Sosnowski Kazimierz Ignacy, pseud.: J. Chojacki, J. Chojnacki (1875–1954), polonista, pedagog, krajoznawca. Ur. 15 IX w Niepołomicach, był jednym z pięciorga dzieci Franciszka (1812–1902), i jego drugiej żony Agaty z Wyczesanych, przyrodnim bratem Ludwika Solskiego (zob.).
Po ukończeniu czteroklasowej szkoły ludowej w Niepołomicach uczył się S. w gimnazjum w Bochni (1888–92), a następnie w Gimnazjum św. Jacka w Krakowie, gdzie w r. 1896 złożył egzamin dojrzałości. T.r. rozpoczął studia polonistyczne na UJ. Podczas studiów, w l. 1897–9 odbył na UJ kurs gimnastyczny dla kandydatów na nauczycieli gimnastyki w szkołach średnich, który zakończył egzaminem państwowym. Ze względu na trudną sytuację materialną zwolniony był prawie przez cały czas studiów z czesnego. By móc się utrzymać, podejmował pracę biurową, uzyskał też w AU stypendium dr. Józefa Katarzyńskiego; jako stypendysta pełnił funkcję zastępcy bibliotekarza AU (1898–1903). Na polonistyce był uczniem Stanisława Tarnowskiego, przygotował pracę dyplomową o poetach krakowskich z okresu Wolnego Miasta, której fragment ogłosił w r. 1900 w „Księdze pamiątkowej uczniów Uniwersytetu Jagiellońskiego…”. Całość pt. Poezja krakowska z czasów Wolnego Miasta (ze szczególnym uwzględnieniem Edmunda Wasilewskiego) 1815–1846 ukazała się w r. 1901 (Bibl. Krakowska, t. 20). T.r. uzyskał S. dyplom ukończenia studiów. Po odbyciu kursu praktycznego dla kandydatów na nauczycieli szkół średnich i odbyciu praktyki w Gimnazjum św. Anny w Krakowie został mianowany zastępcą nauczyciela w I Gimnazjum w Nowym Sączu, a po paru dniach pracy przeniesiono go na równorzędne stanowisko do III Gimnazjum im. Jana Sobieskiego, aby umożliwić mu kontynuowanie pracy bibliotekarza w AU. W r. 1903 zdał egzamin państwowy na nauczyciela gimnazjalnego języka polskiego jako przedmiotu głównego oraz języków greckiego i łacińskiego jako przedmiotu pobocznego. Przeniesiony ponownie do Nowego Sącza, był w l. 1904–8 nauczycielem rzeczywistym w tamtejszym I Gimnazjum. W r. 1907 Rada Szkolna Krajowa we Lwowie nadała mu tytuł profesora szkół średnich.
S. przykładał wielką wagę do rozwoju fizycznego młodzieży i harmonijnego łączenia go z rozwojem intelektualnym. Od r. 1901 odbywał z młodzieżą liczne wycieczki krajoznawczo-turystyczne. W Nowym Sączu zaangażował się w prace przy organizowaniu Tow. Turystycznego «Beskid», uczestniczył w jego pierwszym walnym zjeździe 25 V 1906 w Nowym Sączu i wszedł do jego władz jako sekretarz zarządu. Po przekształceniu się 24 II 1907 Tow. Turystycznego «Beskid» w Oddział «Beskid» Tow. Tatrzańskiego (TT), stał się S. jednym z najbardziej czynnych działaczy na forum całego TT. Starał się o zagospodarowanie turystyczne gór, wyznaczanie szlaków (był jednym z pierwszych znakarzy) i tworzenie schronisk. Już w r. 1906 wysunął myśl budowy schroniska na Prehybie. Po przeniesieniu się w r. 1908 do Krakowa, gdzie podjął pracę jako nauczyciel języka polskiego w Wyższej Szkole Handlowej (późniejsze nazwy: Akad. Handlowa, Szkoła Ekonomiczno-Handlowa), kontynuował S. działalność w Oddziale «Beskid» (np. w r. 1908 zaprojektował i wyznaczył czerwoną ścieżkę z Rytra do Szczawnicy przez Prehybę) i zarazem włączył się w czynności naczelnych władz TT, mających swą siedzibę w Krakowie. Wiązało się z tym poszerzenie jego zainteresowań, początkowo skierowanych na Beskidy, także na rejon Podtatrza i same Tatry. Nawiązał współpracę z „Pamiętnikiem Tow. Tatrzańskiego”, który zasilał artykułami, m.in.: Gorce (T. 33: 1912), Oddziały Towarzystwa Tatrzańskiego w pierwszym czterdziestoleciu jego istnienia (T. 34: 1913), Barania Góra i źródła Wisły (tamże). W r. 1914 wydał S. pierwszy obszerny Przewodnik po Beskidzie Zachodnim od Krynicy po Wisłę łącznie z Pieninami i terenami narciarskimi (Kr., wyd. dalsze znacznie rozszerzone pt. Przewodnik po Beskidach Zachodnich, Kr. 1926, 1930 I–II, 1948 I). W okresie poprzedzającym pierwszą wojnę światową kierował S. ćwiczeniami wojskowymi (nauka strzelania) i gimnastycznymi młodzieży żeńskiej i męskiej. Po wybuchu pierwszej wojny światowej został w jesieni 1914 ewakuowany i do końca r. 1915 uczył języka polskiego i łaciny na kursach polskich w Salzburgu.
