Plater (Broel-Plater) Kazimierz Konstanty h. własnego (1749–1807), starosta inflancki, kasztelan trocki, pisarz polityczny, targowiczanin, ostatni podkanclerzy litewski. Był synem Konstantego Ludwika (zob.) i Augusty z Ogińskich, młodszym bratem Józefa Wincentego (zob.) i starszym Augusta Hiacynta (zob.). Ur. nie, jak podawano dotąd, w r. 1746, lecz między majem a sierpniem 1749; bowiem 21 V 1770 otrzymał przywilej dodania lat, zaś w sierpniu 1789 pisał o zaczętym «piątym dziesiątku wieku swego». Podobnie jak bracia, podpisał 21 V 1764 z Inflantczykami konfederację Czartoryskich i jako poseł inflancki na elekcję oddał głos na Stanisława Poniatowskiego. Podczas sejmu 1766 r. – znów z mandatem inflanckim – wypowiadał się 12 XI w sprawie mennicy i reformy monetarnej: popierał redukcję, ale przestrzegał przed wybijaniem monety, której wartość nominalna nie odpowiadałaby realnej. Wszedł też w skład sądu asesorskiego. Dn. 19 V 1770 został szambelanem, a 25 V t. r. starostą inflanckim po cesji starszego brata Józefa Wincentego. W listopadzie 1771, jak ojciec i bracia, przesyłał z Krasławia królowi gratulacje z powodu wyjścia cało z rąk porywaczy. Dn. 22 IX 1772 powiadamiał monarchę, że poszkodowany już z całą rodziną przez utratę zasekwestrowanych na skarb rosyjski Bieszenkiewicz i Obola (woj. połockie), trzymanych przez Platerów w zastawie od hetmana Michała Kazimierza Ogińskiego, pozbawiony starostwa inflanckiego, dla zachowania własności dóbr dziedzicznych, które w wyniku rozbioru znalazły się za kordonem, zdecydował się złożyć przysięgę wierności Katarzynie II. Radził się w tej sprawie generał-gubernatora M. N. Kreczetnikowa, któremu złożył wizytę w Połocku, a rychło miał zamiar jechać do carowej do Petersburga dla złożenia hołdu. Króla prosił o pozostawienie mu godności szambelańskiej i scedowanej przez ojca chorągwi petyhorskiej w wojsku litewskim. Zapewne nie wymuszona do pewnego stopnia przysięga, lecz wyjazd P-a do Petersburga, gdzie wystąpił jako delegat szlachty guberni połockiej wyrażający Katarzynie II wiernopoddańcze uczucia, trwale zraził doń Stanisława Augusta. Czyn ów kontrastował z wcześniejszymi deklaracjami szambelana o miłości i gotowości poświęceń dla króla. W dowód szczególnej łaski Katarzyna II nagrodziła P-a zezwoleniem na dożywotnie trzymanie przezeń starostwa inflanckiego. Być też może, że to nie ojciec, jak przypuszczał Henryk Mościcki, lecz P. dostał po pierwszym rozbiorze ponad 3 200 «dusz» skonfiskowanych Polakom, którzy odmówili carowej przysięgi na wierność.
Dn. 3 IV 1773 poślubił P. w Warszawie Izabelę, córkę podkanclerzego Jana Jędrzeja Borcha (zob.); małżeństwo to przyniosło mu niegrodowe starostwo daugieliskie w pow. oszmiańskim i brasławskim (jedyną posesję trzymaną przez P-a w granicach porozbiorowej Rzpltej). W lutym 1774 brał udział w sejmiku deputackim brasławskim, na którym kandydował do Trybunału Lit. jego starszy brat. Za pozwoleniem sejmu 16 XII t. r. P. fundował na dobrach Kalnik komandorię maltańską pod patronatem swego rodu. Dzięki temu został zaliczony w poczet kawalerów-fundatorów i komandorów Zakonu Św. Jana. W sierpniu 1775 prosił króla o poparcie do poselstwa na przyszły sejm, lecz listy Stanisława Augusta dowodzą, że zwątpił on w obywatelską użyteczność P-a. Trudno na tym tle wyjaśnić, dlaczego 15 II 1776 król dał mu Order Św. Stanisława. Pominięty przez monarchę w pracach sejmikowych przed sejmem 1776 r., P. został przez to zgromadzenie powołany do Rady Nieustającej (28 X 1776); zasiadał w Departamencie Sprawiedliwości. Po śmierci ojca (31 III 1778) starał się bezskutecznie o pisarstwo polne litewskie po starszym bracie, dla którego prosił o zwolnioną przez ojca kasztelanię trocką. Sejm 1778 r. przedłużył mandat P-a w Radzie Nieustającej, ale ten, zajęty podziałem schedy po ojcu, najpierw korzystał z urlopu od posiedzeń Rady, a w lipcu 1779 musiał przystać na wyznaczenie swego następcy. W trakcie działów rodzinnych 15 I 1779 scedował bratu Augustowi chorągiew petyhorską. Od grudnia 1780 P. błagał króla o wstawiennictwo w swoich sprawach prywatnych, gdyż «w nieszczęśliwej dla kraju faciend wekslowych eposie» w r. 1777 popadł w poważne długi. Wynikła z tego m. in. interwencja Komisji Skarbowej i proces z Okęckimi (1783), którzy przed sześciu laty wykupili weksle P-a, a wiosną 1783 może nawet chwilowo zajęli (zajechali) starostwo daugieliskie. Stanisław August bezskutecznie pośredniczył w doprowadzeniu do kompromisu, a sam P. szukał może protekcji aż w Petersburgu (1782), choć wiadomości o jego wyjeździe tam nie są pewne. Uładziwszy swe interesy finansowe, we wrześniu 1784 prosił króla o jakiś urząd oraz przewodniczenie Radzie Nieustającej. Sejm t. r. wybrał go w skład członków Rady (zaprzysiężono go 13 XI 1784). Tym razem P. pracował w Departamencie Interesów Cudzoziemskich. Wobec spodziewanego zgonu podskarbiego nadwornego lit. Antoniego Tyzenhauza, po sejmie grodzieńskim (zapewne w początkach 1785 r.) P. wyjechał do Petersburga, szukając poparcia w staraniach o ten urząd. Nie dostał go, a jego prośby o to ministerium już po śmierci Tyzenhauza, podobnie jak o spodziewany wakans kasztelanii trockiej (gdyby zmarł Andrzej Ogiński, a kaszt. Józef Radziwiłł otrzymał województwo) monarcha zbył milczeniem. Wiosną 1786 P. ofiarowywał królowi 400 000 złp. za laskę w. litewską, o której kupno układał się z Władysławem Gurowskim. Nic z tych rokowań nie wyszło, gdyż Gurowski się rozmyślił. P. musiał w tym czasie zbliżyć się do króla, skoro w lipcu t. r. odbierał zlecenia w sprawie wyboru posłów inflanckich. Sejm 1786 r. przedłużył mandat P-a w Radzie Nieustającej. Odpowiadając 24 X 1786 w imieniu starego zespołu konsyliarzy na zarzuty wobec decyzji Rady, P. wytykał mankamenty ustawy o kompetencjach tej magistratury; Radzie kazano orzekać o wyrokach sądowych i nakazywać ich wykonanie, a pozbawiono ją uprawnień sądowniczych, możliwości obrony własnego stanowiska, wreszcie inicjatywy ustawodawczej, która umożliwiłaby sensowne korekty tej instytucji. Starosta inflancki upominał się też o autorytet króla, który złożywszy z mocy prawa podpis na decyzjach Rady, musiał słuszność tych decyzji rozpatrywać potem ze stanami sejmującymi.
