Smulikowski Kazimierz Franciszek Nikodem (1900–1987), geolog, mineralog, petrolog, profesor Uniw. Pozn. i Uniw. Warsz. Ur. 15 IX we Lwowie, był wnukiem Franciszka Próchnickiego (zob.), najstarszym z dzieci Zygmunta, sędziego lwowskiego i adwokata w Rohatynie, oraz Marii z Próchnickich, bratankiem Juliana Aleksandra (zob.).
S. uczył się w l. 1910–18 (z roczną przerwą w l. 1914–15, kiedy uczęszczał do polskiej szkoły średniej w Wiedniu) i zdał maturę w Gimnazjum Realnym we Lwowie. W l. gimnazjalnych należał do harcerstwa i został drużynowym. W r. 1918 rozpoczął studia na kursie górniczym przy Wydz. Mechanicznym lwowskiej politechniki. W listopadzie t.r. wstąpił ochotniczo do wojska i przydzielony do 5. p. artylerii polowej (pal) jako łącznik telefonista brał udział w obronie Lwowa do kwietnia 1919. Zwolniony z wojska we wrześniu t.r., studiował w Akad. Górniczej w Krakowie, ale po pierwszym semestrze powrócił na Politechn. Lwow. W r. 1920 jako ochotnik uczestniczył w wojnie polsko-sowieckiej pod Lwowem w patrolu wywiadowczo-telefonicznym 1. dywizjonu 205. pal, a następnie służył w dowództwie pułku we Lwowie. W październiku 1920 wrócił ponownie na Politechnikę, ale za namową Juliana Tokarskiego przeniósł się w jesieni 1921 na Wydz. Filozoficzny Uniw. Jana Kazimierza (UJK) i studiował geologię i mineralogię. Równocześnie na Politechnice był wolnym słuchaczem laboratorium analizy chemicznej i od października 1921 do września 1930 asystentem i wykładowcą w Zakładzie Mineralogii i Petrografii, a także w r. 1925 wykładowcą mineralogii i geologii w prywatnym wyższym studium rolniczym tzw. Kursach Turnaua we Lwowie. Na podstawie rozprawy O glaukonicie („Kosmos” R. 49: 1924 nr 3) otrzymał w UJK w czerwcu 1924 tytuł doktora filozofii z zakresu mineralogii i geologii. W r. 1925/6 dzięki stypendium naukowemu Min. WRiOP przez trzy miesiące pracował pod kierunkiem F. Beckego w zakładzie mineralogii uniw. wiedeńskiego, następnie doskonalił się w badaniach skał osadowych w laboratorium petrograficznym Collège de France u L. Cayeux i w laboratorium mineralogicznym Muz. Narodowego Historii Naturalnej w Paryżu u A. Lacroix. Dzięki niemu w maju 1926 wziął udział w Międzynarodowym Kongresie Geologicznym w Madrycie, połączonym z kilkunastodniową wycieczką na Wyspy Kanaryjskie (przywiezione z tej wyprawy materiały geologiczne opracował w l. 1930–9 i opublikował kilka artykułów, z których najważniejszy ukazał się w r. 1946 pt. Contribution à la pétrographie des Îles Canaries („Arch. Mineralogiczne” T. 15: 1946, przy współpracy Antoniego Polańskiego i Mieczysława Tomkiewicza). W czerwcu 1926 zaznajamiał się z badaniami prowadzonymi na uniwersytetach w Genewie, Bernie i Zurychu.
