IV; Liszt F., Briefe, Leipzig 1900–2 V–VI; – „Bluszcz” 1887 nr 17 (M. Ilnicka); „Gaz Warsz.” 1887 nr 69; „Tyg. Illustr.” 1887 nr 228 (W. Korotyński).
Zbigniew Sudolski