Po powrocie do Krakowa kontynuował S. nauczanie w Akad. Handlowej i działalność w TT. W l. 1914–19 wchodził w skład zespołu redagującego „Pamiętnik Tow. Tatrzańskiego”. Odbiciem jego doświadczeń pedagogicznych była książka Szkoła narodowa jako krzewicielka kultury zdrowotnej i energii twórczej (Kr. 1917). Postulował w niej zwrócenie większej uwagi na kształcenie fizyczne młodzieży i zalecał oparcie wychowania fizycznego na modelu szwedzkim. Książka spotkała się z wielkim zainteresowaniem. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości sekcja dla higieny szkolnej w Min. Zdrowia Publicznego zleciła S-emu przygotowanie drugiego wydania, przystosowanego do nowych warunków. Ukazało się ono w r. 1920 pt. Szkoła a zdrowie (Kr.). T.r. był S. inicjatorem utworzenia Oddziału «Gorce» w ramach TT przemianowanego w Polskie Tow. Tatrzańskie (PTT). W tym czasie został członkiem Tow. Kresów Południowych i wszedł do jego zarządu. W l. 1920–1 był S. urlopowany przez Min. WRiOP do prac plebiscytowych. W okresie sporu granicznego między Polską a Czechosłowacją, od kwietnia do października 1920, brał udział w pracy Głównego Komitetu Plebiscytowego Spisko-Orawskiego w Nowym Targu. Z działalnością polityczną łączył popularyzację wiedzy o tym spornym regionie, np. Krajoznawczy rzut oka na Spisz i Orawę („Orli Lot” 1920 nr 3), Nieco z geografii i turystyki Spisza i Orawy („Ziemia” 1920 nr 4). Do przebiegu plebiscytu wracał w l.n. w postaci omówień, m.in. Sprawa Jaworzyny Spiskiej (tamże 1922 nr 8–9), Jaworzyna Spiska („Iskry” 1924 nr 12). W jesieni 1920 został członkiem Komisji Propagandy w Głównym Komisariacie Plebiscytowym w Bytomiu, objął w nim stanowisko zastępcy Wydz. Wydawniczego. Znalazł się więc w lutym i marcu 1921 w samym środku polsko-niemieckiej «wojny papierowej», nadzorując wydawanie broszur, odezw, ulotek; niektóre przygotowywał sam, jak np. przeznaczoną dla ludności wiejskiej wierszowaną Bajkę o dobrym chłopie i żarłocznym wilku. Brał także udział w wiecach plebiscytowych. Wspomnienia z walki o przyłączenie do Polski Górnego Śląska zawarł później w artykułach rocznicowych, m.in. Z górnośląskich wrażeń plebiscytowych („Polska Zachodnia” 1927, 14 odcinków), Wojna papierowa o Śląsk Górny (tamże 1928), Obrazki z górnośląskiej propagandy plebiscytowej („Kur. Liter.-Nauk.”, dod. do „Ilustr. Kur.Codz.” z 23 III 1931).
W l.n. nauczał S. języka polskiego w Szkole Ekonomiczno-Handlowej (dawna Akad. Handlowa) oraz w Żeńskiej Szkole Ekonomiczno-Handlowej i prowadził działalność krajoznawczą. Ogłosił książkę Tematy do wypracowań polskich z zagadnień bieżącego życia i praktycznej wiedzy (Kr. 1929), w której postulował zadawanie w szkołach średnich, nie tylko zawodowych, mniej wypracowań na tematy literackie, a więcej odnoszących się do praktyki życiowej, ponieważ takie tematy «uczą sztuki życia, praktyczności, logiki myślenia, karności», tj. tego wszystkiego, czego nie dostaje «narodowi naszemu». Inne opracowania z dziedziny dydaktyki publikował S. głównie w „Sprawozdaniach Szkoły Ekonomiczno-Handlowej w Krakowie”, m.in. Ćwiczenia w pisowni polskiej dla szkół handlowych (Kr. 1928, wyd. 2, Kr. 1930), czy Kilka uwag o wychowawstwie (Kr. [1930]). W r. 1937 przeszedł na emeryturę.