U schyłku 1786 r. i w początkach 1787 r. P. uczestniczył w Warszawie w kombinacjach związanych z obsadą dygnitarii litewskich. Dn. 13 I 1787 dostał obozieństwo litewskie, przejęte od Michała Borcha (umożliwił mu w ten sposób uzyskanie województwa bełskiego), a odstąpił je po 24 godzinach Karolowi Prozorowi. Potem nieraz tytułował się eks-oboźnym litewskim. Mimo starań P. nie zdobył wówczas starostwa brasławskiego, o które zabiegał dla siebie, czy może dla swego szwagra Roberta Brzostowskiego (zob.). Uczestnicząc od 27 II 1787 jako delegat Rady Nieustającej w podróży Stanisława Augusta do Kaniowa (miał już wtedy wyraźnie opinię regalisty) P. wysłany został wraz z bpem Adamem Naruszewiczem do Kijowa (26 III – 4 IV 1787), przyjęty tam przez G. Potiomkina i Katarzynę II. Caryca obiecała mu wówczas, że O. Stackelberg będzie go odtąd wspierać w staraniach o ministerium. Choć w listach do przyjaciół P. dawał wyraz negatywnej ocenie moralnej takiej protekcji, zdecydowany był z niej skorzystać. Na razie Stanisław August odmówił prośbom Stackelberga o Order Orła Białego dla P-a, tłumacząc, że odznaczenie to wymaga posiadania dygnitarii. Dn. 7 V 1787 P. był wśród kilku osób, które król wziął ze sobą na barkę, na której odbył rozmowy z Katarzyną II. Tegoż dnia P. został za pośrednictwem Stackelberga odznaczony Orderem Aleksandra Newskiego i obdarowany kosztowną biżuterią. Z podróży pozostawił dziennik (wydany z poważnymi skrótami przez Józefa Ignacego Kraszewskiego pt. Podróż króla Stanisława Augusta do Kaniowa w r. 1787 podług listów Kazimierza Konstantego hrabi de Bröl Platera, Wil. 1860), którego obiektywizm wysoko ocenił w r. 1891 Walerian Kalinka. («Jedyna to podobno dotąd ogłoszona książka, w której życie domowe i charakter prywatny króla bez uprzedzenia przedstawione»). W początkach czerwca 1787 P. był już w Warszawie, zmuszony do opuszczenia króla wskutek komplikacji własnych spraw majątkowych. W październiku 1787 (przebywając w Wilnie) roił jakieś projekty przejęcia ekonomii brasławskiej, na pewno zaś starał się o ministerium. Śmierć woj. trockiego A. Ogińskiego opróżniła województwo, o które P. prosił króla dla Gurowskiego, ożywiając swe negocjacje z wiosny 1786 r. Liczył, że marszałkostwo w. litewskie obejmie podkanclerzy Joachim Chreptowicz, jemu zaś dostanie się mniejsza pieczęć, którą godził się wziąć nawet bez pensji, bo tę zachować miał dotychczasowy podkanclerzy. Przyjąwy od króla zlecenie na inflancki sejmik poselski w sierpniu 1788 (Stanisław August nie zaaprobował jednak wysuwanej przez P-a kandydatury jego brata Augusta lub – rezerwowo – jego samego na poselstwo), był P. zaskoczony i bezsilny wobec przeforsowania przez G. Potiomkina kandydatów opozycji. Podczas sejmiku wyłączono stronników P-a z obrad, jako mających dobra tylko za kordonem. Starosta zdołał jedynie wymóc w laudum zastrzeżenie, że dwie osoby spośród obranych będą mogły ustąpić, oddając swe mandaty do obsadzenia królowi. Kilka dni później P. bezskutecznie prosił Stanisława Augusta o kasztelanię trocką dla brata Józefa i o województwo inflanckie dla siebie.
Dn. 22 X 1788 przekazywał P. królowi napisane przez siebie Listy posła do ojca na wsi mieszkającego i odpowiedne w okolicznościach sejm teraźniejszy zatrudniających. Pytał, czy król doradza druk i rozpowszechnianie. Ponieważ pismo wydano, można się domyślać aprobaty Stanisława Augusta dla argumentacji P-a. Wydrukowane w dziewięciu częściach, pod nieco odmiennymi tytułami, Listy noszą daty od 3 do 25 XI 1788. Prawdopodobnie części dalsze dopisywał P. w miarę toczonych na sejmie w listopadzie dyskusji. Choć Roman Pilat widział w Listach najlepszy i najdokładniejszy wyraz zapatrywań stronnictwa pruskiego, naprawdę przedstawiały one poglądy tego obozu (reprezentował go w «korespondencji» syn-poseł) w sposób celowo przejaskrawiony, by na tak przygotowanym tle argumentacja stronnictwa królewskiego (przedstawiali je ojciec i po części syn-konsyliarz) wypadła tym bardziej przekonywająco. «Zdaniem ojca można było bez demonstracyjnego zrzucania gwarancji uzyskać jej uchylenie, działając w przymierzu z carową […]. Za jedyną politykę rozsądną uważa on […] utrzymanie neutralności do czasu wewnętrznego wzmocnienia i rzeczywistej, a nie tylko papierowej aukcji wojska» (W. Konopczyński). P. przestrzegał szczególnie przed aliansem z Prusami, jako jedyną ostoją antyrosyjskiego kursu. Na podstawie wydanych pośmiertnie dzieł Fryderyka II (jako pierwszy P. wykorzystywał je w publicystyce) przypominał rolę Prus w pierwszym rozbiorze i ostrzegał, że choć nowy monarcha ma lepsze od poprzednika nastawienie do Polski, w Berlinie nadal dominują doradcy Fryderyka II. W obawie o narażenie stabilizacji Polski bronił orientacji rosyjskiej, m. in. rozważając kandydaturę w. księcia Konstantego do polskiej korony. Wykazywał korzyści gospodarcze związku z Petersburgiem w handlu czarnomorsko-bałtyckim, a wreszcie dowodził potrzeby kolegialnego organu rządowego (radził tylko ulepszenie statusu Rady Nieustającej). Po zniesieniu Departamentu Wojskowego Rady P. wskazywał na potrzebę utworzenia Komisariatu Wojskowego, który czuwałby nad całokształtem spraw militarnych. W wydanych po styczniu 1789 Listach obywatela do ojca N z synem posłem korespondującego (byłaby to ostatnia, dziesiąta część cyklu), przypisywanych także P-owi, autor upominał się o przywrócenie odjętych królowi prerogatyw. Od lutego 1789, po śmierci teściowej, P. wszczął trwający ponad rok proces ze szwagrami Michałem, woj. bełskim, i Józefem, star. lucyńskim, Borchami o dobra posagowe i spadek należny żonie po matce. Na wieść o zamierzonym przez sejm pozbawieniu Adama Ponińskiego wszystkich godności, w lipcu 1789 P. starał się o szefostwo Zakonu Maltańskiego po nim. Prosił też króla o przyrzeczone ponoć województwo inflanckie, ale miast niego dostał w sierpniu t. r. obietnicę kasztelanii trockiej. Chcąc być jej pewnym, 13 VIII t. r. przesyłał królowi do podpisu formularz dyplomu, a cztery dni później zobowiązanie, iż póki sejm nie orzeknie o kompetencjach króla w zakresie dystrybucji wakansów, nie będzie używał tytułu kasztelana. Choć dla kombinacji związanych z wakansami P. oferował nadto znaczną sumę pieniężną, król dyplomu nie podpisał. Kontynuując proces z M. Borchem w październiku 1789, P. szukał protekcji u generał-gubernatorów połockiego i mohylewskiego, zaś w listopadzie t. r. aż w Petersburgu. Tuż po powrocie odwoływał się do sejmu, żądając obniżenia ustalonego w wyniku nowej lustracji podatku ze starostwa daugieliskiego.
