Mniszchowa z Zamoyskich Katarzyna (ok. 1723–1771), podkomorzyna lit. Była córką ordynata Michała Zdzisława Zamoyskiego, woj. smoleńskiego, i jego drugiej żony Elżbiety Wiśniowieckiej, wojewodzianki wileńskiej i hetmanówny w. lit. Miała liczne rodzeństwo przyrodnie: dzieci pierwszej żony ordynata Anny z Działyńskich; m. in. jednym z trzech braci był Andrzej, późniejszy kanclerz w. kor. M. otrzymała staranne wykształcenie. W r. 1741 wyszła za mąż za łowczego kor. Jana Karola Mniszcha (zob.). Wniosła mężowi w posagu Wiśniowiec na Wołyniu (z 13 kluczami folwarków), gdzie razem zamieszkali. Była też właścicielką wójtostw, m. in. w Starzawej, Smolnicy i Zawałowie. M. przez męża zetknęła się ze środowiskiem wolnomularskim, z ludźmi postępowymi i wykształconymi i temu zapewne zawdzięczała wysoką kulturę umysłową. Po śmierci Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1744) M. i Ogińscy jako jego wnukowie żądali podziału dóbr Dolskich, z których pochodziła pierwsza żona hetmana. W r. 1746 wygrali tę sprawę w Trybunale Lub., ciągnęła się ona jednak jeszcze w r. 1748.
Dn. 3 V 1745 M. otrzymała tytuł damy Krzyża Gwiaździstego. W epoce saskiej była jedną z najruchliwszych kobiet, biorących czynny udział w życiu politycznym kraju. Energiczna, dowcipna i inteligentna, obdarzona dużymi zdolnościami politycznymi, umiała patrzeć na politykę po europejsku, nie po sarmacku (W. Konopczyński). Gorąca zwolenniczka stronnictwa «patriotycznego» działającego w oparciu o Francję i Prusy, była wówczas nieprzyjaciółką «familii» Czartoryskich. W r. 1751 odbyła z mężem podróż do Francji, gdzie odwiedziła wraz z nim Stanisława Leszczyńskiego w Lunéville. Jej małżeństwo z Janem Karolem Mniszchem nie było wzorowe. Od r. 1752 M. często przebywała w Białymstoku, uchodząc za kochankę hetmana w. kor. Jana Klemensa Branickiego. Należała do grona doradczyń politycznych hetmana obok jego siostry Urszuli Lubomirskiej, starościny bolimowskiej, i siostrzenicy Marii Radziwiłłowej. Współdziałała też z posłami francuskimi w Polsce Brogliem, Fayardie i Durandem, z których inspiracji podtrzymywała w hetmanie nastawienie antyrosyjskie, pobudzając go do układania planów konfederacji, nigdy zresztą nie zrealizowanych. Sugestii jej słuchał też sekretarz Branickiego Johann Beckh (Beck). M. natomiast obawiała się wpływu Andrzeja Mokronowskiego na hetmana. Cieszyła się również dużym autorytetem wśród Potockich, którym nieraz oddawała znaczne usługi. W r. 1753, podczas jesiennej kadencji Trybunału w Piotrkowie, popierała, wraz z mężem, kandydata Potockich do laski marszałkowskiej Piotra Sapiehę, woj. smoleńskiego, co zostało uwieńczone sukcesem. W końcu t. r. pomagała szwagrowi Jerzemu Mniszchowi, marszałkowi nadwornemu kor., w jego staraniach o utworzenie własnej koterii dworskiej, do której chciał on pozyskać przedstawicieli stronnictwa «patriotycznego», przeciwnych podziałowi ordynacji ostrogskiej. Większość z nich chętnie słuchała wtedy zapewnień M-ej o ich wyłącznym udziale w przyszłej dystrybutywie wakansów. Szczególną sympatię okazywała ona krajczemu kor. Franciszkowi Potockiemu, staroście tłumackiemu Eustachemu Potockiemu, z którym była blisko zaprzyjaźniona, i staroście oświęcimskiemu Adamowi Małachowskiemu. Na skutek jej zabiegów «patrioci» przestali też naglić hetmana w. kor. Branickiego o stanowcze wystąpienie przeciw polityce dworskiej. W połowie 1754 r. podkomorzyna i Eustachy Potocki żądali w imieniu hetmana od Brogliego udzielenia poparcia stronnictwu «patriotycznemu», a gdy król August III polecił hetmanowi wycofać wojska z dóbr ordynacji ostrogskiej, prosili go o demonstrację w interesie hetmana. Nie udało im się jednak tego osiągnąć, gdyż Broglie poprzestał na zachęcaniu Branickiego do wytrwałości.