Po powrocie do kraju S. wykładał od r. akad. 1926/7 na Politechn. Lwow. geologię i petrografię na Wydz. Rolniczo-Leśnym oraz od n.r. surowce mineralne Polski na Wydz. Chemicznym i prowadził ćwiczenia z petrografii na Wydz. Inżynierii Lądowej i Wodnej. W r. 1928 uczestniczył w zjeździe przyrodników i lekarzy w Pradze oraz w zjeździe Asocjacji Karpackiej (późniejsza Asocjacja Karpacko-Bałkańska) w Bukareszcie. W l. 1928–9 prowadził badania geologiczne na Śląsku Cieszyńskim, w l. 1929–30 w górach Czywczyńskich (Karpaty Wschodnie). W grudniu 1929 na podstawie rozprawy Materiały do znajomości skał magmowych Śląska Cieszyńskiego („Arch. Tow. Nauk we Lw.” Dz. III, Lw. 1929 V z. 1) habilitował się na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczym (Mat.-Przyr.) Uniw. Lwow. i został docentem mineralogii i petrografii. W r. 1930 opracował ekspertyzę jakości dolomitu, wykorzystywanego do budowy katedry w Katowicach oraz w lecie t.r. wziął udział w obchodach 100-lecia Francuskiego Tow. Geologicznego i wycieczce geologicznej na Korsykę, która odbyła się z tej okazji. We wrześniu 1930 został docentem – zastępcą profesora mineralogii – na Wydz. Mat.-Przyr. Uniw. Pozn. i kierownikiem Zakładu Mineralogii, który zorganizował prawie od podstaw. Od r. 1931/2 prowadził wykłady i ćwiczenia z mineralogii i krystalografii także na Oddziale Farmaceutycznym i Wydz. Rolniczo-Leśnym. W r. 1933/4 był delegatem docentów do Rady Wydz. Mat.-Przyr. i przez kilka lat członkiem Komisji Farmaceutycznej przy Oddziale Farmaceutycznym. W listopadzie 1934 otrzymał tytuł profesora nadzwycz. W l. 1935–8 był kuratorem katedry geologii. Opracowywał ekspertyzy geologiczne, dotyczące kamieniołomów granitów w Kamiennem w okolicach Klesowa na Polesiu Wołyńskim dla Związku Celowego Powiatów Śląskich w Katowicach (1934) i w niedalekim majątku Rokitno dla firmy holenderskiej (1937) oraz przydatności kamieniołomu w Jaworzu na Śląsku Cieszyńskim do produkcji kamienia na budowę dróg (1938). W r. 1936 był też konsultantem ds. geologicznych Muz. Przyrodniczego w Poznaniu. W lipcu 1939 wraz z Bohdanem Świderskim odbył podróż naukową do Finlandii, gdzie z dyrektorem tamtejszej Państwowej Służby Geologicznej A. Laitakari jako przewodnikiem dotarł do Laponii. W drodze powrotnej przeprowadził badania obszarów granitowych na Wołyniu.
Podczas drugiej wojny światowej S. przebywał we Lwowie. Po zajęciu miasta we wrześniu 1939 przez wojska sowieckie był profesorem petrografii na Uniw. Lwow. przemianowanym na Uniw. Iwana Franki i wykładał po polsku geochemię i mineralogię. W czasie okupacji niemieckiej był w l. 1941–4 pracownikiem Amt für Bodenforschung, gdzie rejestrował kamieniołomy okręgów lwowskiego i krakowskiego oraz nanosił ich lokalizacje na mapy, co wykorzystał po wojnie, publikując pierwszy w Polsce przegląd skał o znaczeniu gospodarczym oraz miejsc ich występowania pt. Kamienie budowlane Polski („Mater. Budowlane” R. 2: 1947 nr 4, 6–9). W czerwcu 1944 na polecenie Niemców prowadził badania złóż rudy manganowej w górach Czywczyńskich. W czasie ofensywy sowieckiej udało mu się stąd zbiec; dotarł do Lwowa już po ponownym zajęciu go przez Armię Czerwoną. Od sierpnia do października 1944 był profesorem i kierownikiem katedry mineralogii i petrografii Uniw. I. Franki, ponieważ jednak nie podjął się wykładów w języku ukraińskim, przeniesiono go do uniwersyteckiego Muz. Geologicznego.
