Olszowski Kazimierz (1865–1933), prawnik i dyplomata, poseł RP w Niemczech, poseł i ambasador RP w Turcji. Ur. 12 XII w Mieronicach w pow. jędrzejowskim w rodzinie ziemiańskiej, był synem Gustawa Cypriana i Wandy Emilii z Szaniorów. Miał brata Zygmunta. Ukończył gimnazjum filologiczne w Warszawie oraz Wydział Prawa na Uniw. Warsz. Uzupełniał wykształcenie w Paryżu, Berlinie i Petersburgu. Początkowo (od r. 1895) pracował jako sekretarz w sądzie powiatowym, potem prowadził praktykę adwokacką. Jednocześnie w grudniu 1897 wszedł do zarządu i następnie został jednym z pięciu dyrektorów Tow. Budowy i Prowadzenia Hotelów w Warszawie, którego głównym udziałowcem był Ignacy Paderewski. Towarzystwo to w listopadzie 1901 otworzyło w Warszawie najnowocześniejszy wtedy hotel w Królestwie «Bristol». O. był również jednym z założycieli spółki firmowo-komandytowej «Edward Rudowski i Spółka», od stycznia 1915 Tow. Akcyjnego «Elektrownia», w Mokotowie i prezesem jego zarządu. W lutym 1914 został wiceprezesem Wystawy Samochodów i Silników Spalinowych dla rolnictwa i przemysłu w Warszawie. Był członkiem Resursy Kupieckiej w Warszawie, działał w Tow. Automobilistów Królestwa Polskiego (wiceprezes w r. 1915/16).

W czasie pierwszej wojny światowej O. złożył 7 II 1915, wraz z Ignacym Szebeką, ministrowi spraw wewnętrznych w Piotrogrodzie memoriał w sprawie jeńców cywilnych Polaków poddanych niemieckich i austriackich, internowanych w Rosji i Królestwie. Był jednym z twórców i wiceprezesem Polskiego Komitetu Opieki nad Jeńcami. Wszedł w skład Komitetu Obywatelskiego st. m. Warszawy jako członek oddziału kół szkolnych w Sekcji Pomocy dla Szkolnictwa w Wydziale IV Oświecenia. Był także członkiem Rady Miejskiej st. m. Warszawy. Głównym przedmiotem zainteresowania O-ego była rejestracja strat wojennych. Prowadził ją początkowo w dziedzinie rolnictwa, w porozumieniu i przy współpracy Centralnego Tow. Rolniczego, propagując akcję powoływania komisji szacunkowych. Opublikował też broszurę O rejestracji strat na skutek wojny przez własność ziemską poniesionych (W. 1915). Dokooptowany w kwietniu 1916 do Rady Głównej Opiekuńczej (RGO), działał intensywnie w Wydziale Szacunkowym, później w Wydziale Rejestracji Strat Wojennych, przyczyniając się wydatnie do zorganizowania w r. 1916 przez RGO 116 komisji szacunkowych na prowincji i 17 komisji w Warszawie. Politycznie O. był związany ze Stronnictwem Demokratyczno-Narodowym (SDN). W jego organie „Nowe Ognisko” (1916 nr 4–5 i odb.) ogłosił artykuł pt. O obronie własności miejskiej wobec kryzysu doby dzisiejszej. Był członkiem Komisji Redakcyjnej siedmiotomowego wydawnictwa zbiorowego pt. „Likwidacja skutków wojny w dziedzinie stosunków prawnych i ekonomicznych w Polsce” (W.–Kielce 1917–18), opublikowanego nakładem Wydziału Rejestracji Strat Wojennych RGO. O. zamieścił tu również trzy własne prace: Polski Bank Miejski (t. I), w której przedstawił organizację kredytu długoterminowego, O zamierzonym obciążeniu Królestwa Polskiego częścią długu wojennego Austro-Węgier (t. VI z. 2) oraz Czy umowy przez władze okupacyjne z osobami trzecimi zawarte obowiązywać będą rząd polski (t. VI z. 3.). Po utworzeniu w styczniu 1917 Tymczasowej Rady Stanu (TRS) O. został w niej dyrektorem Komisji Windykacji Strat Wojennych, członkiem Rady Departamentu II Skarbu i Rady Departamentu V Gospodarstwa Społecznego oraz członkiem Komisji do Spraw Jeńców. Pracował również w Komisji Przejściowej TRS (28 VIII 1917 – 24 I 1918). Od lutego 1918 kierował Urzędem Rozrachunku Państwowego i Strat Wojennych przy Min. Skarbu. W związku z wyborami do Rady Stanu wszedł w marcu 1918 z ramienia SDN do Narodowego Komitetu Wyborczego.

