Pac Kazimierz Michał h. Gozdawa (zm. 1719), pisarz w. litewski, kawaler maltański, komandor poznański i stwołowicki. Był synem Hieronima Dominika (zm. ok. 1662), strażnika lit., i Anny z Wojnów, córki Piotra, podstolego lit., bratem Piotra Michała (zob.) i Jana Kazimierza (zob.). Utraciwszy w dzieciństwie ojca, wychowywał się – «za syna wzięty» – na dworze swego krewniaka, przyszłego kanclerza lit. Krzysztofa Paca (zob.). Informacje o losach P-a sprzed r. 1682 pochodzą właśnie z testamentu Krzysztofa i jego żony Klary. Pierwsze nauki odbywał P. w Warszawie, aby mógł się «dworowi i sejmowi przypatrzeć», a jesienią 1673 wysłano go w długą podróż za granicę. P. zwiedził Niemcy, Włochy, Niderlandy i Francję; opanował dobrze języki niemiecki i włoski. Zapewne wiosną 1677 przybył na Maltę i był tam jeszcze w listopadzie 1678. Został przyjęty do zakonu joannitów, odprawiwszy wszystkie «exertitia wojenne i kilka karawan».
Powróciwszy w r. 1680 lub 1681 do kraju, P. rozpoczął dość żywą działalność publiczną. Występował odtąd stale jako kawaler maltański. W grudniu 1682 był posłem na sejm z Kowieńskiego. W r. 1683 otrzymał pisarstwo litewskie (jako pisarz litewski występował w marcu 1684). Dn. 3 VI 1684 przybył z Warszawy do Jaworowa, przywożąc królowi pieczęć wielką litewską po śmierci Krzysztofa Paca. Na sejmie 1685 wyznaczono go do rewizji skarbu koronnego, został ponadto członkiem komisji mającej przeprowadzić rozgraniczenie między powiatem piltyńskim a Księstwem Kurlandzkim oraz komisji granicznej pomiędzy powiatem brasławskim a Księstwem Kurlandzkim. Brał udział w sejmie grodzieńskim 1688 r. jako poseł żmudzki oraz w sejmie warszawskim 1688 r. jako poseł inflancki. Na sejmie 1690 r. wszedł do grona deputatów do boku królewskiego, powołano go ponadto do rewizji skarbu koronnego oraz do komisji z elektorem brandenburskim. W grudniu 1690 wyznaczono go do dystrybuty pieniędzy dla egzulantów z województw kijowskiego, smoleńskiego i czernihowskiego. W lecie 1693 znajdował się w Warszawie. Wtedy to właśnie wmieszał się do awantury pomiędzy podskarbiną lit. Izabelą Sapieżyną a wojewodziną kijowską Anną Stanisławską. Awantura ta o mało nie zakończyła się pchnięciem szpadą przez P-a sługi królowej Marii Kazimiery Tagussera. Na sejmie 1694 r. występował jako poseł grodzieński. Trudno stwierdzić, jaką rolę odgrywał P. w dojrzewającym w latach dziewięćdziesiątych XVII w. kryzysie na Litwie, jakkolwiek współdziałał zapewne dość ściśle z Sapiehami. Gdy po sejmiku gromnicznym w Rosieniach, który zebrał się w r. 1696 celem obrania deputatów na Trybunał, zmarł star. żmudzki Piotr Michał Pac, bp żmudzki Jan Hieronim Kryszpin Kirszensztein, zaciekły przeciwnik starosty, nie chciał się zgodzić na jego pochówek. Ustąpił dopiero pod naciskiem wywartym m. in. przez P-a. Zawiązana 19 VIII 1696, po zerwanej konwokacji, konfederacja generalna warszawska wyznaczyła P-a do grona deputatów u boku prymasa. P. podpisał elekcję Augusta II. Na sejmie koronacyjnym w r. 1697 podpisał potwierdzenie praw przez Augusta II. Był obecny jako poseł piński na sejmach pacyfikacyjnych 1698 i 1699 r.; na tym ostatnim powołany został do komisji elbląskiej.