W marcu 1945 S. wrócił do Poznania i w kwietniu t.r. podjął zajęcia na Uniw. Pozn., w l. 1945–8 był delegatem Wydz. Mat.-Przyr. do Senatu. Od r. 1946 zainteresował się Sudetami i przez kilka lat prowadził we współpracy z Henrykiem Teisseyrem i oddziałem Państwowego Inst. Geologicznego we Wrocławiu badania geologiczne i petrograficzne m.in. w Górach Sowich, strefie Niemczy, masywie Śnieżnika Kłodzkiego, rejonie Strzegomia, okolicach Świeradowa. W marcu 1947 otrzymał tytuł profesora zwycz. mineralogii i petrografii. W l. 1948–50 był prodziekanem i w r. 1950/1 dziekanem Wydz. Mat.-Przyr. Wiosną 1951 zorganizował z H. Teisseyrem zjazd Polskiego Tow. Geologicznego (PTG) we Wrocławiu. W lecie t.r. wziął udział w I Kongresie Nauki Polskiej w Warszawie, zajmując się działem petrografii i geochemii.
W jesieni 1952 poznańska Katedra Mineralogii i Petrografii została wraz z personelem i wyposażeniem przeniesiona do Warszawy i włączona do nowo powstałego Wydz. Geologii na Uniw. Warsz. S. objął kierownictwo jego Katedry Petrografii i Zakładu Petrografii Skał Krystalicznych i przeprowadził się do Warszawy w styczniu 1953. Po reorganizacji uczelni w r. 1968 katedrę zlikwidowano i utworzono Inst. Geologii, Mineralogii i Petrografii, a S. został jego profesorem i przewodniczącym Rady Naukowej. Równocześnie był w l. 1952–4 i 1958–64 członkiem Rady Naukowo-Technicznej Centralnego Urzędu Geologii, w l. 1953–64 rzeczoznawcą Centralnej Komisji Kwalifikacyjnej przy Prezesie Rady Ministrów i w l. 1953–70 członkiem sekretariatu (w l. 1957–62 zastępcą sekretarza) III Wydz. PAN. W r. 1956 współorganizował Zakład Nauk Geologicznych PAN i został zastępcą kierownika, następnie kierownikiem Zakładu (1960–70) i przewodniczącym jego Rady Naukowej (od r. 1971). W r. 1956 został członkiem korespondentem, a w r. 1966 rzeczywistym PAN. W l. 1959–60 był członkiem komisji PAN: Współpracy z Zagranicą, Koordynacji i Planowania Badań Naukowych, Komitetu ds. Pokojowego Wykorzystania Energii Jądrowej oraz Międzywydziałowego Komitetu Zagadnień Gospodarczych. W l. 1957–68 był przewodniczącym Komitetu Narodowego Międzynarodowych Kongresów Geologicznych i na posiedzeniu w Kopenhadze w sierpniu 1960 wybrano go do komitetu organizacyjnego Międzynarodowej Unii Nauk Geologicznych, był członkiem Rady tej Unii (od r. 1961); przewodniczył jej polskiemu komitetowi (1963–9), był też członkiem jej Podkomisji Systematyki i Nomenklatury Skał Magmowych (od r. 1969), a w marcu 1970 został wybrany na członka Komitetu Narodowego Unii. W l. 1961–3 podlegało mu Muz. Ziemi. Od r. 1966 S. był rzeczoznawcą geologii Sekcji Studiów Uniwersyteckich Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego.
S. wielokrotnie przedstawiał wyniki swych poszukiwań naukowych na uniwersytetach zagranicznych; w większości były to pojedyncze odczyty lub cykle po trzy wykłady (Edynburg, Berlin, Aarhus) oraz prowadził badania petrograficzne Masywu Centralnego we Francji (1960), eklogitów w Karyntii w Austrii (1966) i terenowe w Jugosławii (1963, 1975). W kraju przewodniczył Kolegium Naukowemu planu badawczego „Badania struktur wgłębnych w Polsce w związku z możliwościami odkrycia nowych złóż mineralnych” (1962) i kierował zespołem koordynacyjnym Problemu Resortowego PAN–8 „Proces powstawania i warunki występowania skał i złóż kopalni użytecznych” (1970). W grudniu 1970 przeszedł na emeryturę, ale nadal był czynny naukowo.