W lutym 1790 P. wydał w Warszawie pracę O banku narodowym w Polszczę ustanowić się. łatwo mogącym. Na kapitał początkowy banku przewidywał zyski ze sprzedaży starostw, ekonomii i dóbr pojezuickich. Obok pożyczek (zabezpieczonych na dobrach ziemskich, hipotekach miejskich i towarach, a więc dostępnych także dla mieszczan) bank miał inicjować przedsięwzięcia przemysłowe i handlowe. P. obliczał, że po dwudziestu latach kapitał banku powiększy się tak znacznie, iż wystarczy na utrzymanie wojska bez potrzeby uciekania się do specjalnych na to podatków. Gdyby sejm przyjął projekt P-a (pełnomocnikiem starosty inflanckiego był w tym zakresie Tadeusz Czacki), ten gotów był objąć dyrektorstwo banku «przy senatorii jakiej dla pozłoty». W tym samym czasie lub niedługo potem w piśmie pt. Kosmopolita do narodu polskiego (w „Drukarni Wolnej”; autorstwo P-a jest domniemaniem współczesnych) eks-oboźny litewski rozważał m. in. problem sukcesji czy dziedziczności tronu; na sprawę dziedziczności korony patrzył bez uprzedzeń zelantów wolności. Dn. 23 V 1790 P. znów przypominał królowi o krześle dla siebie, ale zaznaczał, że traktować je będzie tylko jako etap przejściowy do właściwego celu, jaki stanowiło ministerium. Z następnych listów wynikało, że marzył o podkanclerstwie, ale czynił zabiegi o realniejszą laskę nadworną litewską. Na nadzwycz. sesji prowincjonalnej w czerwcu 1790 Litwini podali kandydaturę P-a wśród trzech osób rekomendowanych królowi do laski nadwornej litewskiej. W ulotnym piśmie z 24 V 1790, w którym występował przeciw planom likwidacji sejmików inflanckich, P. podnosił m. in. możliwość większego niż dotąd wykorzystania przez Polskę portów kurlandzkich mocą odpowiednich umów z Kurończykami. W lipcu t. r. wyjechał z Warszawy do Krasławia dla zakończenia procesu z M. Borchem. Zatrzymany tam do listopada – «jeszcze zawsze starosta inflancki» – listami naglił króla o dyplom senatorski. Dn. 15 XI był z ramienia Stanisława Augusta na inflanckim sejmiku poselskim i zdołał przeforsować kandydatów zaleconych przez króla. Dn. 22 XII 1790 doczekał się kasztelanii trockiej, a niebawem, w r. 1791, Orderu Orła Białego. Wchodząc jako senator do sejmu, 28 XII 1790 przystąpił do konfederacji. Wyznaczony w podwojonym sejmie w skład deputacji konstytucyjnej jako przedstawiciel senatu litewskiego, składał swój podpis na wszystkich odtąd ustawach.
Dn. 7 I 1791, gdy dyskutowano, «czyli od sejmików, czy też od praw kardynalnych ma się zaczynać decyzja?», P. ganiąc opieszałość prac sejmu i zabobonne przywiązanie do elekcji monarchów, pouczał, że przy ustalaniu zasad formy rządu lepiej wychodzić od spraw szczegółowych, ostatecznie jednak, ze względu na wagę przypisywaną tej kwestii przez Izbę, opowiadał się za uchwaleniem w pierwszej kolejności praw kardynalnych. Nie wiadomo, jaką treść miał zaginiony już dziś, a opracowany w styczniu lub lutym 1791 projekt P-a w sprawie sprzedaży pałacu Brühlowskiego. Dn. 20 I t. r., podczas narad nad prawem o sejmikach, P. namawiał do przyjęcia jako podstawy dyskusji projektu wypracowanego przez deputację, zaś 17 II oponował przeciw wyłanianiu do naszkicowania nowego projektu specjalnej delegacji. W mowie z 10 III 1791 ganił w ustawie o sejmikach odsunięcie od nich nieposesjonatów i likwidację głosu wolnego. W tych wypowiedziach z jasnym, a nawet przenikliwym obrazem sytuacji Polski i sejmu sąsiadowała zawiła argumentacja legalistyczna, która doprowadzała do konkluzji współbrzmiącej z głosami jurgieltników ambasady carskiej. Prawdopodobnie z kwietnia t. r. pochodzi podany przez P-a do laski projekt, by dla ochrony sejmowego czasu dalszy ciąg dyskusji o sejmikach przenieść na sesje prowincjonalne. Podczas narad nad ustawą o miastach, 6 IV 1791 P. występował przeciw zezwoleniu mieszczanom na udział w sejmie i na nabywanie dóbr ziemskich. Te jego zapatrywania musiały być znane, skoro w opracowanym na początku t. r. konserwatywnym memoriale Leonard Wołkiewicz Olizar przewidywał powołanie P-a do deputacji dla spraw przemysłu i handlu. Niemniej podpis kasztelana trockiego widnieje pod konstytucją o miastach królewskich z 18 IV 1791, jak również pod Ustawą Rządową z 3 V, choć w kuluarach sejmu zaliczano P-a do jej przeciwników, a niebawem stwierdzano, że oddziałuje on na województwo trockie w duchu przeciwnym konstytucji. U schyłku maja 1791 P. wszedł do sądów sejmowych, zaś 28 VI t. r. do komisji, która miała zająć się kodyfikacją prawa sądowego, tworząc tzw. kodeks Stanisława Augusta. Włączony 9 VI 1791 w skład sześcioosobowej deputacji do ułożenia projektu budżetu Rzpltej (dochodów i wydatków), 10 X t. r. przedstawiał Izbie wyniki prac komisji. Nawiązując do projektu ks. Michała Ossowskiego, P. doradzał sprzedaż starostw. Tydzień później, 17 X 1791, wypowiadał się w sejmie przeciw likwidacji odrębności państwowej Litwy, żądając zachowania rozdzielności skarbów W. Księstwa Lit. i Korony.
