Sapieha Kazimierz Leon Karol h. Lis (1697–1738), generał artylerii lit. Ur. 28 III w Warszawie, był synem Aleksandra Pawła (zob.) z małżeństwa z Marią Krystyną de Béthune, bratem Józefa Stanisława (zob.) i Michała Antoniego (zob.).
Początkową edukację otrzymał S. zapewna w domu pod kierunkiem Franciszka Szymonowicza. W bardzo młodym wieku dostał od ojca star. wołpieńskie i mimo braku potwierdzenia królewskiego (formalna cesja dopiero w r. 1727) używał tytułu starosty. Być może on to już wiosną 1708 był tytularnym rotmistrzem chorągwi pancernej w armii lit. podporządkowanej Stanisławowi Leszczyńskiemu. W r. 1710 udał się z Królewca, gdzie od r. 1709 przebywał z matką, w podróż do Francji; do kraju wrócił chyba dopiero w r. 1717. W końcu r. 1718 (lub na początku 1719) wspomagał ojca w zajeździe Dąbrowny, o którą Sapiehowie procesowali się t. r. z A. Mienszykowem i Ludwikiem Pociejem. Być może był w r. 1719 deputatem do Trybunału Lit. W r. 1722 posłował na sejm (nie wiadomo skąd). Dn. 13 X 1723 uczestniczył w zjeździe rodzinnym w Grodnie w sprawie układu majątkowego z Jerzym Stanisławem Sapiehą. Jako poseł wileński na sejmie warszawskim 1724 r. wyznaczony został do komisji do rokowań z dyplomatami obcych państw (ministrami cudzoziemskimi). Na początku 1725 r. był jednym z reprezentantów rodu na kongresie w Białej na Podlasiu poświęconym kwestii dóbr neuburskich. Dn. 4 IX 1725 wystawiono akt mianowania go generałem artylerii lit. po rezygnacji Bogusława Ernesta Denhoffa (funkcję nadano w rzeczywistości jednak w końcu października, kiedy S. kupił rangę za 34 686 złp.). Skłóciło go to z Czartoryskimi, którzy zabiegali o ten urząd dla swego kandydata. Z sejmu w r. 1726 wybrano S-ę do komisji do rokowań z dyplomatami austriackimi, do komisji kurlandzkiej (nie uczestniczył w niej) oraz do lustracji pow. oszmiańskiego dla celów fiskalnych. Na sejmie tym zdał też relację ze stanu artylerii lit. i przedstawił jej potrzeby. W r. 1727 bezskutecznie zabiegał o star. sądowe brasławskie. Wiosną 1728 próbował wespół z Ogińskimi nie dopuścić do opanowania Trybunału Lit. w Wilnie przez Radziwiłłów i Wiśniowieckich.
Posłował S. z Inflant na sejm grodzieński 1729 r.; na sejmie 1730 r., na którym był prywatnie, pilnował spraw rodziny. W kwietniu 1731 był w Wilnie na inauguracji Trybunału Lit. i pomagał Ogińskim w przeforsowaniu, wbrew Radziwiłłom, wyboru Michała Eperyaszego na marszałka. Dn. 9 V t. r. podpisał układ z Ogińskimi w sprawie wspólnej walki o dobra neuburskie. Był jednym z aktywniejszych organizatorów zajazdu owych dóbr i z wielkim niezadowoleniem przyjął decyzję odłożenia planowanej na wrzesień t. r. akcji. Uczestniczył w jesiennych pertraktacjach z Radziwiłłami o ostateczne uregulowanie sprawy dóbr neuburskich, lecz nic nie uzyskał. Pilnował więc Trybunału Lit. debatującego nad wyegzekwowaniem dekretów zapadłych w tej sprawie. W marcu i początku kwietnia 1732 brał udział w Warszawie w dalszych pertraktacjach z plenipotentem palatyna reńskiego Karola III Filipa i Radziwiłłami o dobra neuburskie, zakończonych ostatecznie zawarciem ugody 7 IV t. r. Na sejm 1732 r. posłował z woj. smoleńskiego (pow. starodubowskiego). Sprawy prywatne uniemożliwiły mu udział w sejmie nadzwycz. 1733, na który się początkowo wybierał (prawdopodobnie jako poseł z Inflant).