W badaniach S. skupił się głównie na problemach petrografii skał magmowych i metamorficznych, ale także zajmował się mineralogią, petrografią skał osadowych i geochemią. W okresie międzywojennym, badając charakterystykę petrograficzną skał magmowych Śląska Cieszyńskiego, zainicjował badania nad cieszynitami, m.in. w pracy habilitacyjnej. Wyniki poszukiwań prowadzonych na Wołyniu opublikował po wojnie w pracach: Studia petrologiczne obszarów granitowych na północnym Wołyniu („Arch. Mineralogiczne Tow. Nauk. Warsz.” T. 16: 1947) i Notatki petrologiczne z okolic Korca i doliny Słuczy na Wołyniu (tamże T. 17: 1948). Opisał odkryty przez siebie minerał z grupy glaukonitu w artykule Skolite, un nouveau minéral de groupe de glauconie (tamże T. 12: 1936) oraz skały magmowe Andów boliwijskich na podstawie materiałów przywiezionych przez Romana Kozłowskiego w rozprawie Les roches éruptives des Andes de Bolivie (tamże T. 10: 1934), która była pierwszym nowoczesnym opracowaniem petrograficznym tego terenu. S. zastosował w niej, po raz pierwszy w Polsce, zmodyfikowaną przez siebie, nowoczesną klasyfikację skał magmowych A. Johannsena. Wyniki powojennych badań w Sudetach opublikował m.in. w pracach: Uwagi o starokrystalicznych formacjach Sudetów („Roczn. Pol. Tow. Geol.” R.21: 1952 z. 1), gdzie krytycznie ustosunkował się do poglądów geologów niemieckich na temat genezy skał sudeckich, Łupki mikowe i granitognejsy na północnych zboczach pasma kamienieckiego w Sudetach Zachodnich („Biul. Inst. Geol.” 1958 nr 127) i Wulkanity trzeciorzędowe (w: „Regionalna geologia Polski”, T. 3: Sudety, Kr. 1960 z. 2).
S. był autorytetem światowym w dziedzinie eklogitów dzięki badaniom nad ich genezą, które ogłosił m.in. w pracach: Le problème des éclogites („Geol. Sudetica” T. 1: 1964), An attempt at éclogite classification („Bulletin de l’Académie Polonaise des Sciences. S. Sciences Géologiques, Géographiques” T. 12: 1964 nr 1), w której jako pierwszy zaproponował klasyfikację tych skał, i Eklogity Gór Śnieżnickich („Geol. Sudetica” T. 3: 1967). Ponadto opublikował artykuły On the anatectic differentiation in granitic areas (w: XVIII International Geological Congress, London 1950), The problem of glauconite („Arch. Mineralogiczne” T. 18: 1954 z. 1), Zagadnienia genetycznej klasyfikacji granitoidów („Studia Geol. Polonica” T. 1: 1958) i Ewolucja polimetamorficzna krystaliniku Snieżnika Kłodzkiego i Gór Złotych w Sudetach („Geol. Sudetica” T. 14: 1979 nr 1). Publikował też artykuły na temat sytuacji i perspektyw rozwoju nauk geologicznych, m.in. Dziś i jutro nauk mineralogicznych w Polsce („Nauka Pol.” 1970 nr 2). Był autorem podręczników akademickich Geochemia (W. 1952, Wyd. 2 przy współpracy A. Polańskiego, W. 1969), pierwszego w Polsce z tej dziedziny i jedenego z pierwszych na świecie oraz Minerały skałotwórcze (W. 1952, Wyd. 2 przy współpracy Marii Borkowskiej-Łydki, W. 1973), a także współautorem podręczników: „Wstęp do nauk geologicznych” (W. 1956) i „Zarys nauk geologicznych” (W. 1968). Redagował w l. 1954–61 i 1976–87 „Archiwum Mineralogiczne” i był redaktorem serii nauk geologicznych i geograficznych oraz nauk o Ziemi w „Bulletin de l’Académie Polonaise des Sciences” (1960–79) i czasopisma „Geologia Sudetica” (1964–87).