Z początkiem 1702 r. nazwisko P-a stało się głośne w całej Rzpltej, na nim bowiem ostatecznie zaciążyć miała odpowiedzialność za zerwanie sejmu 1701–2 r. Sejm obradował w chwili, gdy zagrożony przez najazd szwedzki August II próbował m. in. rozstrzygnąć konflikt z Karolem XII poprzez mediację Rzpltej, dążąc usilnie do uspokojenia nastrojów w kraju. Kluczową rolę w uspokojeniu szlachty, krytykującej politykę wewnętrzną Augusta oraz jego poczynania na arenie międzynarodowej, odegrać miała «pacyfikacja» Litwy. P., który podpisał datowany 16 I 1702 akt pacyfikacji W. Ks. Lit., mocą którego utrzymano dotychczasową pozycję Sapiehów, już 18 I, jak się wydaje z inspiracji Sapiehów, wystąpił z żądaniem pozostawienia mu funkcji marszałka nadwornego litewskiego. Godność tę nadano mu jakoby w wyniku wcześniejszych porozumień z Sapiehami (wg Wolffa po raz pierwszy przywilej na marszałkostwo nadworne otrzymał 24 VII 1698). Tymczasem August II, chcąc stworzyć przeciwwagę dla stronnictwa sapieżyńskiego, oddał marszałkostwo Kazimierzowi Antoniemu Sanguszce. Na sejm 1701–2 r. posłował P. z pow. kowieńskiego. Już od 20 I obrady sejmowe toczyły się w napiętej atmosferze wywołanej dążeniem P-a do zahamowania obrad w razie niezaspokojenia przez króla jego żądania. Niedotrzymanie przez Augusta II obietnicy przyjął P. jako punkt wyjściowy dla dokonania szerszej krytyki jego działalności. Piętnował wszczęcie wojny z Karolem XII, konszachty z dworem berlińskim i z carem, zwracał ponadto uwagę na niedotrzymanie przez króla paktów konwentów. Oskarżycielskiej mowy P-a wygłoszonej 4 II «atentissime wszyscy słuchali». W końcu P. opuścił izbę i jakkolwiek marszałek sejmu Jan Szembek otrzymał 7 II od niego kartkę, w której deklarował przywrócenie aktywności sejmowej pod warunkiem odbudowy zaufania pomiędzy królem a szlachtą, ostatecznie 8 II zamknięto obrady. Krytykując politykę Augusta II i jego najbliższego otoczenia występował P. nie tylko jako rzecznik opozycji sapieżyńskiej, lecz wyrażał w tym momencie nastroje szerokich mas szlacheckich. Charakterystyczne, że jego obszerny manifest skierowany po zerwanym sejmie do województw i powiatów (znany w wielu odpisach) zawiera przede wszystkim akcenty antysaskie i antyniemieckie oraz krytykę łamania przez Augusta kardynalnych praw Rzpltej.
Wkrótce po zerwaniu sejmu P. opuścił Warszawę i 24 III 1702 spotkał się wraz z podskarbim lit. Benedyktem Sapiehą z kanclerzem szwedzkim K. Piperem. Wobec ministra miał oświadczyć, iż zerwał sejm, powodując się troską o interesy Rzpltej oraz króla szwedzkiego. Wyrażając podziękowanie, Piper upewnił P-a o łasce Karola XII, przyrzekając mu stosowną nagrodę. Działalność P-a w l. n. znana jest bardzo słabo. Wraz z Benedyktem Sapiehą zjawił się na zwołanym przez prymasa Michała Radziejowskiego zjeździe warszawskim (15 II 1703). Jesienią 1703 znajdował się w Warszawie. W grudniu 1704 zwracał się z Warszawy do podkanclerzego kor. Jana Szembeka ze skargami na rabunki w swych dobrach, wskazując na swą lojalność wobec Augusta II. Przed 13 VII 1708 otrzymał z nominacji Stanisława Leszczyńskiego urząd marszałka nadwornego litewskiego. Zapewne ok. r. 1709 wycofał się z życia publicznego. W lutym 1710 prosił jedynie kanclerza lit. Karola Stanisława Radziwiłła o instancję u króla, zapewniając, iż – jak tylko zdrowie mu pozwoli – pospieszy do Augusta II. W marcu 1710 zrezygnował na rzecz Krzysztofa Konstantego Paca z pisarstwa litewskiego. W lipcu 1715 załatwiał swe sprawy w Trybunale Litewskim. Nie wykluczone, że wkrótce P. wszedł w jakieś bliżej nie znane kontakty z dworem berlińskim, z których usprawiedliwiał się w listach do Radziwiłła. Wiadomo, że w kwietniu 1718 pisał do króla pruskiego Fryderyka Wilhelma I, wyrażając obawy, iż Prusy zamierzają wprowadzić swe wojska do Rzpltej; w powyższej sprawie P. domagał się wyjaśnień.