Memoriał o stosunkach w Polsce, jaki Broglie wręczył w r. 1755 swemu następcy Durandowi, charakteryzuje m. in. również M-ą jako osobę szczególnie użyteczną dla dyplomacji francuskiej w negocjacjach z hetmanem w. kor., na którego ma ona duży wpływ. Zasługuje ona na tym większe zaufanie, że zazdrość wobec szwagierki Amelii z Brühlów Mniszchowej, marszałkowej nadwornej kor., nie pozwoli jej na przyłączenie się do partii dworskiej. W interesie Francji należałoby życzyć, aby miała większą władzę nad mężem, który w decydujących momentach postępuje zgodnie z wolą brata Jerzego. Opinia ta okazała się słuszna, w przeciwieństwie do złudnych przekonań «patriotów» o uległości podkomorzego Mniszcha względem żony w przypadku jego poselstwa do Turcji w r. 1755. Po wybuchu wojny w r. 1756, gdy Potoccy myśleli o konfederacji przeciw Rosji, jeśli Francja wesprze ich finansowo, M. wyraziła opinię, że nie warto im dawać pieniędzy. Pośredniczyła natomiast między hetmanem Branickim a posłem francuskim Durandem w układach o subsydium, które jednak nie doprowadziły do porozumienia i Francja wycofała się z planów poparcia konfederacji w Polsce. Gdy w tym czasie do woj. kijowskiego Franciszka Salezego Potockiego przybył emisariusz tatarski, wojewoda za radą M-ej tłumaczył mu, że Turcja nie powinna zmieniać polityki wobec Francji i Polski. Podkomorzyna prowadziła wówczas stałą korespondencję z sekretarzem Branickiego Beckhiem za wiedzą, ale bez kontroli hetmana. Dotyczyła ona wszystkich ważniejszych aktualnych spraw politycznych, a została przerwana w r. 1758, gdy Branicki zmuszony był oddalić swego sekretarza, działającego nadal na korzyść Prus mimo odwrócenia przymierzy. W r. 1758 po kasacie administracji ostrogskiej, podczas oblężenia Dubna, bronionego przez Andrzeja Mokronowskiego z polecenia hetmana, M. należała do osób, które podejmowały kroki ugodowe z inicjatywy Jerzego Mniszcha.
Po śmierci męża we wrześniu 1759 M., uważając się za pokrzywdzoną przez szwagra Jerzego Augusta Mniszcha (zob.), zmieniła orientację polityczną i zbliżyła się do Czartoryskich za przykładem brata Andrzeja Zamoyskiego, wówczas wojewody inowrocławskiego. Zbliżenie to ułatwił fakt, że Czartoryscy starali się wtedy o pozyskanie hetmana J. K. Branickiego. Szczególnie zaskarbił sobie jego łaski stolnik litewski Stanisław Poniatowski, który zaprzyjaźnił się z M-ą i popierał jej sprawę w procesie z Jerzym Mniszchem w Trybunale Kor. w Lublinie. W r. 1761 M. wygrała ten proces i dziękowała stolnikowi za pomoc. Podkomorzyna przebywała wtedy głównie w Wiśniowcu, zajmując się administracją swoich rozległych dóbr. Po mężu otrzymała też dożywocie na starostwach jaworowskim (w ziemi lwowskiej), gołąbskim (w woj. sandomierskim) i szczurowickim (w ziemi brzeskiej). W r. 1761 procesowała się z gromadami wsi starostwa szczurowickiego, które oskarżały ją o zmuszanie poddanych do nadmiernych robocizn i zajmowanie gruntów na folwarku.