Podczas bezkrólewia po śmierci Augusta II opowiadał się S., jak większość swej rodziny, za wyborem na tron polski Stanisława Leszczyńskiego. Na sejmie konwokacyjnym wiosną 1733 bezskutecznie zabiegał o funkcję marszałka; wyznaczony został na nim do rady u boku prymasa. Latem, mimo wezwań, nie chciał przybyć na sejmik orszański i przyjąć od tamtejszej szlachty funkcji pułkownika powiatowego. Wynikało to zapewne z niechęci do angażowania się w spory polityczne. Nie był również na elekcji. Pozostał w swych dobrach upewniając dowództwo wkraczających do Rzpltej wojsk rosyjskich o swej neutralności i oddaniu carowej Annie Iwanownie. Nie zgodził się też towarzyszyć stryjowi (stryjecznemu) Michałowi Józefowi (zob.) w planowanym przez niego wyjeździe do Drezna, gdzie miał on reprezentować stronników Augusta III. Szybko jednak zaakceptował S. wybór Augusta III. Mimo to jesień 1733 i wiosnę 1734 spędził w Prusach Książęcych. Nie stawił się na wezwanie prostanisławowskiej konfederacji w Wilnie (5 IV), która domagała się, by przed jej marszałkiem Marcjanem Ogińskim złożył przysięgę oraz sprawozdanie z wydatków na artylerię. Ubolewał jednak nad klęską litewskich stronników Stanisława Leszczyńskiego w starciu z wojskiem rosyjskim pod Sielcem 19 VIII t. r. Neutralność w okresie walk o koronę polską, protekcja stryja Michała Józefa, szybkie zaakceptowanie Wettyna i następnie półroczny pobyt przy królu (1. poł. 1735 r.) w Warszawie przyniosły S-że w krótkim czasie liczne awanse i nadania od Augusta III. Dn. 28 V 1735 otrzymał długo wakujący urząd woj. brzeskiego lit., 20 VI t. r. rotmistrzostwo chorągwi petyhorskiej po ojcu, 30 VIII t. r. Order Orła Białego, 28 IX t. r. dowództwo lejbregimentu dragonii gwardii królewskiej w armii lit. z cesji stryja Michała Józefa. W połowie listopada t. r. zrezygnował jednak z konferowanego mu woj. brzeskiego lit. Zachował generalstwo artylerii lit. i dbał o rozwój tej broni, wydając na nią pokaźne sumy. Politycznie udzielał się stosunkowo mało. Główną uwagę koncentrując na sprawach majątkowych spędzał czas przeważnie przy Trybunale Lit. Tuż przed śmiercią podjął gorączkowe zabiegi o urząd woj. podlaskiego, w tym celu wiosną 1738 wyjechał do króla do Wschowy.