P. był komandorem zakonu joannitów: od r. 1685 poznańskim i od r. 1688 stwołowickim. W marcu 1705 żalił się, iż dobra stwołowickie zostały obłożone nadmiernymi świadczeniami. Skargi te ponawiał w styczniu 1712 i w listopadzie 1713, kiedy to pisał do K. S. Radziwiłła, iż dobra stwołowickie i pociejkowskie nie powinny podlegać ciężarom wojskowym, prosząc ponadto o interwencję u hetmana lit. Ludwika Konstantego Pocieja. W r. 1682 kanclerz Krzysztof Pac cedował mu starostwo szyrwintskie i mejszagolskie. Po jego śmierci uzyskał mocą zapisu (z 3 III 1684) Klary Izabeli Pacowej, spełniającej życzenie kanclerza, dobra Dowspudę i Janówkę (14 wsi) w pow. grodzieńskim z obowiązkiem spłacenia długu 18 000 złp. na rzecz karmelitanek wileńskich, a we wrześniu t. r. przejął od niej starostwo pińskie. Otrzymał ponadto ruchomości pozostałe po stryju, pałac Belweder pod Warszawą wraz z folwarkiem. Na podstawie testamentu z 11 III 1685 Klara Izabela Pacowa uczyniła P-a swym generalnym spadkobiercą, oddalając pretensje swego brata Jakuba de Mailly Lascaris, który wszczął zresztą z P-em spór o spadek, zakończony wygraną P-a. W r. 1692 układał się z Dominikiem Aleksandrem Tyszkiewiczem i jego żoną Krystyną o zastaw majątku Horodyszcze. Wg Wolffa po śmierci brata przejąć miał w czerwcu 1696 pałace wileńskie. W listopadzie 1714 cedować miał starostwo Szyrwinty i Mejszagołę Michałowi Eperyaszemu, a starostwo pińskie bratankowi Piotrowi, chorążycowi nadwornemu lit. Dobra te były silnie zniszczone. Sprawował ponadto opiekę nad bratem Piotra – Józefem. Wg Wolffa P. posiadał również starostwo wilkijskie (między ujściami Dubissy i Nieważy do Niemna). W l. 1684–90 ukończył prace kamieniarskie wewnątrz ufundowanego przez kanclerza kościoła w Pożajściu. Prace te prowadził Włoch P. Putini. Przy sprowadzaniu marmurów, służących do wystroju wnętrza, pośredniczyć mieli kameduli bielańscy. Jesienią 1689 kopuła kościoła obita została żelazną blachą przez ryskiego majstra. Nadto w r. 1690 jako «gratus successor» wystawił nagrobki kanclerzowi i jego żonie. P., narzekający ustawicznie na «podagrę i chiragrę», zmarł w r. 1719. Stosownie do jego życzenia, dobra po nim przejęli bratankowie Józef, kaszt. żmudzki (zob.), i Piotr, star. wilejski.
Dworzaczek; Niesiecki; Uruski; Żychliński; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 317; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Fabiani B., Nieznane portrety Paców, „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 15: 1971 cz. 2; Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II, P. 1856 I 382–3; Jonasson G., Karl XII: s polska politik 1702–3, Uppsala 1968; Karwowski S., Komandoria i kościół Św. Jana Jerozolimskiego w Poznaniu, „Roczniki Pozn. Tow. Przyj. Nauk” T. 36: 1911 s. 75–9; Narbutt J., Dzieje wewnętrzne narodu litewskiego. Wil. 1843 I 88; Staszewski J., O miejsce w Europie, W. 1973; Szujski J., Dzieje Polski, Kr. 1866 IV 188; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; Wiśniewski J., Z dziejów Dowspudy i jej właścicieli, „Roczn. Białostocki” T. 13: 1976 s. 380–2; Zarewicz L., Zakon kamedułów, jego fundacje i dziejowe wspomnienia w Polsce i Litwie, Kr. 1871; – Diariusz sejmu walnego warszawskiego 1701–1702; W. 1962; Medeksza, Księga pamiętnicza; Poczobut Odlanicki J. W., Pamiętnik, W. 1877; Rzeczpospolita w dobie upadku. Wybór źródeł, Wyd. J. A. Gierowski, Wr. 1955; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Vol. leg., V 713, 720, 757, 773, 784, 785, 811, 984, VI 9, 57; Załuski, Epistolae, III, 158, 161, 845; Zawisza K., Pamiętniki, W. 1862 s. 19, 21, 114, 115, 177, 203; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 11203; B. Czart.: rkp. nr 449, 470, nr 536 k. 89 n., nr 1676, 2115, s. 124–6, nr 5810, 10964–10965; B. Narod.: BOZ rkp. 1302 (testamenty Krzysztofa Zygmunta Paca, kanclerza); B. Ossol.: rkp. 233; B. PAN w Kr.: rkp. 6121.
Andrzej Link-Lenczowski