Podczas bezkrólewia po śmierci Augusta III M. popierała Stanisława Poniatowskiego jako kandydata do tronu. Dn. 25 XI 1764 po ceremoniach koronacyjnych uczestniczyła w wystawnej kolacji na zamku, siedząc przy pierwszym stole. Później mało zajmowała się sprawami politycznymi, a poświęcała się gospodarce w swych majątkach, kierując się zapewne radami uczonych przyjaciół: ekonomisty Feliksa Łoyki oraz botanika i agronoma Stefana Rieule’a. W r. 1765 opracowała instrukcję ekonomiczną pod tytułem Instruktarz JP Józefowi Zaniewskiemu, ekonomowi Starostwa jaworowskiego, do rządzenia się, spisany i podany przez JW Jejmość Panią Katarzynę z Zamoyskich Mniszchową… (z rękopisu wydał S. Pawlik w r. 1915). Instruktarz ten należy do najobszerniejszych w tym czasie: liczy 218 artykułów, a powstał w okresie od 9 III do 13 VII. Jest to interesujący dokument myśli agronomiczno-społecznej XVIII w., wcześniejszy od znanego instruktarza Anny Jabłonowskiej. Autorka regulowała tu i określała dokładnie powinności poddanych, chroniąc ich przed samowolą i wyzyskiem ze strony ekonoma i podstarościch. Utrzymywała jednak pańszczyznę, zakazując zamieniać robociznę na czynsz.
Po niepowodzeniach prób reformatorskich na sejmie 1766 r. M. przesłała 26 I 1767 Stanisławowi Augustowi memoriał, zawierający teoretyczne wskazówki dotyczące działania dla dobra kraju w sytuacji, gdy sąsiedzi czuwają nad jego bezbronnością. Ubolewając nad niepowodzeniem planu reform politycznych, pisała o niezbędności rozwoju gospodarki krajowej w dziedzinie rolnictwa, przemysłu i handlu, w czym przykład powinny dawać ekonomie królewskie, oraz o potrzebie kształcenia inżynierów i agronomów. Podkreślała też, że należy polepszyć sytuację chłopa, a także podnieść stan zaludnienia i oświaty w kraju. Zamożni i oświeceni obywatele lepiej zrozumieją celowość i potrzebę reform państwowych. Uważała za niezbędne ograniczenie zbytku powodującego odpływ pieniądza za granicę. Gdy kraj stanie się kwitnący, łatwiej będzie przy okazji uczynić go zbrojnym. Trudno stwierdzić, jaki wpływ wywarły te rady poza umocnieniem króla w jego inicjatywach, wiadomo jednak, że 5 II t. r. król zaprosił M-ą do spędzenia lata w Warszawie, co zostało przez nią przyjęte. M. troszczyła się o staranną edukację swych synów, którą kierował blisko związany z domem Mniszchów Feliks Łoyko, ekonomista, historyk i polityk. Wszyscy synowie: Józef, Stanisław i Michał, kształcili się w pijarskim Collegium Nobilium. Kierując się radami przebywającego wówczas w Dreźnie Emeryka Vattela, z kórym M. się przyjaźniła, wysłała swych synów do Szwajcarii do Berna, w r. 1762 Michała, a w r. 1763 Józefa. W Bernie pozostali Mniszchowie do r. 1765. Ich edukacją zajął się tam Elie Bertrand, który w r. 1768 przybył ze swymi wychowankami do Wiśniowca (bawili tam wtedy F. Łoyko i Stefan Rieule), a w listopadzie t. r. opuścił Polskę.