W grudniu 1791 J. Bułhakow zaliczał już P-a do ludzi, na których będzie można liczyć przy tworzeniu przyszłej konfederacji antysejmowej. Na sejmiku województwa trockiego w lutym 1792 wskutek wpływów P-a wyrzekano na niszczenie przez sejm staropolskiej wolności i nie zaprzysiężono Konstytucji 3 maja; regaliści zdołali jedynie wymóc wyznaczenie delegatów, którzy mieli za nią podziękować Stanisławowi Augustowi. W marcu 1792 Bułhakow raportował swemu dworowi, że na P-rze można w pełni polegać; podobnie oceniali kasztelana trockiego informatorzy ambasady petersburskiej Kossakowscy oraz (11 IV 1792) N. Repnin. Ten przypominał, że P. posiada dobra w granicach Cesarstwa Rosyjskiego. Dn. 3 III 1792 P. wszedł w skład deputacji, która miała przygotować sejmowy projekt w sprawie Kurlandii. Dn. 27 V przemawiał w imieniu tej komisji w Izbie, opowiadając się za podziałem księstwa na województwa i jego ściślejszym połączeniem z Rzpltą. Sporządzenie ostatecznej wersji projektu odłożono na wniosek P-a do 10 VII 1792. Zapewne w związku z pracą nad tą ustawą wydał Quelque chose concernante la souveraineté du roi et de la République de Pologne sur les Duchés de Courlande et Semigalle (W. 1792). Jako członek deputacji konstytucyjnej P. podpisywał m. in. rozpatrywaną w Izbie 12 i 16 V 1792 ustawę o sejmie. Republikancki duch tej konstytucji tłumaczyli autorzy „O ustanowieniu i upadku Konstytucji 3 Maja” podstępem zasiadających w deputacji konstytucyjnej stronników Rosji – bpa inflanckiego Józefa Kossakowskiego i P-a. Zarzut niesłuszny, skoro projekt przeszedł jednomyślnie w podwojonym składzie sejmu, odpowiadając republikanckiemu nastawieniu Izby.
Dn. 28 VII 1792, już jako sygnatariusz konfederacji targowickiej, P. czynił zabiegi o marszałkostwo w. litewskie, powołując się na obietnicę Katarzyny z r. 1787. Od sierpnia 1792 na zlecenie targowickich szefów odbierał, wraz z woj. wileńskim Michałem Radziwiłłem, przysięgę na wierność konfederacji od magistratur litewskich i przekazywał im rozkaz przeniesienia do Grodna na 15 IX. Delegowany z ramienia generalności do Komisji Edukacyjnej, w początkach września t. r. odbierał przysięgę targowicką od jej członków i przyjmował protokoły sesji. Dn. 10 lub 11 X 1792 jako jeden z delegatów konfederacji targowickiej P. wyjechał do Petersburga, by złożyć Katarzynie II podziękowanie za pomoc w ratowaniu wolności, zaproponować przymierze wieczyste i układ handlowy. Liczył, że w razie zwycięstwa Francji delegacja może zostać dopuszczona do generalnych rokowań z carową w sprawie polskiej. Przybywszy do Petersburga 4 XI, upokorzony przyjęciem przez I. A. Ostermanna i A. A. Bezborodkę, tłumaczył sobie, że «taić nie możemy, żeśmy delegatami nie od kraju całego, ale od mniejszej części skonfederowanych obywateli». Zaopatrzony w listy uwierzytelniające od szefów konfederackich, lecz bez podpisu króla, był też P. w tej misji powiernikiem Stanisława Augusta, od którego odebrał w Warszawie ustne zlecenia. Zdaniem korespondenta Ignacego Potockiego P. postępował w Petersburgu najrozważniej ze wszystkich targowiczan i w miarę możności instruował w tym kierunku innych. Choć – jak wynika z pisanego przez P-a dziennika podróży (Diariusz podróży z Warszawy do Petersburga hrabiego Kazimierza Konstantego de Bröl Platera starosty inflanckiego… w 1792 roku odbytej przepisany przez J. I. Kraszewskiego, w: Kraszewski J. I., Mogiły Abracadabra, W. 1859 s. 231–339) – miał silne poczucie odpowiedzialności przed historią, nie zdołał uzyskać nad Newą niczego prócz komplementów. Kto wie, czy dziennik ów nie jest rodzajem tworzonego wobec potomnych alibi P-a. Po powrocie P. został powołany 17 XII 1792 w skład targowickiej deputacji do naszkicowania projektu formy rządu. W początkach 1793 r. Stanisław August myślał o P-rze jako ewentualnym marszałku Trybunału Lit., ale do realizacji tego projektu nie doszło. Dn. 19 III 1793 P. wszedł do, oddzielonej przez konfederację targowicką od koronnej, litewskiej Komisji Edukacyjnej. Wraz z Józefem Ankwiczem 24 IV t. r. uzgadniał ze Stanisławem Augustem niektóre sporne punkty projektu nowej Rady Nieustającej. Następnego dnia znalazł się na liście jej członków. Gdy 29 IV 1793 Rada zebrała się na pierwsze posiedzenie i podzieliła na departamenty, P. został prezydentem Departamentu Interesów Cudzoziemskich. Dn. 14 V 1793 wszedł do targowickiej komisji do spraw Kurlandii. Zbliżywszy się do J. Sieversa, brał udział – obok J. Chreptowicza – w przygotowywaniu uniwersałów na sejm grodzieński. Już 25 V 1793 donoszono I. Potockiemu (J. Dembowski), że P., «który u Sieversa uchodzi za mocnego dyplomatyka», po awansie Chreptowicza na kanclerstwo otrzyma mniejszą pieczęć litewską. Ambasador liczył, że choć P. był znany jako przyjaciel króla, będzie powolny Rosji, posiadając dobra w jej granicach; ręczył zań także bp J. Kossakowski. Nominowany na podkanclerstwo litewskie 14 IV 1793, po złożeniu przez Chreptowicza urzędu i wyjeździe za granicę, P. faktycznie pełnił funkcje kanclerza. Takim też tytułem niejednokrotnie (acz nieprawnie) się podpisywał.
