Machnicki Kazimierz (1780–1844), prawnik, major W. P., mason, działacz związków tajnych w Król. Pol. Ur. w Poznaniu w rodzinie szlacheckiej, był synem Antoniego i Zuzanny Twardowskiej (u Bonieckiego: Gniazdowskiej). Studiował prawo na uniwersytetach w Hadze i Heidelbergu. Znał «język francuski, niemiecki, łaciński; a także matematykę, fizykę, historię, statystykę i geografię». Po powrocie do kraju pracował w sądownictwie, m. in. w Łomży, gdzie był sędzią trybunału. Po wkroczeniu wojsk francuskich został dowódcą gwardii narodowej w stopniu podpułkownika i ścierał się jeszcze czas jakiś z Prusakami. Urzędował też okresowo w Białymstoku do chwili przekazania tego obszaru Rosji, po czym powrócił na dawne stanowisko do Łomży. Tu zastała go wojna 1809 r. W kwietniu wszedł do 13 p. piechoty liniowej Ks. Warsz. Awansował szybko, gdyż 29 V już był kapitanem. Po zakończeniu wojny M. stacjonował w Lublinie, gdzie należał do współzałożycieli loży «Wolność Odzyskana» (1811 r.), w której pełnił funkcje «mówcy». W masonerii osiągnął III stopień wtajemniczenia. Do loży lubelskiej wciągnął M. liczne grono oficerów pułku, m. in. W. Łukasińskiego. Po przeniesieniu pułku do Zamościa M. wstąpił prawdopodobnie do tamtejszej loży symbolicznej «Jedność», a wraz z nim i inni oficerowie, późniejsi działacze związków tajnych w Król. Pol.: Wolnomularstwa Narodowego i Tow. Patriotycznego.
W maju 1812 został M. odkomenderowany na adiutanta polowego gen. M. Haukego, następnie na szefa sztabu gen. A. Kosińskiego, z którym w czasie kampanii 1812 r. działał na Wołyniu, walcząc m. in. pod Pawłowicami, Dubienką i Uściługiem. W lutym 1813 przydzielony został do załogi Zamościa na stanowisko «plac-majora» twierdzy, a od sierpnia – szefa batalionu. W t. r. odznaczony został Krzyżem Kawalerskim Virtuti Militari. Po kapitulacji Zamościa uniknął niewoli rosyjskiej i już po kilku miesiącach, na wieść o odbudowie armii polskiej, zgłosił się do służby z przydziałem do 4 p. piechoty liniowej (2 II 1814). Z nieznanych jednak przyczyn przeniesiony do 5 p. piechoty, podał się do dymisji, którą otrzymał 15 III 1816 z prawem noszenia munduru. Po otrzymaniu dymisji mieszkał aż do czerwca 1819 na wsi w Woli Studziańskiej w pow. krasnostawskim. Mimo swego wykształcenia i praktyki prawniczej nie podjął pracy ani w sądownictwie, ani w administracji natomiast sporo czasu poświęcał rozważaniom nad obecną sytuacją i historią Polski. Pozostał po nim trudno czytelny brulion z poprawkami, znaleziony w papierach W. Łukasińskiego i umieszczony w aktach Komisji Śledczej pod nazwą: «Oryginalna rozprawa przez Machnickiego napisana i przyznana o dawniejszym i teraźniejszym politycznym stanie Polski».
Od czerwca 1819 do marca n. r. mieszkał M. w Warszawie. W tym czasie komunikował się z W. Łukasińskim w sprawie organizacji i dalszej działalności założonego przez niego Wolnomularstwa Narodowego (WN). W pracach tych starał się unikać większych zgromadzeń, komunikując się jedynie z najzaufańszymi działaczami WN, a przede wszystkim z samym Łukasińskim. Ustawy związkowej nie podpisał nigdy, stąd łatwo mu było utrzymywać później w śledztwach, że do żadnych związków tajnych nie należał, bo ani ustaw nie podpisywał, ani przysięgi nie składał. Niemniej jego udział w organizacji, a także działalności i likwidacji WN (jesień 1820) był nie tylko bezsporny, ale i ogromny. W marcu 1820, jak sam twierdzi, z powodu choroby oczu wyjechał ponownie na wieś do Nasielska w Płockie, gdzie dzierżawił niewielki mająteczek do czerwca 1821. W tym czasie kilkakrotnie przyjeżdżał do Warszawy nie tylko w interesach własnych, ale i WN. Kiedy Łukasiński zakładał, wraz z przedstawicielami poznańskiego Związku Kosynierów (gen. J. N. Umińskim, I. Prądzyńskim), Tow. Patriotyczne (TP, 1 V 1821), M-ego w Warszawie nie było. Zaraz jednak po swoim przyjeździe ze wsi zaakceptował decyzję Łukasińskiego współpracy z Poznańczykami, co dla twórcy TP miało bardzo duże, wg jego własnego świadectwa, znaczenie. M. odwiódł nawet Łukasińskiego od wycofania się z prac TP, kiedy okazało się, że rozłam w Komitecie Centralnym, spowodowany kontrowersją programową między Łukasińskim a grupą poznańską, był prawie nie do rozstrzygnięcia. Wydaje się, że właśnie na ten program Łukasińskiego miał przemożny wpływ pozostający zawsze w cieniu M.