Na pierwszym Walnym Zgromadzeniu Oddziału PTT w Krakowie, 14 IV 1923, wybrano S-ego na członka jego zarządu i pozostał nim przez następne kadencje. Na forum Zarządu Głównego PTT reprezentował także interesy Oddziału «Beskid» jako przewodniczący Międzyoddziałowej Komisji Zachodniobeskidzkiej. S. nadal najwięcej uwagi poświęcał Beskidom, skutecznie przeciwstawiając się działalności «Beskidenverein» w Bielsku, roszczącego sobie prawa do turystycznego zagospodarowywania Beskidu Zachodniego. W r. 1924 ogłosił w „Biblioteczce Geograficznej Orbisu” (Kr.) popularną monografię turystyczno-krajoznawczą Beskidy Zachodnie. Ważnym dokonaniem S-ego było zaprojektowanie i nadzór nad realizacją Głównego Szlaku Beskidzkiego, wiodącego od Ustronia do Krynicy przez szczytowe partie Beskidów. Wg jego pomysłu powstał też Mały Szlak Beskidzki, ze Straconki na Luboń Wielki. Wystąpił nadto z projektem Głównego Szlaku Podkarpackiego z Ciężkowic do Bielska. Z jego inicjatywy powstały schroniska na Turbaczu, Jaworzynie Krynickiej i Prehybie. Zabiegał o ochronę przyrody i utworzenie parków narodowych w Tatrach, Pieninach i na Babiej Górze. W uznaniu zasług dla kształtowania turystyki górskiej w Beskidach Zachodnich oraz rozwoju organizacyjnego PTT został S. wybrany na członka honorowego Oddziału PTT «Beskid Śląski» w Cieszynie (1930) i całego PTT (1933). W r. 1935 w imieniu PTT poparł rządowy program promowania środkowej części Karpat jako regionu turystycznego i napisał wstęp do cyklu artykułów „O Łemkowszczyźnie” przygotowanych pod redakcją Walerego Goetla i ogłoszonych w „Wierchach” (t. 13) oraz osobno. Publikował wiele na łamach „Pamiętnika Tow. Tatrzańskiego”, „Wierchów”, „Ziemi”, „Orlego Lotu” i „Ochrony Przyrody”; tematyce turystyczno krajoznawczej i społecznej poświęcał też artykuły, felietony i wspomnienia w prasie krakowskiej („Ilustr. Kur. Codz.”), katowickiej („Gaz. Zachodnia”). Osobno wydał Garść wrażeń z Bułgarii (Kat. 1938) i Z włóczęgi po Alpach (tamże 1939). W okresie dwudziestolecia był S. popularną i znaną w Krakowie postacią. Miał znajomych nie tylko w kręgu turystyczno-krajoznawczym i przyrodniczym (Jan Gwalbert Pawlikowski, W. Goetel, Ludomir Sawicki, Władysław Midowicz), lecz także wśród literatów i dziennikarzy (Emil Zegadłowicz, Janina Brzostowska, Kornel Makuszyński, Gustaw Morcinek), przyjaźnił się z Władysławem Orkanem.