Zapewne jeszcze przed sejmem grodzieńskim – w maju 1793 – opracował P. w porozumieniu ze Stanisławem Augustem projekt praw kardynalnych, konkurencyjny w stosunku do tego, którym już 22 V dysponował Sievers. Nie odpowiadający wymaganiom ambasadora projekt nie wszedł w ogóle pod obrady sejmu. P. obecny na naradzie u Sieversa, gdy ustalano porządek pierwszych dni sejmu grodzieńskiego, w dniu otwarcia zgromadzenia, 17 VI 1793, wraz z kanclerzem kor. Antonim Sułkowskim, przyjmował w Grodnie delegację mieszczan warszawskich, którzy zabiegali o zmianę targowickiego projektu urządzenia miast. Równocześnie układał grodzieński projekt edukacji narodowej. Dn. 26 VI przemawiał w sejmie za wyłonieniem delegacji, ostrzegając, że odmowa oznaczać będzie odrzucenie oferowanego przez Katarzynę II, «tę we wszelkich zamiarach ubłogosławioną wielką panią», przymierza wieczystego. Już wówczas zdawał sobie sprawę, że Polsce grozi całkowity rozbiór; 3 VII tłumaczył się w Izbie z zarzutu niewręczenia Sieversowi noty, jaką sejm zareagował na uwięzienie poprzedniego dnia posłów opozycyjnych. Argumentował, że skoro pojmani zostali wypuszczeni na wolność, sprawa upadła. Darem swej wymowy P. uspokoił ponoć wzburzone zgromadzenie. Jako podkanclerzy był, wraz z A. Sułkowskim, pośrednikiem między Izbą a ambasadorem rosyjskim przez cały czas obrad. Dn. 4 VI P. i Sułkowski przedstawili posłom projekt instrukcji dla delegacji; tekst ten, odpowiadający wymogom Sieversa, został odrzucony przez obradujących. Wszedłszy w skład delegacji traktatowej, 22 VII 1793 P. podpisał układy z Rosją. Tydzień później nakłaniał posłów do przedłużenia obrad sejmu i podjęcia rokowań z Berlinem. Nadzieję na możliwy do przyjęcia kształt traktatu z Prusami radził pokładać w opiece Petersburga i Wiednia. Dn. 17 VIII 1793 wiedząc, że Izbę czeka ratyfikacja traktatu z Prusami, nie przyszedł na posiedzenie, został na nie jednak ściągnięty przez Sieversa. «Choć poniewolnie» – nie tylko wotował za ratyfikacją, ale głosem o powinnej wobec żądań Katarzyny II pokorze zasłużył na szczególne uznanie ambasadora. Dn. 2 IX, dopilnowany przez Sieversa, przyszedł na sesję. Powołując się na szczególny czas, kiedy «wszelkie moralnej nauki prawidła wpojone i w młodości nabyte doświadczenie w późniejszych latach obala i z gruntu wyniszcza», przemawiał za podpisaniem z Prusami układu handlowego, a podnosząc wiarołomność Berlina, domagał się dla tej umowy gwarancji rosyjskiej. Oponentów przekonywał, że powstanie zbrojne całego narodu – jedyna alternatywa uległości – przyniosłoby obok klęski militarnej nieobliczalne skutki społeczne; przykład rewolucji francuskiej odstręczał go i przerażał.
Darząc Kossakowskich, zwłaszcza hetmana, pogardą i nienawiścią, P. jednocześnie bał się tej potężnej wówczas na Litwie rodziny. Skorzystawszy z jej chwilowej niełaski u Sieversa, wszedł w krąg najbardziej zaufanych ludzi ambasadora obok Sułkowskiego, M. Ogińskiego, Stanisława Bielińskiego, J. Ankwicza. Rola P-a w rozwiązaniu konfederacji targowickiej, traktowanym przez krąg ambasadorski jako szansa ograniczenia władzy Kossakowskich, nie jest jednak jasna. Nie jest pewne, czy podczas narady u Sieversa 14 IX 1793 P. wypowiadał się za niezwłocznym rozwiązaniem targowicy, czy w obawie przed Kossakowskimi kręcił. W każdym razie 15 IX podpisał akt konstytucyjny sejmowej konfederacji grodzieńskiej. Od 5 IX t. r. wchodził w skład deputacji, która miała opracować projekt w sprawie zbankrutowanych banków, zaś dwa tygodnie później został prezesem komisji badającej działalność Komisji Skarbowej Obojga Narodów. Dn. 9 XI zgłosił sejmowi projekt «zakwitowania» Komisji Skarbu Koronnego, a 15 XI podpisał rozliczenie litewskiej Komisji Edukacyjnej. Wobec perspektywy zamknięcia obrad sejmu, 21 XI P. przekazał do laski kilka projektów ustaw: ułożone zapewne na żądanie Sieversa przelanie na Radę Nieustającą uprawnień delegacji traktatowej (Plenipotencya dla WW. i UU. Radę Nieustającą przy boku naszym składających do zakończenia umów traktatowych z dworami rosyjskim i pruskim rozpoczętych, b. m. 1793), projekty w sprawie przewidzianej na r. 1794 demarkacji wschodnich i zachodnich granic Rzpltej (Wyznaczenie WW. i UU. komisarzów do demarkacyi z dworem rosyjskim i berlińskim, b. m. 1793) oraz Instrukcya dla WW. i UU. komisarzów do demarkacyi z dworami petersburskim i berlińskim wyznaczonych (b. m. 1793), projekt Ubezpieczenia manufaktur kompanicznych w ekonomii grodzieńskiej i innych W. Ks. Litewskiego miejscach (b. m. 1793), (opieka rządowa nad manufakturami grodzieńskimi, zwolnienie ich od kwaterunków żołnierskich i niektórych opłat, zapewnienie rynków zbytu), wreszcie projekt Przemiany lenności w dobra ziemskie dziedziczne (b. m. 1793). W mowie z 23 XI 1793, którą żegnał sejm, P. wyrażał radość, że Polska uniknęła całkowitego rozbioru, a ganił «Wolność i równość, są to bowiem bożyszcza nowej sekty, której wszakże rozkrzewienie się w Europie krwią milionowych ofiar na wieki zafarbowane zostało». W nagrodę za działalność w sejmie otrzymał od Katarzyny II sygnet z brylantem. Obok zajęć parlamentarnych od 1 VI 1793 P. – jako komandor maltański – negocjował z Rosją na temat odzyskania skonfiskowanych przez nią dóbr Zakonu Św. Jana. Od 13 XII 1793 zasiadał w nowej Radzie Nieustającej. Przekazując na odjezdnym z Polski swe opinie O. Igelströmowi, Sievers pisał w styczniu 1794, iż «Kanclerz litewski Plater, dawniej zupełnie królowi oddany, kiedy to mało znaczyło, służył dobrze w komisji do traktatu wysadzonej; później jednakże poddał się nieznacznie Kossakowskim ze strachu przed ich wpływem i z obawy o stosunki swoje. Na czele Trybunału Litewskiego byłby on użytecznym […]. Ponieważ zaś zresztą w kraju naszym posiada dobra, dlatego niczego panu naprawdę nie odmówi». Kwalifikacje te wystarczyły, by P., obok wzmocnionych po dymisji Sieversa Kossakowskich, J. Ankwicza i Piotra Ożarowskiego, znalazł się wśród najbliższych doradców Igelströma. Ten podkreślał, iż nadal służy on bezinteresownie («aber immer uneigennützig»).