W r. 1918 O. napisał kilka prac dotyczących problemów prawno-ekonomicznych Polski: Stosunek prawny skarbu Królestwa Polskiego do donacji (W. 1918), O domenach Królestwa Polskiego (mszp. w B. Narod. sygn. BN III 655. 221), W sprawie rozrachunku państwowego między Królestwem Polskim a Rosją (mszp. w B. Narod., sygn. BN III 655. 255); w wydanej z adnotacją «ściśle poufne» pracy Podstawy rozrachunku państwowego pomiędzy Polską a Rosją (W. 1918) zajmował się zagadnieniem udziału Polski w długach Rosji, oceną strat wojennych wyrządzonych przez wojska carskie w Królestwie oraz oceną dochodów uzyskanych przez rządy carskie z Królestwa Polskiego w l. 1892–1913.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości O. był dyrektorem Departamentu Odszkodowań Wojennych w Min. Skarbu. W grudniu 1918 wyjechał jako członek polskiej Delegacji Ekonomicznej na konferencję pokojową w Paryżu. Był członkiem Stałej Narady przy Delegacji Polskiej i jednym z najbardziej kompetentnych współpracowników Biura Prac Kongresowych. Wszedł do Komisji Odszkodowań Konferencji Pokojowej i był członkiem jej 1. Podkomisji Oceny Strat i 3. Podkomisji Środków Kontroli i Gwarancji. Występował w Komisji lub jej podkomisjach w sprawie ogólnych zasad odszkodowań za straty wojenne (memoriał z 10 II 1919, postulujący nieobciążanie terytoriów zabranych dawniej przez państwa centralne udziałem w odszkodowaniach nałożonych na te państwa i podkreślający ich prawa do odszkodowania za poniesione własne straty), w sprawie zwrotu przedmiotów przywłaszczonych przez państwa nieprzyjacielskie (12 II) oraz bronił przyznania Polsce prawa do odszkodowań wg zasad zawartych w memorandum J. F. Dullesa (13 II). Uczestniczył w przygotowaniu w marcu 1919 tez polskiej Delegacji Ekonomicznej w kwestii warunków, na jakich zostaną oddzielone od państwa niemieckiego prowincje przechodzące do innych państw, w opracowaniu memoriału w sprawie odszkodowań w naturze (którego postulaty nie zostały jednak uwzględnione w traktacie pokojowym) i w opracowaniu listy strat wojennych Polski (ocenianych łącznie na sumę 73 351 mln. fr.).

W dn. 2 V 1919 O. przesłał przewodniczącemu Komisji Odszkodowań, francuskiemu ministrowi finansów L. Klotzowi, notę delegacji polskiej w sprawie własności państwa polskiego, zabranej niegdyś przez Prusy, domagając się bezpłatnego jej zwrotu Polsce. Przed końcem maja 1919 O. opracował i przekazał Komisji VI Finansowej Konferencji Pokojowej propozycje Polski w sprawie podziału funduszów instytucji państwowych między Niemcy a cedowane Polsce terytoria. Poruszony w nich problem został częściowo uregulowany w artykule 312 traktatu wersalskiego. Jako jeden z dwu reprezentantów Polski przedstawił 5 IV 1919 w specjalnej Podkomisji dla Interesów Finansowych Państw Sprzymierzonych w Rosji notę pt. „Przeznaczenie wierzytelności niemieckich w Rosji na odszkodowania zarówno z tytułu szkód wojennych, jak i szkód spowodowanych przez rewolucję w Rosji”, a 11 IV 1919 O. oświadczył w Komisji Odszkodowań, że rząd polski ocenia na sumę 200 mln. fr. szkody wojenne poniesione przez rolnictwo w rejonach na wschód od linii granicznej postulowanej przez Polskę. Ustalona wbrew praktyce prawa międzynarodowego w artykule 256 traktatu wersalskiego zasada, że za wszelkie dobra i wszelką własność, znajdującą się na odstąpionych przez Niemcy poszczególnym państwom (z wyjątkiem Francji i Belgii) terytoriach, należy zapłacić równowartość na fundusz odszkodowań, o ile dobra te i własność należały do Rzeszy, państw niemieckich, byłego cesarza lub rodziny cesarskiej, została dzięki staraniom O-ego złagodzona w stosunku do Polski przez wprowadzenie zastrzeżenia w artykule 92 traktatu stanowiącego, że budynki, lasy i inna własność państwowa, należąca przedtem do Polski, zostaną przez Polskę nabyte bez jakichkolwiek ciężarów. W dn. 26 VIII 1919 O. został mianowany szefem Sekcji w Min. Spraw Zagranicznych (MSZ) w IV stopniu służbowym, a 30 IX 1920 dyrektorem Departamentu Prawno-Traktatowego MSZ.