W okresie okupacji niemieckiej (1939–45) uczestniczył S. w tajnym nauczaniu; przez dłuższy czas przebywał u swego kolegi ze szkoły handlowej, Zygmunta Sarny, w Żydowie (pow. proszowicki), gdzie uczył młodzież wiejską. W miarę możliwości wędrował też po okolicach Krakowa, zbierając materiały do planowanego przewodnika po ziemi krakowskiej. Bezpośrednim planem tych wędrówek było kilka felietonów krajoznawczo-turystycznych pod wspólnym tytułem Z okolic Krakowa, opublikowanych pod pseud.: J. Chojacki i J. Chojnacki na łamach „Gońca Krakowskiego” w r. 1942. Po wojnie przez kilka lat nauczał języka polskiego w Technikum Handlowym jako nauczyciel kontraktowy (do r. 1951). Był nadto (do r. 1948) członkiem Rady Nadzorczej Polskiego Biura Podróży «Orbis». Dn. 27 IV 1946 wziął udział w pierwszym po wojnie zjeździe delegatów PTT i został wybrany ponownie na członka Zarządu Głównego; wchodził do niego także w l.n. W swych publikacjach nadal zajmował się turystyką górską (Pomnóżmy nasze góry, „Dzien. Pol.” 1948 nr 8, Projekt Głównego Szlaku Podkarpackiego, „Wierchy” R. 19: 1949). Nadto w l. 1947–8 wydał dwutomowy «szczegółowy przewodnik wycieczkowy» pt. Ziemia Krakowska (Kr.). Przypomniał też wysunięty wcześniej przez Stanisława Leszczyckiego zamysł wytyczenia szlaku wiodącego przez najwyższe wzniesienia Jury, proponując dlań nazwę Szlaku Orlich Gniazd (Jurajski Szlak „Orlich Gniazd” „Ziemia” 1948 nr 6) i doprowadził do jego realizacji. Wiązało się to z podjętą przez S-ego działalnością w Oddziale Krakowskim Polskiego Tow. Krajoznawczego (PTK). Po dokonanej w r. 1950 fuzji PTT i PTK został członkiem nowego Polskiego Tow. Turystyczno-Krajoznawczego (PTTK). W dalszym ciągu popularyzował w prasie idee turystyki i krajoznawstwa. W r. 1954 ogłosił wraz z Czesławem Boguszem i Stanisławem Pagaczewskim przewodnik Wycieczki z Nowej Huty (Kr.), a wraz z Kazimierzem Kowalskim i Bohdanem Małachowskim Doliną Prądnika (W.). Przez krótki czas współpracował z Inst. Filmowym Przedsiębiorstwa Państwowego «Film Polski». Zmarł w Krakowie 15 XII 1954, pochowany został na cmentarzu Salwatorskim. Był odznaczony Krzyżem Kawalerskim Polonia Restituta (1934) i Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1948).
S. był dwukrotnie żonaty. Pierwszy raz z Karoliną Kącką (2 IX 1901), po jej śmierci zaś z Marią Mazur (20 XI 1927). Z pierwszego małżeństwa miał troje dzieci: Irenę (1902–1978), zamężną Woźniczakową, Lidię (1908–1939), zamężną Kozaczkową, oraz Jana (1911–1936).
W r. 1956 wydano (W.) przygotowany przez S-ego przewodnik pt. Pasmo Krakowsko-Jaworznickie z biograficznym wstępem B. Małachowskiego. S. wszedł do turystycznej literatury wspomnieniowej. Jego imieniem nazwane zostały schroniska górskie na Prehybie i na Hali Krupowej, Dom Turysty PTTK w Krakowie (gdzie mieści się również ośrodek muzealny KTG ZG PTTK gromadzący pamiątki i dokumenty po S-m, zw. Gabinetem K. Sosnowskiego) oraz zachodni odcinek Głównego Szlaku Beskidzkiego, wiodący z Ustronia do Krynicy.
Podob. S-ego (portret olej. przez K. Puchałę i fot.) w: Ośrodek Biograficzny KTG ZG PTTK „Gabinet K. Sosnowskiego”, Dom Turysty PTTK w Kr.; – Jackowski A., Bibliografia turystyki polskiej 1900–1944, Wr. 1968; tenże, toż za l. 1945–1960, Wr. 1969; tenże, Bibliografia turystyki polskiej. Biografie 1800–1970, Wr. 1971; Polak K., Bibliografia „Pamiętników Towarzystwa Tatrzańskiego” za lata 1876–1920, W.–Kr. 1981; tenże, Bibliografia „Wierchów” 1923–1972, W.–Kr. 1976; Polak K., Polakowa H., Wójcik W. A., „Ziemia”. 