Dn. 17 i 18 IV 1794 dom P-a «od pospólstwa i Moskwy był nachodzonym i kancelarzysta trzymający akta nazwiskiem Łobaczewski zabitym został». Ponieważ zwyciężyło pospólstwo, 19 IV P. uczynił akces do powstania Kościuszki, a potem asekurował się ofiarowaniem dla insurekcji poważnej ilości sreber stołowych. Choć Henryk Mościcki zachwycał się Testamentem moralnym (częściowo opublikowany w: Mościcki H., Gen. Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. 1917), jaki 23 VI 1794 P. i żona dali idącemu do powstania synowi Janowi, rotmistrzowi kawalerii narodowej, trudno w owych Punktach przestrogi zawierających wyczytać cośkolwiek poza ogólnikami. Przeniknęła podkanclerzego Deputacja Indagacyjna. Dysponując m. in. jego listem do Sieversa, któremu tłumaczył się z zarzutów poczynionych przez Kossakowskich, P. Ożarowskiego i Teofila Załuskiego oraz powołując się na szemranie ulicy, zażądała od Wydziału Bezpieczeństwa aresztowania P-a. Ten wskutek tarć między Deputacją a Wydziałem przebywał jeszcze czas jakiś na wolności, ostatecznie jednak został uwięziony. Pozbawiony ksiąg i pieczęci kanclerskiej, oczekiwał na śledztwo. Swobodę (cieszył się nią już 16 XI 1794) przywróciło mu zapewne zwycięstwo A. V. Suworowa i wkroczenie wojsk rosyjskich do Warszawy. U schyłku grudnia t. r. wyjechał w orszaku Stanisława Augusta do Grodna. Przebywał tam do początków lutego 1795 (wtedy to musiał przekazać Repninowi na wywóz do Petersburga akta «Metryki Litewskiej»), a następnie udał się nad Newę jako członek wyznaczonej przez Repnina delegacji litewskiej, która miała złożyć Katarzynie II hołd i dziękczynienie za uwolnienie kraju z jarzma buntowników.
P. dziedziczył po ojcu m. in. Indrycę, Tenismujżę (Tenishof), Warnowicze, Altborn, Matuliszki, Lassenbek i Scheinfled w Kurlandii, ale miał też wpływ i na inne majątki rodu; on to w r. 1779 rugował z Indrycy i Krasławia jezuitów, nie pozwoliwszy im na zabranie należących do misji ruchomości. Dziesięć lat później był pełnomocnikiem matki wobec uposażonych przez nią krasławskich sióstr miłosierdzia. Niezależnie od posiadanego od r. 1773 starostwa daugieliskiego (od r. 1775 emfiteuza), 14 III 1772 dostał P. w Inflantach Sośnice (Sośnicy), 15 III 1793 klucz wieżecki w ekonomii brzeskiej (emfiteuza); w tymże r. 1793 uzyskał prawo do dziedziczenia po bracie Józefie Wincentym i jego żonie starostwa wołpieńskiego (pow. grodzieński i wołkowyski). Po utracie przez P-a dyplomów podczas insurekcji warszawskiej, 17 XI 1794 król wydał mu ponowne dokumenty na emfiteuzę starostw daugieliskiego i wołpieńskiego. Dla r. 1787 poświadczone jest nadto posiadanie przez P-a w Wilnie placu z dworkiem, zwanego «Chinami». Dn. 28 V 1797 P. był prawdopodobnie w Wilnie podczas uroczystej prezentacji szlachty litewskiej Pawłowi I. Na przełomie l. 1799 i 1800 przebywał dwa miesiące w Witebsku, we wrześniu 1800 był w Krasławiu, zaś w czerwcu i październiku 1800 w Warszawie. W r. 1801 nabył coś z instrumentów i partytur po Michale Kazimierzu Ogińskim. W r. 1803 (może już w poprzednim) wyjechał za granicę. Dn. 22 XII 1803 poseł rosyjski w Paryżu przedstawiał go Talleyrandowi, zaś 1 I 1804 P. został prawdopodobnie przyjęty na audiencji przez Napoleona Bonapartego. Nie wiadomo, kiedy wrócił na Litwę. W kwietniu 1806 był w Wilnie, ale znajdował się tam zapewne już w r. 1805, kiedy to obrano go członkiem honorowym Uniw. Wil. Zmarł 4 VIII 1807 w Daugieliszkach (wg Wolffa w Indrycy), pochowany został w Krasławiu.
Żona P-a Izabela z Borchów Platerowa (1752–7 VI 1713), starannie wykształcona, wywierała duży wpływ na kulturę Inflant. Uważana jest za pierwszą w Polsce redaktorkę pisma dla dzieci, gdyż w l. 1789–92 wydawała w Warszawie tygodnik „Przyjaciel Dzieci” na wzór dzieła A. Berquiena. Mąż jej był prawdopodobnie współtłumaczem i współtwórcą pisemka. Już po jego śmierci Platerowa kształciła na swój koszt w Petersburgu rzeźbiarza Kazimierza Jelskiego, który potem wykonał popiersie lub medalion P-a wg portretu A. Graffa. W r. 1812 podkanclerzyna fundowała w Daugieliszkach nowy kościół.
Platerowie mieli cztery córki, zmarłe w dzieciństwie, i siedmiu synów: Ludwika Augusta (zob.), Jana, Michała Plater-Zyberka (zob.), Konstantego (zob.), Kazimierza (1780–1848), komandora maltańskiego i rzeczywistego radcę stanu, Stanisława (zob.) i Henryka (zm. 1812).