Przez długie lata ojciec nie chciał przekazać S-że żadnych dóbr na własność. Od dziadka Kazimierza Jana (zob.) otrzymał 16 XI 1718 starostwa: ławaryskie, rakanciskie i oniksztyńskie. Dopiero w r. 1726, pod wpływem żądań przyszłej teściowej S-y – Anny z Sanguszków Radziwiłłowej (zob.) – ojciec zapisał mu Druję. Dn. 26 VIII 1727 ożenił się S. z Karoliną Teresą Pią, córką kanclerza w. lit. Karola Stanisława Radziwiłła (zob.) i t. r. ojciec scedował mu formalnie star. wołpieńskie (2 X, lecz sprawa ta ciągnęła się do r. 1731). W r. 1730 dostał od ojca prawa do Iwia (pow. oszmiański), a od króla do wsi Dyrwian i Zogot wW Inflantach. Podobnie jak większość Sapiehów był wciąż w długach i musiał zastawiać swe dobra. Bez powodzenia usiłował wydostać od teściowej sumy posagowe żony (300 tys. złp., w tym 200 tys. w gotówce płatne w dwu ratach i zabezpieczone na Niechniewiczach, a reszta w klejnotach, sprzętach itp.). Jako prawny spadkobierca dóbr neuburskich przez wiele lat zabiegał o ich przejęcie; 19 X 1732 wraz z bratem stryjecznym Antonim Kazimierzem (zob.) zawarł ugodę z Antonim Pociejem, strażnikiem lit., na mocy której miał on otrzymać 140 tys. złp., a 30 X 1732 układ z Hieronimem Florianem Radziwiłłem, który zobowiązał się wypłacić S-że 586 tys. złp. w zamian za rezygnację z określonych włości. W r. 1733 wspólnie z braćmi wykupił od Jana Klemensa Branickiego część hrabstwa dąbrowieńskiego. Po śmierci ojca objął Oświeje w pow. brasławskim (zastawił je w r. 1735 i już nie wróciły do Sapiehów) i Balbierzyszki w pow. kowieńskim. W tym czasie kupił Czereję w pow. orszańskim od stryja Michała Józefa, który zapisał mu w testamencie Kock (woj. lubelskie), Wysokie i Siemiatycze (woj. brzeskie lit.). S. był sygnatariuszem zawartej 19 III 1738 w Brześciu Lit. ugody majątkowej Sapiehów z Antonim Pociejem. Zmarł podczas pobytu u króla we Wschowie 30 V 1738, został pochowany w Siemiatyczach 16 XI t. r.
Z małżeństwa z Karoliną Teresą Pią z Radziwiłłów (19 I 1707 – 27 IV 1765) miał S. m. in. synów: Aleksandra Michała (zob.) i Michała Ksawerego (zob.) oraz córki: Annę Paulinę (22 VI 1728 – 8 II 1800), od r. 1750 żonę woj. bracławskiego Jana Jabłonowskiego (zob. Jabłonowska Anna Paulina) i Mariannę (5 I 1732 – 27 I 1733). Wdowa po S-że wyszła 1 V 1740 za mąż za Józefa Aleksandra Jabłonowskiego (zob.).
Estreicher; Dworzaczek; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Łoza, Hist. Orderu Orła Białego; Niesiecki; Sapiehowie; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Bartoszewicz J., Anna z Sapiehów Jabłonowska, w: tenże, Dzieła, Kr. 1877–82 X 275–6; Kantecki K., Przygody szpiega, w: tenże, Szkice i opowiadania, P. 1883 s. 51; Zielińska T., Rozważania nad kwestią wyposażenia szlachcianek w Wielkim Księstwie Litewskim w XVIII stuleciu, „Kwart. Hist.” R. 95: 1989 s. 103; – Akty Vil. Archeogr. Kom., VIII 382; Matuszewicz, Diariusz; Misztołt A. A., Historia […] domus Sapiehanae…, Wil. 1724; Teka Podoskiego, III 306, IV 150–1; Vol. leg., VI 401, 406, 413, 492, 497, 596; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 2500, Dz. V nr 13849, 18782, Dz. XI nr 132, Arch. Roskie p. LII nr 18, p. LIV nr 3 (list z 30 III 1732), p. LVI nr 4, 12, p. LVII nr 49, Nabytki Kolekcjonerskie rkp. 3 s. 66; B. Czart.: rkp. 207 nr 108; B. Kórn.: rkp. 400 k. 38–39; B. Narod.: BOZ rkp. 941 passim; Lietuvos Mokslu Akademijos Centrines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 17 nr 3, 19, F 18 nr 130, 132, F 139 nr 4000, 4001, 4060, 4061, 4069; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Andrzej Rachuba