S. był uzdolnionym dydaktykiem, pod jego kierunkiem odbyło się wiele promocji magisterskich, doktorskich i habilitacyjnych. Jego uczniami byli m.in.: Janusz Ansilewski, M. Borkowska, Jan Burchart, Kazimierz Kozłowski, Antoni Nowakowski, A. Polański, Witold Smulikowski (syn) i Ferdynand Szumlas. Także wielu petrografów zagranicznych odbyło u niego staże i konsultacje. S. był członkiem honorowym Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika i przewodniczącym jego Oddziału Poznańskiego (od r. 1936) oraz Polskiego Tow. Mineralogicznego, członkiem Poznańskiego Tow. Nauk i Tow. Naukowego Warszawskiego, PTG, Société Française de Géochimie, Société Géologique de France oraz Association pour l’Étude Géologique des Zones Profondes de l’Écorce Terrestre (AZOPRO). Był współorganizatorem krajowych zjazdów PTG i uczestnikiem wielu kongresów i zjazdów zagranicznych, m.in.: Międzynarodowych Kongresów Geologicznych w Madrycie (1926), Meksyku (1956), Kopenhadze (1960, przewodniczący delegacji polskiej) i przerwanego interwencją wojsk radzieckich w Pradze (1968, przewodniczący delegacji polskiej). Uczestniczył też w zjazdach AZOPRO w NRD (1961), Szwajcarii (1962), Francji-Pireneje (1963), Czechosłowacji (1964), Austrii (1965), Norwegii (1966), ZSRR-Bajkał (1969), Hiszpanii (1971), Polsce (1973, organizator) i przewodniczył ich obradom z wyjątkiem pierwszego i ostatniego. Wchodził w skład delegacji rządowej do Algierii (1969) oraz delegacji PAN do Moskwy (1956), Sofii (1960) i Chandigarh w Indiach (1966); brał udział w zjazdach Niemieckiego Tow. Geologicznego w Wernigerode (1957), Szwajcarskiego Tow. Mineralogiczno-Petrograficznego w Neuchâtel (1957), Wszechzwiązkowego Zjazdu Petrografów w Taszkiencie (1958) i Moskwie (1963), Belgijskiego Tow. Geologicznego w Liège (1974) i wielu innych.
W r. 1947 S. otrzymał nagrodę I st. Min. Oświaty za najlepszą pracę z dziedziny nauk geologicznych Studia petrologiczne, w r. 1951 Nagrodę Państwową II st. za dorobek naukowy w dziedzinie petrografii, a w r. 1970 Nagrodę Państwową I st. za prace nad genezą eklogitów, a zwłaszcza Eklogity Gór Śnieżnickich w Sudetach i t.r. także nagrodę I st. Min. Oświaty i Szkolnictwa Wyższego za dorobek w dziedzinie podręczników akademickich. W marcu 1967 odbyła się uroczystość 40-lecia promocji doktorskiej S-ego, połączona z wydaniem specjalnego tomu „Archiwum Mineralogicznego” jemu dedykowanego. W r. 1982 został doktorem honoris causa Uniw. Wrocł.