Materiały po P-rze (m. in. jego korespondencja), zgromadzone głównie w Krasławiu, uległy zniszczeniu w listopadzie 1917. Ocalałe resztki są może w Petersburgu i w bibliotece miejskiej w Rzeżycy. Wśród zaginionych papierów krasławskich były przypisywane P-owi szesnastotomowe „Dzieje Królestwa Polskiego za Stanisława Augusta” (w formacie 8-vo).
Syn Jan (1776–1850) studiował prawo w Szkole Głównej w Wilnie, po r. 1804 mieszkał w Izabelinie (pow. wilejski), a następnie w Indrycy, której był właścicielem. W r. 1820 został prezesem I departamentu witebskiego sądu głównego, w l. 1836–50 był sędzią sądu kryminalnego województwa mazowieckiego i kaliskiego w Warszawie (od r. 1841 sądu kryminalnego guberni mazowieckiej i kaliskiej, po r. 1847 sądu kryminalnego guberni warszawskiej).
Portret olejny w Muz. Narod. w W.; Portret pędzla A. Graffa znajduje się w Valduc w Belgii; Rycina E. Quenedey’a (mezzotinta) na podstawie tego portretu (Graffa) w Muz. Narod. w Kr., Zbiory Czapskich; tamże tegoż autora 2 ryciny portretu żony P-a (akwatinta i akwaforta); Fot. wspomnianego portretu P-a w obu pracach Sz. Konarskiego (Platerowie, Armorial…) oraz w: Czerwiński P., Zakon Maltański…, Londyn [b. r.] i w: Ryszkiewicz A., Zbieracze i obrazy, W. 1972; – Estreicher; Nowy Korbut (Oświecenie); Finkel, Bibliogr.; Enc. Org.; Enc. Wojsk.; W. Enc. Powsz. (PWN); PSB (Borch Michał, Jelski Kazimierz, Olizar Leonard); Słown. Geogr. (Daugieliszki); Konarski Sz., Armorial de la noblesse polonaise titrée, Paris 1958; tenże, Platerowie, Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., IV 61–5; Kossakowski Sz., Monografie historyczno-genealogiczne, W. 1860 II; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., V (Dodatek); Uruski; Żychliński, III 193; Elektorów poczet; Łoza, Kawalerowie; [Twardowski B.] B. T., Spis osób, które uczestniczyły w działaniach wojennych Kościuszki 1794 r., P. 1894 s. 177; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; Chwalewik, Zbiory pol., I 260–1; Hutten-Czapski E., Spis rycin w zbiorze Emeryka Hutten-Czapskiego w Krakowie, Kr. 1901; Katalog tek Glinki, W. 1919 I; – Bieliński, Uniw. Wil., II–III; Blum K. L., Ein russischer Staatsmann… (Jakob Johann Sievers), Leipzig–Heidelberg 1858 IV 23, 71; Ciechanowiecki A., Michał Kazimierz Ogiński und sein Musenhof zu Słonim, Köln 1961; Czerwiński P., Zakon Maltański i jego stosunki z Polską na przestrzeni dziejów, Londyn [b. r.] s. 105–7, 155, 161, 163; Dihm J., Niemcewicz jako polityk i publicysta w czasie Sejmu Czteroletniego, Kr. 1928; tenże, Trzeci maj, Kr. 1932 s. 17; Grochulska B., Echa upadłości warszawskich bankierów, w: Wiek XVIII. Polska i świat, W. 1974; Grodek A., Idea banku narodowego, W. 1936 s. 42, 45, 47–8, 57, 59–60, 62, 74; Hedemann O., Historia powiatu brasławskiego, Wil. 1930; Iłowajski D., Sejm grodzieński, P. 1872 s. 115, 117, 135–7, 146–7, 149, 155–6, 176–7, 189, 215, 241, 256, 301, 327; Jabłoński H., Sąd kryminalny wojskowy w roku 1794, W. 1935; [Jałowiecki J.], Warnowicze, „Przegl. Katol.” R. 25: 1887 nr 26 s. 406; Jobert A., Komisja Edukacji Narodowej w Polsce, Wr. 1979; Kaleta R. Obiady czwartkowe na dworze króla Stanisława Augusta, w: Warszawa XVIII wieku, W. 1973 z. 2; Kalinka W., Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, Kr. 1891 cz. I 306–8, 314–16; tenże, Sejm Czteroletni, Lw. 1881–6, II 495, 508, 525, 532; Kłodziński A., O Archiwum Skarbca Koronnego na Zamku Krakowskim, Arch. Kom. Hist. AU, S. 2., Kr. 1923 I; Kornatowski W., Kryzys bankowy w Polsce 1793 roku, W. 1937; Korwin S., Trzeci maj i Targowica, Kr. 1890 s. 69–70, 80, 142–3, 203, 207, 211, 214, 217, 221; Korzon, Wewnętrzne dzieje, III, IV; Kostomarov N. I., Poslednije gody Reči Pospolitoj, Sankt Petersburg 1886 I–II; Kościałkowski S., Antoni Tyzenhauz, Londyn 1970 I (w indeksie imię błędnie); Kraszewski J. I., Polska w czasie trzech rozbiorów, W. 1902–3 II 286, III 249, 291, 310, 322, 348; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Mann Z., Stanisław August na sejmie ostatnim, W. 1938; Manteuffel G., Cywilizacja, literatura i sztuka, Kr. 1897 s. 94–5; tenże, Inflanty, P. 1879 s. 86; Michalski J., Sejmiki poselskie 1788 r., „Przegl. Hist.” R. 51: 1960 s. 66, 352–4; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, Wil. [b. r.]; tenże, Generał Jasiński i powstanie kościuszkowskie, W. [b. r.]; Pilat R., O literaturze politycznej Sejmu Czteroletniego, Kr. 1872 s. 110–11, 146; Plater-Broel L., Krasław, Londyn 1975 s. 24, 26; Raszewski Z., Staroświecczyzna i postęp czasu, W. 1963; [Rolle J.] dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 I–II; Rostworowski E., Sprawa zaplecza przemysłowego dla armii na Sejmie Czteroletnim, „Kwart. Hist.” R. 63: 1956 z. 4–5 s. 53–4, 57; Rosiak S., Prowincja litewska Sióstr Miłosierdzia, Wil. 1933; Ryszkiewicz A., Zbieracze i obrazy, W. 1972; Schmit H., Dzieje Polski XVIII i XIX wieku, Kr. 1867 III 37; tenże, Walka opozycji na posiedzeniu 17 VIII 1793, „Dzien. Liter. i Polit.” 