Od dn. 11 VIII 1919, jako członek delegacji polskiej, O. brał udział w rokowaniach w Berlinie w sprawie uregulowania stosunków polsko-niemieckich. W związku z wybuchem I powstania śląskiego delegacja opuściła niebawem Berlin. W drugiej fazie pertraktacji berlińskich, wznowionych w końcu września, O. nie uczestniczył. Został bowiem mianowany członkiem delegacji polskiej wysłanej do Paryża w celu złożenia wyjaśnień Radzie Najwyższej w sprawie stosunków z Niemcami. Po przerwaniu pod naciskiem Francji rokowań z Niemcami w Berlinie w listopadzie 1919, wznowiono je w Paryżu na początku stycznia 1920. O. stał na czele delegacji polskiej. Dn. 9 I 1920 zawarto polsko-niemiecką konwencję rozrachunkową. Dn. 10 I O. wypowiedział umowę gospodarczą z Niemcami, zawartą 22 X 1919 w Berlinie, 17 I podpisał z L. Klotzem polsko-francuską konwencję w sprawie pożyczki dla Polski w wysokości 500 mln. marek niemieckich. Wynik rokowań paryskich stanowił duży sukces delegacji polskiej i osobisty O-ego. W dn. 22 IV 1920 O. podpisał z Wysokim Komisarzem Ligi Narodów w Gdańsku, działającym w imieniu Wolnego Miasta, R. Towerem prowizoryczny układ ekonomiczny. W lipcu t.r. wyjechał w składzie delegacji polskiej na konferencję Rady Najwyższej w Spa. W sierpniu t.r. (do 2 IX) brał udział w pracach delegacji polskiej w Mińsku w sprawie warunków rozejmu i preliminariów pokojowych między Polską a Rosją i Ukrainą Radziecką. Od października 1920 jako członek delegacji polskiej brał udział w rokowaniach z Niemcami w Paryżu w sprawach komunikacyjnych zakończonych podpisaniem 21 IV 1921 konwencji tranzytowej z Niemcami. Delegatom polskim nie udało się jednak zrealizować postulatów ministra spraw wojskowych gen. Kazimierza Sosnkowskiego, by nie dopuścić do tranzytu wojskowego przez polskie Pomorze.