Podczas konfederacji barskiej M. nie poszła za przykładem szwagierki Amelii Mniszchowej i trzymała się z daleka od grona kobiet popierających czynnie ten ruch. Na zaproszenie Stanisława Augusta przeniosła się wówczas do Warszawy. Miała tu przy ulicy Podwale pałac tzw. Zybergowski, należący przedtem do jej męża. Zmarła w Warszawie 13 I 1771, a 21 t. m. została pochowana w kościele Kapucynów przy ul. Miodowej. Pozostawiła pięcioro dzieci (zob. życiorys męża). O pozostałe po M-owej starostwa toczyły się w sferach dworskich zacięte spory. Król chciał wbrew ustawie z r. 1764 przekazać te wakanse administracji skarbowej i z dochodów płacić pensje, gaże i żołd wojsku, ale wobec sprzeciwu komisarzy skarbowych oddał je w ręce prywatne.
Portret M-ej (rys. tuszem po r. 1826, kopia) wykonany przez J. Szemiotha, pochodzący z kolekcji A. Czołowskiego, w Zakł. Zbiorów Ikonogr. B. Narod. w W.; – Estreicher; W. Enc. Ilustr.; PSB, (Łoyko Feliks); Słown. Geogr., (Wiśniowiec); Borkowski, Almanach; Dworzaczek, tabl. 135, 137; Niesiecki; Żychliński, X; – Bartczakowa A., Jakub Fontana, W. 1970; Bartoszewicz J., Michał Jerzy Mniszech, „Bibl. Warsz.” 1852 t. 4; Boyé P., La cour Polonaise de Lunéville 1733–1766, Nancy–Paris–Strasbourg 1926; Chodźkiewicz W., Voyage du comte Michel-Georges Mniszech en Suisse 1762–1767, „Bull. Littéraire et Scientifique de l’Association des Anciens Élèves de l’École Polonaise” Nr 21, Paris 1884; Fabre J., Stanislas-Auguste Poniatowski et l’Europe des Lumières, Paris 1952; Konarski K., Warszawa w pierwszym jej stołecznym okresie, W. 1970; Konopczyński W., Kiedy nami rządziły kobiety, Londyn 1960; tenże, Konfederacja barska, W. 1938 II; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909–11 I–II; Nieć J., Młodość ostatniego elekta, Kr. 1935; Rostworowski E., La Suisse et la Pologne en XVIII siècle, w: Échanges entre la Pologne et la Suisse du XIV au XIX siècle, Genève 1964; Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII, W. 1949; Waliszewski K., Potoccy i Czartoryscy, Kr. 1887; – Diariusz sejmu coronationis 1764 r.; Księgi referendarii koronnej z czasów saskich, sumariusz, W. 1970 II; Księgi referendarii koronnej z 2. poł. XVIII w., W. 1957 II; Lubomirski S., Pamiętniki, Lw. 1925; Matuszewicz M., Pamiętniki, W. 1786 I–III; Ostrowski T., Poufne wieści z oświeconej Warszawy, Wr. 1972; Polskie instruktarze ekonomiczne z końca XVII i XVIII wieku, Kr. 1915 I; Recueil des instructions données aux ambassadeurs et ministres de France, Pologne, Paris 1888 II 175–6; – Suplement do „Wiad. Warsz.” 1771 nr 5, 8; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, dz. V t. 209 nr 9864, Arch. Roskie, XIV–23 (9 listów do J. K. Branickiego z l. 1755–63), Arch. Zamoyskich, nr 63 (akta K. Mniszchowej z l. 1746–67 dotyczące spraw majątkowych i procesowych), Zbiór Popielów, nr 318 (listy M-ej do St. Poniatowskiego z l. 1759–1763); B. Czart.: rkp. 675 (memoriał M-ej dla Stanisława Augusta z r. 1767), 734 (sprawy sukcesji po M-ej); B. Narod.: rkp. 6908 (sprawy rodzinno-majątkowe); B. Ossol.: rkp. 2688 (korespondencja J. Becka z M-ą); B. PAN w Kr.: rkp. 3215 (31 listów M-ej z l. 1741–4 do Michała Serwacego Wiśniowieckiego); – Życiorys M-ej pióra W. Konopczyńskiego, (mszp.) w Materiałach Red. PSB.
Hanna Dymnicka-Wołoszyńsku