1867 nr 20; Smoleński W., Dionizy Mikorski poseł wyszogrodzki, w: Studia historyczne, W. 1925 s. 143, 147–8; tenże, Konfederacja targowicka, Kr. 1903; tenże, Mieszczaństwo warszawskie w końcu wieku XVIII, W. 1976; tenże, Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; tenże, Publicyści anonimowi z końca wieku XVIII, W. 1912 s. 39–40; Solovev S., Istoria padienia Polši, Moskva 1863 s. 266; Tokarz W., Rozprawy i szkice, W. 1959 I; Tyszkiewicz E., Króla Stanisława Augusta ostatni pobyt w Grodnie, „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” T. 1: 1873–8 s. 11, 49, 51–4, 78; Wąsicki J., Konfederacja targowicka i ostatni sejm Rzeczypospolitej z 1793 roku, P. 1952 s. 80–2, 179, aneks 10; Wegner L., Sejm grodzieński ostatni, P. 1866 s. 101, 190–1, 195–6, 198–9, 203–4, 325–6; Weyssenhoff J., Kronika rodzina Weyssów-Weyssenhoffów, Wil. 1935; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., P. 1922 II; Zahorski A., Centralne instytucje policyjne w dobie rozbiorów, W. 1959; Załęski, Jezuici, V/1; Żytkowicz L., Rządy Repnina na Litwie, Wil. 1938; Żywirska J., Ostatnie lata życia króla Stanisława Augusta, W. 1975; – Akty powstania Kościuszki, III; Akty Vil. Archeogr. Kom. IX, XVI, XXIX; Herbarz szlachty Inflant polskich z 1778 roku, Oprac. A Heymowski, Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., II; Jundziłł S., Pamiętniki, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1914 XIII; Kalinka W., Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta, Cz. II. Dokumenta do historii drugiego i trzeciego podziału, Kr. 1891 s. 9, 12, 16, 23, 34, 42; Kaliński W., Dziennik, Wr. 1968 (w indeksie P. błędnie identyfikowany z bratem Józefem Wincentym); Kodeks Stanisława Augusta, W. 1938; Kossakowski J., Pamiętniki, W. 1890; [Krasicki I.], Korespondencja Ignacego Krasickiego, Wr. 1958; Listy pani Mniszchowej, żony marszałka w. koronnego, pisane do matki, pani Zamoyskiej z domu Poniatowskiej wojewodziny podolskiej 1787, „Roczn. Tow. Hist. Liter. w Paryżu” R. 1866 [druk.] 1867 s. 191, 197–8; Lutostański K., Les partages de la Pologne et la lutte pour l’independence, Lausanne–Paris 1918; Magier, Estetyka Warszawy; Mater. do dziej. Sejmu Czteroletniego, III–IV; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, II (w indeksie pomieszano różnych Platerów); Naruszewicz A., Diariusz podróży Stanisława Augusta króla na Ukrainę w roku 1787, W. 1805 s. 181, 212, 223, 249, 282, 292; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, W. 1957 I (w indeksie błędnie imię P-a); O ustanowieniu i upadku konstytucji 3 maja, Lw. [b. r.] s. 251, 253, Bibl. Mrówki, t. 147–51; Ogiński M., Mémoires, Paris 1826 I; Patz J. J., Z okien ambasady saskiej, W. 1969; Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, W. 1963 I–II; Protokoły posiedzeń Komisji Edukacji Narodowej 1786–1794, Wr. 1969; [Radziwiłł K. S.], Korespondencja Księcia Karola Stanisława Radziwiłła, Kr. 1898 s. 43, 235, 238, 249, 258, 261; Sbornik dokumentov kasajuščichsia administrativnogo ustrojstva severo-zapadnogo kraia, Vilna 1903; Sbornik Russ. Ist. Obšč., XLVII, LXXVII; [Sievers J. J.], Drugi rozbiór Polski z pamiętników Sieversa, W. 1906 II 130; Sumariusz czynności konfederacji generalnej targowickiej kor. od dnia 14 miesiąca maja 1792 roku (24 IV, 14 VI 1793); Sumariusz generalny czynności konfederacji targowickiej, [b. m. 1793] (protokół I nr 117, protokół II nr 12, Sumariusz materii 24 i 25 IV, 12 i 14 VI 1793, protokół IV nr 10, protokół V nr 164–5, 303); [Śniadecki J.], Korespondencja Jana Śniadeckiego, Wr. 1954 II; Tajna korespondencja z Warszawy do Ignacego Potockiego 1792–1794, W. 1961 (w indeksie imię błędnie); Trębicki A., Opisanie sejmu ekstraordynaryjnego podziałowego roku 1793 w Grodnie, W. 1967; Vol. leg., VII 298, 545–6, VIII 760–1, 858, 945, IX 8, 30, 202, 219 i od s. 225 passim, X; Zaleski B., Korespondencja krajowa Stanisława Augusta, P. 1872 s. 91–2, 127, 166, 174, 182, 184–94; Źrzódła do dziejów Kurlandii i Semigalii, Kr. 1870 s. 13; Žurnal prebyvania ego veličestva korola polskago Stanislava Avgusta v Grodne 1795–1796, Wyd. M. F. De Pule, Moskva 1870 s. 3–5, 7–9, 10, 12; – „Wiad. Grodzieńskie” 1792 nr 12; – AGAD: Arch. Król. Pol. 202, 203, 357, 361 k. 96 i od k. 112, 363 k. 22, Arch. Publ. Potockich, 279a/304, Arch. Przezdzieckich, C-27, C-28, C-29, C-30, C-33, Arch. Radziwiłłów dz. V 11833, 11838, Arch. Tyzenhauzów F-20, F-133, G-380, Mater. geneal. W. Wielądka 45, tzw. Metryka Lit. VIII/13, Sigillata 33 k. 35, 46–7, 86, Zbiór z Muz. Narod. 660, Zbiór rękopisów z B. Przezdzieckich B. 1173, B. 1174; B. Czart.: rkp. 682 (listy P-a i ojca), 683, 698, 700, 723, 735, 861 s. 239, 891, 929, 930, 1189; B. Jag.: rkp. 3756 oraz Akc. 52/61 s. 216–217, 227 (Konopczyński W., Polscy pisarze polityczni, II); B. PAN w Kr.: rkp. 3588.
Bibliografia do Jana Platera: Kalendarzyk polityczny… przez Radziszewskiego P., l. 1836–49, W. 1836–49; Rocznik urzędowy obejmujący spis naczelnych władz cesarstwa oraz wszelkich władz i urzędów Królestwa Polskiego na r. 1850, W. 1850; – „Kur. Warsz.” 1850 nr 299; – Życiorys Jana P-a, opracowany przez Zbigniewa Szcząskę, w Materiałach Red. PSB.
Zofia Zielińska