W pierwszej fazie kryzysu, wywołanego dymisją ministra spraw zagranicznych Eustachego Sapiehy, wśród kandydatów na to stanowisko wymieniano w Sejmie – jak donosiła prasa – również i O-ego (ministrem spraw zagranicznych został wówczas Konstanty Skirmunt). Dn. 9 VI 1921 O. wszedł w skład komisji, która miała opracować projekt powołania spółki «Tow. popierania i rozwoju życia gospodarczego na Wschodzie». W dn. 22 VIII 1921 O. otrzymał nominację na drugiego delegata RP na II Zgromadzenie Ogólne Ligi Narodów w Genewie. Wraz z Franciszkiem Sokalem był z ramienia delegacji polskiej członkiem komisji prawnokonstytucyjnej II Zgromadzenia Ogólnego Ligi Narodów. O. został mianowany przez Naczelnika Państwa w dn. 18 IX 1921 delegatem Polski do rokowań z Niemcami w sprawie Konwencji Górnośląskiej. Po wydaniu decyzji przez Konferencję Ambasadorów 20 X 1921 o podziale Górnego Śląska tajną uchwałą Rady Ministrów z dn. 25 X 1921 mianowano O-ego ministrem pełnomocnym do odebrania obszarów Górnego Śląska przyznanych Polsce. W rokowaniach toczących się od przełomu listopada i grudnia 1921 partnerem O-ego ze strony Niemiec był Eugen Schiffer. Główny punkt sporny stanowiła kwestia uprawnień Polski do likwidowania niemieckiej własności prywatnej w polskiej części Górnego Śląska, przewidzianych przez traktat wersalski, a zawieszonych decyzją Konferencji Ambasadorów z r. 1921 na 15 lat. Pod koniec kwietnia 1922 doszło do kompromisu, a w dn. 15 V O. podpisał w Genewie obowiązującą przez 15 lat Konwencję Górnośląską. Równocześnie podpisał układ w przedmiocie granicznych dworców przejściowych z obustronną rewizją celną i paszportową oraz w przedmiocie praw i obowiązków urzędników zatrudnionych przy uprzywilejowanym ruchu tranzytowym i przy sąsiedzkim ruchu kolejowym oraz układ w przedmiocie pocztowego obrotu czekowego.

W związku z gotowością rządów niemieckiego i polskiego do wznowienia pertraktacji gospodarczych O. został przewodniczącym delegacji polskiej i w tym charakterze mianowano go 19 VIII 1922 posłem nadzwycz. i ministrem pełnomocnym I kl., a 29 VIII 1922 otrzymał pełnomocnictwo do prowadzenia rokowań z Niemcami. W dn. 15–20 VII 1922 O. odbył w Warszawie wstępne rozmowy z delegatem Niemiec K. Stockhammernem, a 6 IX rozpoczęły się rokowania w Dreźnie. Dopiero 18 XII t.r. podpisali oni umowę sanitarną i umowę w sprawie «not» Kriesa, tj. banknotów emitowanych w czasie wojny w Król. Pol. przez niemieckie władze okupacyjne. Podpisali jeszcze układ z dn. 1 V 1923 w sprawie przedłużenia terminu z art. 219 Konwencji Górnośląskiej oraz 27 VI 1923 protokół w sprawie wierzytelności hipotecznych i na tym zakończyły się rozmowy drezdeńskie. Tymczasem 7 VI t.r. O. został mianowany posłem nadzwycz. i ministrem pełnomocnym I kl. w III stopniu służbowym w Berlinie. Niemcy przyjęli nominację O-ego niechętnie. Dalsze zaś pertraktacje polsko-niemieckie, wznowione w Warszawie, toczyły się już pod kierownictwem Witolda Prądzyńskiego. Objęcie przez O-ego placówki w Berlinie zbiegło się z objęciem stanowisk kanclerza i ministra spraw zagranicznych Rzeszy przez Gustawa Stresemanna. O. przewidywał, jaki kurs przyjmie polityka Niemiec wobec ich sąsiadów, i od początku zwracał uwagę MSZ na możliwość bezpośrednich rozmów niemiecko-francuskich i konieczność zapewnienia Polsce choćby pośredniego wpływu na ich przebieg. O. śledził czujnie przebieg rokowań mocarstw zachodnich z Niemcami o pakt reński. Ostrzegał w r. 1925 niemiecki Auswärtiges Amt, by nie żywił złudzeń co do jakichkolwiek zmian w nastawieniu Polski w sprawie jej granic zachodnich. Starał się też przekonać ambasadora Francji w Berlinie P. de Margerie o dwulicowej grze Stresemanna wygrywającego obawy mocarstw zachodnich przed Związkiem Radzieckim. Po konferencji w Locarno (1925) w raportach do MSZ zwracał m. in. uwagę, że nastąpi wzmożona działalność Niemiec w sprawach niemieckiej mniejszości narodowej w państwach Europy środkowej i południowej, w kwestiach zbrojeniowych Niemiec, ostrzegał przed szkodliwą dla Polski akcją Niemców w Wielkiej Brytanii i przed kampanią zmierzającą do rewizji granicy polsko-niemieckiej. Sugerował natomiast nawiązanie współpracy polskich partii z tymi ugrupowaniami niemieckimi, które wykazywały tendencję do porozumienia z Polską. W grudniu 1926 O. przygotował memoriał pt. Kilka uwag o stosunku Niemiec do Polski. Przewidywał w nim, że «mniej więcej za osiem do dziesięciu lat» nastąpi zbrojne starcie między Niemcami a Polską w związku ze sprawą Pomorza. O. był na placówce berlińskiej jednym z dyplomatów oceniających najbardziej trafnie politykę Niemiec. W r. 1925 O. ogłosił pod krypt. Dr. S. T. pracę pt. Artykuł 19 Paktu Ligi Narodów (W. 1925). Ostatni okres pobytu O-ego w Berlinie przebiegał pod znakiem współdziałania w osiągnięciu kompromisów w zakresie spraw finansowych. O. wiązał ściśle sprawę rozrachunku finansowego z toczącą się od r. 1925 wojną celną niemiecko-polską.