Od wczesnej młodości S. pasjonował się entomologią, był znawcą polskich chrząszczy, zwłaszcza rodziny ryjkowcowatych; opublikował na ten temat m.in.: Przegląd krajowy gatunków z rodziny oprzędzika (Sitona Germ) („Rozpr. i Wiad. Muz. Dzieduszyckich” T. 9: 1923). Zgromadził zbiory chrząszczy uzupełniane do ostatnich lat życia, które po śmierci S-ego przejął Inst. Zoologii PAN. Interesował się muzyką, zwłaszcza hiszpańską; sam grał dobrze na fortepianie. Do późnego wieku uprawiał narciarstwo i turystykę pieszą. W ostatnich latach życia napisał pamiętnik Droga po kamieniach. Wspomnienia (W. 1994), częściowo opublikowany w „Kwartalniku Historii Nauki i Techniki” pt. Topaz z Utah (1989 nr 1). Zmarł w Warszawie 19 IX 1987 i pochowany został na cmentarzu Powązkowskim. Odznaczony był m.in.: Krzyżami Komandorskim i Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Orderem Sztandaru Pracy II kl., przez uniwersytet w Pradze medalem im. Boričkiego (1970) oraz przez PAN medalem im. M. Kopernika (1974).
W małżeństwie zawartym 27 VI 1929 z Jadwigą z Lubienieckich miał S. dwoje dzieci: Ewę (ur. 1931), historyka sztuki, 1.v. Rowińską, 2.v. Konopczynę, oraz Witolda (ur. 1933), petrologa.
Biogramy uczonych pol., Cz. 7: Nauki o Ziemi i górnicze; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Kto jest kim w Polsce. Informator biograficzny, W. 1984; Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1990 II cz. 1; Adamowiczowa J., Nagrody Państwowe w latach 1948–1980. Informator, Wr. 1983; Członkowie Polskiej Akademii Nauk. Informator, Wr. 1984 (fot.); Nowi członkowie Polskiej Akademii Nauk, „Nauka Pol.” 1956 nr 4 s. 100–1; – Borkowska M., Kazimierz Smulikowski (w osiemdziesiątą rocznicę urodzin), „Nauka Pol.” 1980 nr 9–10 s. 55–8; Kronika Uniwersytetu Poznańskiego z l. 1929/30–30/1 (P. 1932); toż z l. 1945–54/5 (P. 1958); Polański A., 80-lecie profesora Kazimierza Smulikowskiego, „Przegl. Geol.” 1980 nr 10 s. 545–7 (fot.); Politechnika Lwowska 1844–1945, Wr. 1993; Sylwetki naukowe członków PAN, „Nauka Pol.” 1963 nr 5 s. 49–54 (M. Turnau-Morawska, fot.); – „Arch. Mineralogiczne” 1965 z. 1/2 s. 7–29 (tom dedykowany S-emu w 40-lecie pracy naukowej, życiorys S-ego, bibliogr., fot.); „Roczniki Uniw. Warsz.” T. 3: 1962 s. 134, T. 10: 1971 z. 114–15; – Wspomnienia pośmiertne: „Arch. Mineralogiczne” 1989 z. 2 s. 5–15 (A. Polański, bibliogr., fot.), „Farmacja Pol.” 1988 nr 9 s. 552–4 (T. Kikta, fot.), „Mineralogia Polonica” 1987 nr 1 s. 69–70 (M. Borkowska, fot.), „Nauka Pol.” 1992 nr 4 s. 183–95 (taż, bibliogr.), „Przegl. Geol.” 1988 nr 2 s. 127–8 (J. Znosko, fot.), „Więź” 1988 nr 3 s. 154; Nekrologi z r. 1987: „Stolica” nr 48 s. 16, „Tryb. Ludu” nr 221, „Życie Warszawy” nr 221–3, 225, 227–8, 231; – AAN: Min. WRiOP, teczka osobowa S-ego nr 5721; Arch. PAN.: Zespół Minerwa; Biuro Spraw Pracowniczych Uniw. Warsz.: Teczka osobowa nr 5941; – Mater. Red. PSB: Ankieta Interpress; – Informacje syna, Witolda, i Marii Borkowskiej z W.
Stanisław Konarski