1910–1950. Bibliografia zawartości, W. 1997; Encyklopedia Krakowa, Kr. 2000 (W. A. Wójcik); Leśniak J., Leśniak A., Encyklopedia sądecka, Nowy Sącz 2000; Mała encyklopedia babiogórska, Pruszków 1992 (W. Midowicz); Radwańska-Paryska Z., Paryski W. H., Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 1995; Słownik biograficzny prekursorów turystyki oraz działaczy PTT, PTK i PTTK, W. 1988; Słownik biograficzny Żywiecczyzny, Żywiec 2000 III (A. Majewski); Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1990–4 II cz. 1–2; Baranowski W., Zwierzynieckie cmentarze, Kr. 1983; – Bednarski T. Z., O krajoznawczej pasji…, „Tempo” 1964 nr 56; Eminowicz M., „Gabinet Kazimierza Sosnowskiego”, „Gotek” 1967 [z. 6]; tenże, Spotkanie z Bolesławem Sosnowskim, tamże 1967 [z. 7]; Gaweł T., Kazimierz Sosnowski, „Światowid” 1964 nr 48; tenże, Kazimierz Sosnowski 1875–1954. Zasłużony działacz ochrony przyrody. Sylwetki wielkich przyrodników, „Przyr. Pol.” 1974 nr 10; tenże, Nauczyciele krajoznawcy regionu krakowskiego, Kr. 1976; Kocych-Imielska M., Pionier beskidzkich szlaków, Kalendarz Beskidzki na r. 1990; [Kozakówna L.] L. K., Pożegnanie zasłużonego pedagoga, „Tempo Dnia” 1938 nr 70; Kresek Z., Główny Szlak Zachodnio-beskidzki im. Kazimierza Sosnowskiego. Ustroń–Krynica. Przewodnik turystyczny, W.–Kr. 1989 (obszerny życiorys); Krygowski W., Dzieje Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, W.–Kr. 1988; tenże, Kazimierz Sosnowski, „Wierchy” 1955; tenże, Zarys dziejów polskiej turystyki górskiej, W. 1973; [Matuszczyk A.], Kazimierz Sosnowski. 1875–1954, „Noty Biograficzne Ludzi Gór” 1990 z. 1; tenże, Wokół Nowego Sącza (mater. faktograficzne oraz bieżące inform. krajoznawcze), Nowy Sącz 1996; Midowicz W., Jak profesor Sosnowski budował schronisko na Turbaczu, „Karaty” 1974 z. 4; tenże, Wspominki o biurze Towarzystwa Tatrzańskiego, „Wierchy” 1967; tenże, Wspomnienia o Kazimierzu Sosnowskim, „Światowid” 1967 nr 29; Moskała E., Ośrodek Muzealny KTG. Gabinet Kazimierza Sosnowskiego. Kraków, Kr. 1967; Nadolski W., Towarzystwo Turystyczne „Beskid”. Udział Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego w Nowym Sączu w latach 1906–1950, Nowy Sącz 2001; Pagaczewski S., Spotkanie z Profesorem, „Turysta” 1956 nr 1; Wiktor J., Podróż po słońce. Wspomnienia o Władysławie Orkanie. W. 1961; Wójcik W. A., Dziubkowe Pana Profesora, „Gościniec” 1975 nr 5; tenże, O centralnej Bibliotece Górskiej PTTK, „Inform. Zarządu Głównego PTTK” 1992 z. 10; tenże, O Profesorze Kazimierzu Sosnowskim, „Gaz. Górska” 2000 nr 4; tenże, Ośrodek Muzealny KTG. Gabinet Kazimierza Sosnowskiego, Kr. 1973; tenże, Umiłował Beskidy, „Gościniec” 1973 nr 47; tenże, Z dziejów turystyki gorczańskiej, „Hale i Dziedziny” 1991 nr 6–8; – Arch. PAN w Kr.: Zespół akt dot. stypendium Fundacji dr. Józefa Katarzyńskiego; Arch. paraf. p. wezw. Dziesięciu Tysięcy Męczenników w Niepołomicach: Liber natorum, t. 5 s. 166 nr 90; Arch. paraf. p. wezw. św. Anny w Kr.: Liber defunctorum, t. 5 s. 305 nr 85; Arch. paraf. p. wezw. św. Mikołaja w Kr.: Liber copulatorum, t. 11 nr 209 s. 492; Arch. UJ: sygn. WF II 324–332 (katalogi studentów Wydz. Filozof, za l. 1896–1901), sygn. PKEN-26 (teczki Kom. Egzaminów Nauczycielskich, w tym S-ego); B. Jag.: sygn. 338033 II, 338061 II, 339910 IV Rara (odezwy i artykuły plebiscytowe S-ego), sygn. Przyb. 592/88 (wspomnienie J. Wiktora o S-m), sygn. Przyb. 609/88, Przyb. 687/88 (koresp Wiktora i S-ego), sygn. Przyb. 761/88 (życiorys S-ego i wspomnienie przez Marię Sosnowską), sygn. Przyb 780/88, Przyb. 784/88 (koresp. Wiktora i S-ego); Ośrodek Biogr. KTG ZG PTTK, „Gabinet K. Sosnowskiego” w Domu Turysty PTTK w Kr.: Zbiory archiwalne.
Wiesław A. Wójcik