Gdy minister spraw zagranicznych August Zaleski i Stresemann osiągnęli porozumienie w marcu 1927 w sprawie wznowienia rokowań w Warszawie, na razie ograniczonych do kwestii osiedlania, O. już w kilka dni później interweniował w Auswärtiges Amt, podkreślając, że ugoda polsko-niemiecka powinna objąć zarówno sprawy gospodarcze, jak i finansowe. Niemieckie ministerstwo spraw zagranicznych podejrzewało wówczas, że O. wpływał na Zaleskiego w duchu nieprzychylnym dla Niemiec. W dn. 28 X 1927 O. otrzymał zapewnienie od Stresemanna, że dołoży wszelkich starań, by rokowania z Polską zakończyły się pomyślnie. Toczyły się one jednak jeszcze w chwili, gdy O. opuszczał Berlin 26 VI 1928 w związku ze swoją nominacją (29 V 1928) na posła nadzwycz. i ministra pełnomocnego RP I kl. w Turcji. Odwołanie O-ego z Berlina było, jak podkreślał T. Jackowski, «ciężkim błędem naszej polityki zagranicznej». W Turcji należał O. do pierwszych posłów, którzy zgodnie z życzeniem rządu tureckiego przenieśli się do Ankary. Za przyczyną O-ego rząd polski wybudował komfortową legację w Ankarze, a placówka polska stała się tam ośrodkiem życia towarzyskiego. W dn. 4 VII 1930 O. został mianowany ambasadorem RP w Turcji. O. dokładał starań, by ożywić stosunki polsko-tureckie w dziedzinie gospodarczej i kulturalnej. Dn. 29 VIII 1931 podpisane zostały dwie konwencje między obu krajami: osiedleńcza oraz handlowa i nawigacyjna. O. cieszył się tak wielkim uznaniem, iż niekiedy bywał proszony przez rząd turecki o pomoc w zawiłych kwestiach prawno-politycznych. Zmarł na atak serca 12 V 1933 w Ankarze. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Był odznaczony m. in. Wielką Wstęgą Orderu Odrodzenia Polski i Komandorią Legii Honorowej.

W małżeństwie ze Stefanią z Jasieńskich O. dzieci nie pozostawił. Stefania Olszowska w l. 1915–16 działała w Komisji do Spraw Urządzania Kwest Ulicznych Komitetu Obywatelskiego st. m. Warszawy, a także w Sekcji Pracy Kobiet. Po śmierci męża mieszkała w Warszawie, w domu przy ul. Długiej 44/46. W czasie okupacji 6 II 1943 policja niemiecka natrafiła w tym domu na tajną drukarnię «Szańca», mieszczącą się w oficynie. Drukarze zginęli w walce z Niemcami, którzy aresztowali wszystkich znajdujących się w domu lokatorów wraz z właścicielką Stefanią Olszowską. Dn. 9 II 1943 została rozstrzelana na Pawiaku.

