Sobańska z Rzewuskich Karolina Rozalia Tekla (1793 lub 1795–1885), agentka policji carskiej, przyjaciółka Adama Mickiewicza. Ur. 1 I 1793 (lub 1795), była córką Adama Wawrzyńca Rzewuskiego (zob.) i Justyny z Rdułtowskich, siostrą Ewy Hańskiej-Balzakowej (zob.) i Henryka Rzewuskiego (zob.).
Obdarzona urodą i dowcipna, wymowna i pełna temperamentu, wiodła awanturniczy żywot skłócona z obowiązującymi konwenansami. Próżna, pragnąca błyszczeć w wielkim świecie, dążyła do kontaktów z elitą kulturalną – poetami, artystami, muzykami (kolekcjonowała autografy sławnych ludzi). W młodości oddziałała na nią przebywająca w Wiedniu Rozalia z Lubomirskich Rzewuska (zob.), była żona «Emira» Wacława (zob.), która zasugerowała jej podjęcie współpracy z wywiadem. Zimą 1814 została przez ojca wydana za mąż za Hieronima Sobańskiego, bogatego ziemianina z Bałanówki na Podolu, dorabiającego się na spekulacjach zbożowych, marszałka pow. olhopolskiego; już jednak w r. 1816 uzyskała z nim separację, a formalnie rozwiodła się z nim w r. 1825.
Skandal wywołał romans S-iej z narzeczonym siostry, który odebrał sobie życie. W r. 1817 związała się z gen. Janem Wittem, określana była przez opinię publiczną jako «najemna nałożnica». Podejmowała z wielką zręcznością różne usługi szpiegowskie, sekretarzowała Wittowi, redagując donosy. Odkryła sprzysiężenia na południu Rosji, przechwyciła pierwszy ślad spisku dekabrystowskiego. Prowadziła w Odessie salon literacko-muzyczny, w którym w r. 1825 bywał Adam Mickiewicz. Poeta, niezbyt orientujący się w odgrywanej przez S-ą roli, czuł się dobrze w jej domu, a występowanie w jej towarzystwie uważał za pewną osłonę przed policją. Prawdopodobnie Mickiewicz miał ją na myśli, gdy w liście do Margaret Fuller z 26 IV 1847 wspominał ją jako osobę wówczas, «w całym blasku swej piękności», «dobrą i czułą», do której zaczynał się przywiązywać, ale obraził się, spostrzegłszy, że chciała go ona uważać tylko «za jednego z wielu». Uczucia do S-iej zainspirowały powstanie niektórych sonetów erotycznych Mickiewicza; prawdopodobnie S. ukryta jest pod inicjałami D.D. (Donna Dżiowanna; hipotezę tę kwestionował Leonard Podhorski-Okołów). Niemniej jednak w jej posiadaniu znalazły się autografy dwu elegii Mickiewicza: „Godzina” i „Do D.D. Elegia”. Psychologiczny wizerunek S-iej pojawił się w nieogłoszonym za życia poety sonecie „Jastrząb. Na wysokości Kikineis”: «Sama w niebezpieczeństwie – drugim stawisz sidła». S. zainicjowała podróż poety na Krym (latem 1825) i w jej pierwszych etapach towarzyszyła mu m.in. wraz z Wittem, próbowała inwigilować dalszy jej etap, dając poecie karnecik do zapisu wrażeń. «Towarzyszom podróży krymskiej» dedykował Mickiewicz „Sonety krymskie” ogłoszone wraz z sonetami erotycznymi (Moskwa 1826); dedykacja taka była w jego położeniu zesłańca – jak to określał Stanisław Wasylewski – «bezcennym glejtem ochronnym». Po wyjeździe z Odessy Mickiewicz niewątpliwie korespondował z S-ą, skoro Joanna Zaleska na jego prośbę odebrała od niej w kwietniu 1828 jego listy. S. zdołała też rozkochać w sobie Aleksandra Puszkina poznanego w Kijowie w lutym 1821, spowodowała w r. 1824 jego usunięcie z Odessy (został tu służbowo przeniesiony w r. 1823) . Puszkin poświęcił jej wiersz „Czto w imieni tiebie mojom?…” (wpisany do jej albumu 5 I 1830), nazwał ją «demonem który wątpił i przeczył». Z osobą S-iej było związanych też kilka innych wierszy i niedokończonych utworów prozatorskich Puszkina.