Od czerwca 1821, aż do wyjazdu w Poznańskie po wybuchu powstania 1830 r., M. stale przebywał w Warszawie, czyniąc bezskuteczne starania o paszport zagraniczny. Z chwilą rozpoczęcia śledztwa przeciw członkom WN M. został wezwany, jak i inni czołowi działacze, przez gen. J. Rautenstraucha z rozkazu w. księcia Konstantego do złożenia deklaracji o związku. Napisał ją 6 V 1822 i starając się ukryć polityczny charakter WN przedstawił je jako jedną z łóż wolnomularstwa ogólnego, powołując się w tym celu na rozłam, jaki zaistniał w owym czasie w masonerii polskiej. Aresztowany został 10 XII 1822 i osadzony w więzieniu w klasztorze pokarmelickim na Lesznie. W czasie śledztwa, trwającego do 28 II 1823, twardo w dalszym ciągu stał na gruncie istnienia jedynie WN i nie dał się sprowokować do bardziej konkretnych zeznań dotyczących TP, poprzestając nawet w sprawach WN na bardzo ogólnikowych stwierdzeniach. Rozkazem w. księcia Konstantego z lutego 1824 został M. oddany pod «Sąd Wojenny Najwyższy w zastępstwie Sądu Sejmowego» i uniewinniony większością głosów wyrokiem z 14 VI t. r. Na wolność wypuszczony został dopiero w jesieni (2 X 1824), w dodatku z koniecznością codziennego meldowania się u majora placu, a co trzeci dzień u gen. D. Kuruty. W drugiej fazie dochodzeń, prowadzonych przez M. Nowosilcowa i w. księcia Konstantego po odkryciu przez Łukasińskiego na jesieni 1825 r. faktu istnienia TP M. był w jakiś szczególny sposób dręczony moralnie, chociaż nie aresztowany. W liście do gen. Kuruty prosił o uwolnienie go od zniewag, godzących w jego honor, nie podał jednak, jakich to zniewag doznawał, ale w dalszym ciągu żadnych nowych zeznań składać nie chciał. W ten sposób przetrwał aż do wybuchu powstania, otoczony legendą najbardziej nieugiętego członka ówczesnych towarzystw tajnych.
Nie znane są powiązania M-ego ze spiskiem podchorążych. Istnienia ich nie można chyba jednak zupełnie negować, jako że ofiarowywano mu poprzez K. Bronikowskiego przywództwo powstania. M. zgodził się przyjąć dowództwo pod warunkiem, aby w chwili wybuchu stanął do jego dyspozycji oddział jazdy. Niedopełnienie tego warunku stało się przyczyną odsunięcia się M-ego od jakiegokolwiek uczestnictwa w powstaniu. Dn. 2 XII 1830 M. został mianowany «dobranym» członkiem Rady Administracyjnej, ale w liście otwartym z 3 XII odmówił zasiadania w Radzie, określając powstanie jako nieroztropne i od początku źle ukierunkowane. Być może jeszcze w grudniu 1830 wyjechał z Warszawy do siostry zamieszkałej w Rusocinie (pow. Śrem) w W. Ks. Pozn. Mieszkał albo we wspomnianym Rusocinie, albo w Poznaniu, gdzie w pierwszych dniach lutego 1831 przedstawił się prezydentowi E. Flotwellowi. Starał się, jako urodzony w Poznaniu, o prawo pobytu. Następnie wystąpił do króla pruskiego, aby w drodze łaski uzyskać stałą pensję odpowiadającą jego randze wojskowej. Starania M-ego o pomoc materialną od rządu pruskiego nie odniosły skutku, chociaż ponawiał je kilkakrotnie już z zagranicy. Natomiast na podstawie otrzymanego od władz pruskich paszportu wyjechał najpierw do Hamburga (sierpień 1831), a następnie do Paryża, gdzie w październiku 1832 mieszkał przy rue Coin de St. Jacques. Później nieco wyjechał do Marsylii, skąd 21 V 1840 znów zwracał się do Flotwella z prośbą o wypłacenie mu przynajmniej zaległego za r. 1813 żołdu w wysokości 4 250 franków. Zamierzał bowiem udać się do Konstantynopola i tam wstąpić do wojska tureckiego. Zabiegi jego i tym razem pozostały bez skutku. Jego wcześniejsze starania o pomoc pieniężną u rządu francuskiego również pozostały daremne. Umarł w nędzy, częściowo sparaliżowany, 15 X 1844 w Marsylii. Postać M-ego została otoczona aureolą bohaterstwa już za życia, czego dowodem wzmianka w III części „Dziadów”, później wprowadzali go na karty swoich utworów S. Żeromski („Wszystko i nic, Popiołów sprawa druga”) i T. Hołuj („Królestwo bez ziemi”). Niekiedy mieszano go z Janem Machnickim.
Askenazy Sz., Łukasiński, W. 1929 I, II (bibliogr.); Bortnowski W., Walka o cele powstania listopadowego (od 29 listopada 1830 r. do lutego 1831 r.), Ł. 1960; Dylągowa H., Towarzystwo Patriotyczne i Sąd Sejmowy (1821–1829), W. 1970 (bibliogr.); Hahn W., Kazimierz i Jan Machniccy, „Przegl. Powsz.” T. 174: 1927; Małachowski-Łempicki S., Wolne Mularstwo w Lubelszczyźnie 1811–1822, L. 1933; tenże, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Pollak R., K. M. (Nowe szczegóły biograficzne), „Kwart. Hist.” T. 42: 1928 s. 580–7; – Łukasiński W., Pamiętnik, W. 1960; – „Dzien. Narod.” (Paryż) 1844 nr 195; „Kron. Emigracji Pol.” (Paryż) T. 3: 1835 s. 308 n.; – AGAD: Kom. Rządowa Wojny sygn. 404 (akta sprawy Łukasińskiego); B. PAN w Kr.: rkp. 2228 I, II (akta Delegacji Sądu Sejmowego).
Hanna Dylągowa