Enc. Nauk Polit.; Ilustr. Enc. Trzaski; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Współcześni polscy działacze polityczni, W. 1919; Album sterników państwa pol., s. 266–7 (fot.); Uruski, XII 335; Kalendarzyk polityczno-historyczny m. st. Warszawy na r. 1916; toż na r. 1917; Księga adresowa przemysłu fabrycznego w Królestwie Polskim na rok 1904; Rocznik Służby Zagranicznej RP, 1932 s. 42, 242, 1933 s. 58, 189, 1935 s. 89, 118; – Balcerak W., Polityka zagraniczna Polski w dobie Locarna, Wr. 1967; Bartoszewski W., Warszawski pierścień śmierci 1939–1944, W. 1967 (dotyczy żony); Jędruszczak T., Polityka Polski w sprawie Górnego Śląska 1918–1922, W. 1958; Krasuski J., Stosunki polsko-niemieckie 1919–1932, P. 1975; Kukułka J., Francja a Polska po traktacie wersalskim (1919–1922), W. 1970; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1967 II; – Akten zur deutschen auswärtigen Politik 1918–1945, S. B.: 1925–33, Göttingen 1966–76 I 1, 2, II 1, 2, IV, VIII, IX; Archiwum Polityczne Ignacego Paderewskiego, Wr. 1974 II; Conférence des préliminaires de paix. Composition et fonctionnement, (Paris) 1^er avril 1919 s. 56, 94–6; Dokumenty i materiały do historii stosunków polsko-radzieckich, W. 1964 III; Gawroński J., Dyplomatyczne wagary, W. 1965 s. 196–8, 211, 223, 237; Grabski W., Wspomnienia ze Spa, Oprac. S. Kirkor, Londyn 1973 s. 17, 39; tenże, Wyjaśnienia dotyczące ratyfikacji traktatu pokojowego z Niemcami i umowy Wielkich Mocarstw z Polską, Paryż 1919 [druk. W.] s. 1, 21, 27–8, 35–6, 38, 43, 53; Gruber H., Wspomnienia i uwagi, Londyn [b. r.]; Jackowski T. G., W walce o polskość, Kr. 1972; Kutrzeba S., Kongres, Traktat i Polska, W. (1919) s. 21, 47, 51, 72; Landau Z., Tomaszewski J., Kapitały obce w Polsce 1918–1939, W. 1964; Pamiętnik Hermana Diamanda, Kr. 1932; Rose K., Wspomnienia berlińskie, W. 1932; Sokolnicki M., Dziennik ankarski 1939–1943, Londyn 1965; Sprawy polskie na Konferencji Pokojowej w Paryżu w 1919 r., W. 1968 III; Stresemann G., Vermächtnis, Berlin 1932 II; Wierzbicki A., Wspomnienia i dokumenty (1877–1920), W. 1957 s. 308, 310–11, 368–9, 457; Wysocki A., Tajemnice dyplomatycznego sejfu, W. 1974; – „Czas” 1921 nr 124, 165, 206; „Dzien. Urzęd. MSZ RP” 1920 nr 3; „Kadra PN” R. 4: 1943 nr 14/255; „Kur. Warsz.” 1933 nr 131, 132, 134–7, 139–41; „Kur. Warsz.” Niedzielny Dodatek Ilustr. 1933 do nr 139 s. 2 (fot.); „Monitor Pol.” 1918 nr 17, 33, 35, 55, 1920 nr 18, 94; „Nowe Ognisko” 1915 nr 36–7, 39, 43–4, 1916 nr 4–5; „Przegl. Gosp.” 1921 nr 15; „Przem. Krajowy” 1914 nr 4 (55); „Tyg. Ilustr.” 1901 nr 47 s. 920; – AAN: Arch. I. J. Paderewskiego sygn. 745, 837, 843, 847, 914, 927, 975, Kancelaria Cywilna Naczelnika Państwa (KCNP) sygn. 12 k. 89–95, sygn. 70 k. 8–12, sygn. 71 k. 50–59, sygn. 72 k. 82–84, Prezydium Rady Ministrów, Protokoły Posiedzeń t. 16, 17, 18, 19, 22, 44, 51, 61, Rada Główna Opiekuńcza (RGO I/52) sygn. 225 k. 86, Tymczasowa Rada Stanu (TRS) sygn. 83 k. 1–17, Ambasada RP w Berlinie, sygn. 784, MSZ sygn. 704, 705, 854; WAP w Kielcach: zesp. USC Rębieszyce, Oddz. Jędrzejów sygn. 57; – Informacje Andrzeja Rogóyskiego.

Andrzej Piber