Tuż po wybuchu powstania listopadowego 1830/31 r. wpadł na Podolu w ręce powstańców czołobitny list S-iej do szefa rosyjskiej policji politycznej A. Ch. Benckendorffa, co zaszkodziło jej w polskiej opinii. Rozpoczęła zatem podwójną grę: gdy Witt objął po upadku powstania stanowisko wojennego gubernatora Warszawy, interweniowała na rzecz uwięzionych, powodując ich uwalnianie lub łagodzenie wyroków. Zyskała w ten sposób opinię patriotki. Równocześnie kontynuowała pracę w wywiadzie rosyjskim; działalność jej została bardzo pochlebnie oceniona przez ówczesnego namiestnika Król. Pol. I. Paskiewicza, któremu przekazywała informacje przez gen. Witta. Wyjechawszy na ślub córki do Drezna, przesyłała informacje o polskich emigrantach, m.in. o przygotowywanej wyprawie Józefa Zaliwskiego. Donosiła na uczestników i zwolenników powstania listopadowego, wszelkich «jakobinów», nie szczędząc również przyjaciół i krewnych. Pod wpływem jednak raportów posła rosyjskiego w Dreźnie Schrödera, nieświadomego jej szpiegowskiej misji, car Mikołaj I nabrał do niej nieufności, uważając ją za «intrygantkę i niecną Polkę» i po powrocie S-iej z Drezna nakazał jej w listopadzie 1832 opuścić Warszawę. S. na próżno wówczas prosiła o interwencję Benckendorffa, zapewniając go: «Żywię głęboką pogardę dla kraju, do którego mam nieszczęście należeć. Polką jestem tylko z imienia». Opuszczona przez Witta, przebywała najpierw u swej siostry Aliny Moniuszko w gub. mińskiej, potem osiadła na Wołyniu w swojej wsi Rąbany Most, a w r. 1836 na Krymie, skąd wróciła do Rąbanego Mostu. Związała się wówczas ze Stiepanem P. Czyrkowiczem (zm. 1846?), Serbem, adiutantem gen. Witta, «pokracznym teozofem», którego poślubiła (w r. 1845 został on wicegubernatorem Besarabii). S. weszła do środowiska miejscowych mistyczek, które obdarzyły ją mianem La Dolorosa.
Po śmierci drugiego męża, w 2. poł. l. czterdziestych, S. osiadła w Rzymie, gdzie zaprzyjaźniła się z Józefem Bohdanem Zaleskim, a od r. 1850 w Paryżu, tutaj przez Zaleskiego nawiązała kontakt z Mickiewiczem. W Paryżu usidliła E. Scribe’a i Ch. Sainte Beuve’a, w końcu wyszła po raz trzeci za mąż za pisarza francuskiego Julesa Lacroix (o 25 lat młodszego); prowadzili znany salon literacki przy rue St. Honoré. Pomagała pisać mężowi cykle sonetów o Komunie Paryskiej zebrane w tomie „L’année infâme 1870–1871”(Paris 1872), część z nich zadedykował Lacroix żonie. Pod koniec życia pojawiała się w kasynie gry w Homburgu, którego była akcjonariuszką, inwestowała także w akcje kolei. Nic nie wiadomo o jej powiązaniach z wywiadem w późniejszych latach. W r. 1884 odwiedził S-ą Adam Rzążewski, który zbierał materiały do monografii Mickiewicza; w rozmowie z nim S. bardzo upiększyła swoje związki z poetą. S. zmarła 16 VII 1885 w St. Germain en Laye.
Bujne życie S-iej stało się tematem kilku utworów literackich. Jej panieńską przygodę opisał Kajetan Jaxa Marcinkowski w poemacie „Gorset” (1818). Poza sonetami erotycznymi ukazał Mickiewicz jej zalotność i drażliwą sytuację w postaci Hrabiny, kochanki generała rosyjskiego, w „Konfederatach barskich” (1836); Fryderyk Skarbek sportretował ją w komedii pt. „Laura, czyli Zalotność i obmowa” (napisana 1832, wyst. W. 1833, druk. W. 1847). Zbeletryzowaną biografię S-iej opracował Stanisław Wasylewski pt. „Karolina Sobańska. Występne życie i złoczyny tajnej ajentki wywiadu carskiego” (Kr. 1959).
Z małżeństwa z Hieronimem Sobańskim, bratem Michała (zob.) i Mateusza (zob.), miała S. córkę Honoratę Konstancję (1814–1837), zamężną (ślub 1832) za Franciszkiem Ksawerym Sapiehą (1807–1882).
Rys. główki S-iej przez A. Puszkina, w: Mickiewicziana w zbiorach Tomasza Niewodniczańskiego w Bitburgu, 1993 II 173; Fot. M. Łanowieckiego, w: Łukasiewicz J., Mickiewicz, W. 1998 s. 53; – Żychliński, XIX 293; – Czapska M., Szkice Mickiewiczowskie, Londyn 1963; Gomolicki L., Dziennik pobytu Adama Mickiewicza w Rosji 1824–1829, W. 1949; Grossman L., Balzak w Rossii, „Literaturnoje nasledstvo” [Moskwa] T. 31/2: 1937; Kleiner J., Mickiewicz, L. 1948 I 475 i n.; Mucha B., Carska agentka Karolina Sobańska w roli muzy Puszkina i Mickiewicza, „Przegl. Human.” 1988 nr 8/9 s. 89–103; Podhorski-Okołów L., Czy nie koniec bałamutnej legendy?, w: Realia Mickiewiczowskie, W. 1952 s. 223–6; Rymkiewicz J. M., Tajemnica genueńskiej fortecy, w: Tajemnice Mickiewicza, Pod red. M. Zielińskiej, W. 1998; Rzążewski A., Mickiewicz w Odessie…, w: tenże, Opowiadania i studia, S. 1, P. 1885; Wasylewski S., Karolina Sobańska i jej otoczenie, „Nowe Widnokręgi” [Moskwa] 1941 z. 2–3; – Mickiewicz A., Dzieła, Wyd. Narod., 1955 XVI: Listy (w oprac. S. Pigonia i L. Płoszewskiego) s. 115–17; Mickiewicz W., Adam Mickiewicz, Paris 1888; Puszkin A., Listy, W. 1976; Rukoju Puškina, Nesobrannye i nieopublikovannye teksty, [Wyd.] M. Ciavlovskij [i in.], Moskva–Leningrad 1935; Vigel F., Zapiski, Moskva 1928 II 299–302.
Zbigniew Sudolski