Pac Kazimierz h. Gozdawa (zm. 1695), biskup żmudzki. Był najmłodszym z dziewięciu synów Piotra (zob.) i Elżbiety z Szemiotów, bratem Feliksa Jana (zob.), Bonifacego Teofila (zob.) i Michała Kazimierza (zob.), Przed r. 1644 rozpoczął studia w Akad. Wil. Przeznaczony do stanu duchownego, już 23 IX 1643 (po dobrowolnej rezygnacji swego przyrodniego brata Jana) został, jako kleryk mniejszych święceń, proboszczem słonimskim. W r. 1650 uzyskał nominację na sekretarza królewskiego i otrzymał kustodię piltyńską. W r. 1648, wraz z braćmi: Hieronimem, Bonifacym i Michałem Kazimierzem, sprzedał swoją część majątku Ostrowiec i Twerecz (pow. brasławski) bratu Feliksowi Janowi, w r. 1654 został przeniesiony ze Słonima na probostwo białostockie, a w r. 1657 wszedł jako kanonik do kapituły wileńskiej. Po klęsce woj. witebskiego Władysława Wołłowicza pod Miadziołem w końcu 1659 r. P., wraz z bratem Hieronimem, został ujęty przez wojska moskiewskie i wywieziony do Moskwy. Próba wykupienia go z niewoli, podjęta za pośrednictwem Samuela Dernałowicza, skończyła się niepowodzeniem, gdyż Dernałowicz ukradł przekazane mu pieniądze, a w dodatku zajął dobra P-a – Męczeniaty. W r. 1662 nadano mu probostwo wileńskie i gieranońskie. Dopiero w początkach 1663 r. P. powrócił z niewoli i otrzymał nominację na biskupa smoleńskiego. Jesienią t. r. wyznaczony został przez Jana Kazimierza, w miejsce chorego podskarbiego w. lit. Hieronima Kryszpina Kirszenszteina, na komisarza do pozyskania wojska litewskiego. Ostatecznie jednak do wojska nie dotarł, zatrzymany w Mińsku. W czasie pobytu Jana Kazimierza w Wilnie P. został 15 VI 1664 konsekrowany na biskupa smoleńskiego.
Związany ze stronnictwem pacowskim, ściśle współpracował P. z dworem w sprawie elekcji «vivente rege» i brał udział w życiu politycznym Litwy. Jesienią 1664 przewodniczył sejmikowi brasławskiemu, a następnie udał się na sejm 1664/5 r.; wziął udział w sądzie nad Jerzym Lubomirskim. Obecny był również na konwokacji w Grodnie w lipcu 1665. T. r., po śmierci bpa wileńskiego Jerzego Białłozora, Pacowie żądali od Ludwiki Marii nadania mu najpierw godności bpa wileńskiego, a następnie bpa żmudzkiego, chcąc w ten sposób uzyskać kontrolę nad ważną strategicznie Żmudzią. Zabiegi te zakończyły się powodzeniem w r. 1666, kiedy to P. został nominatem żmudzkim (w dwa lata później otrzymał prowizję papieską). Z sejmu 1667 r. wyznaczony został na komisarza do zapłaty wojska i rozpatrzenia sporu między szlachtą pow. piltyńskiego i księciem kurlandzkim Jakubem. Na konwokacji warszawskiej w listopadzie 1668 powierzono mu rewizję skarbu litewskiego. W tym czasie uważany był, jak i reszta Paców, za zwolennika elekcji Romanowa. Zapewne następnie przeszedł na stronę księcia Karola lotaryńskiego. W styczniu 1669 przed sejmikiem przedsejmowym na Żmudzi zabronił katolikom zgłaszania kandydatur ewangelików na funkcje poselskie, a w czasie sejmiku, którego obradom przewodniczył, ostro występował przeciw kalwinom i spowodował elekcję stronników pacowskich. W artykułach poselskich wystąpił przeciw kalwinom i ich protektorowi Bogusławowi Radziwiłłowi, domagając się odebrania im wszelkich praw politycznych. Wybranych z konkurencyjnego sejmiku posłów protestanckich obłożył klątwą. Walka z protestantami stanowiła jedną z podstaw polityki P-a, który zażarcie walczył o wyrugowanie ich z życia politycznego. Starał się też o likwidowanie zborów w swojej diecezji. W dn. 11–13 III 1669 wziął udział w synodzie diecezjalnym w Wilnie. Dn. 19 VIII 1669 odbył ingres do katedry w Worniach. W początkach 1670 r. pilnował sejmiku żmudzkiego w Rosieniach, na którym toczyła się m. in. sprawa wyboru starosty żmudzkiego. Wobec niedojścia do skutku komisji dla rozpatrzenia sporu między szlachtą piltyńską a księciem kurlandzkim wyznaczony został P. ponownie do tej komisji na sejmie 1670 r. Obecny był na sejmie 1671 r.
W czasie elekcji Jana Sobieskiego w r. 1674 P. podpisał manifestację przeciwko obiorowi Piasta, ponieważ wraz z całą rodziną był zwolennikiem księcia Karola lotaryńskiego. W końcu 1675 r. podjął się roli mediatora w sporze między swoim bratem, hetmanem w. lit. Michałem Kazimierzem Pacem, a Michałem Kazimierzem Radziwiłłem, hetmanem polnym lit. W r. 1678, a także w l. 1683 i 1685 był wyznaczony z sejmu do grona komisarzy do zapłaty wojska. W r. 1679 zabiegał o biskupstwo wileńskie, chcąc usunąć z tej godności swego krewnego Mikołaja Stefana Paca. Intrygi P-a wśród kapituły wileńskiej, mimo początkowych sukcesów, nie przyniosły jednak rezultatu. Na sejmie w Grodnie w styczniu t. r. zdecydowanie wypowiedział się w swym wotum za możliwością wznowienia wojny z Turcją, popierając tym samym plany króla Jana Sobieskiego, choć zapewne wrogo był ustosunkowany do jego innych poczynań politycznych, stojąc solidarnie z resztą rodziny w obozie malkontentów. W r. 1686 ponownie pretendował do biskupstwa wileńskiego, ale – nie mając już poparcia swych potężnych krewnych – przegrał rywalizację z Aleksandrem Kotowiczem. Na sejmie 1690 r. wyznaczony został na deputata do Trybunału Skarbowego. W t. r. wydrukował w Wilnie ustawy synodów odprawionych za swoich poprzedników (z l. 1636, 1639, 1647, 1651).
W r. 1676 kupił P. majętność Postawy (miasteczko oraz sioło Stary Dwór i folwark Sowczyn, w woj. wileńskim) od Zenowiczów i w r. 1678 przekazał ją swojemu bratankowi Janowi Krzysztofowi (zob.). Gdy w r. 1686 bratanek gwałtownie potrzebował gotówki, P. odkupił odeń Postawy za 65 000 złp. Majątek Koziniec w pow. oszmiańskim, nabyty w r. 1683 od podkomorzyny żmudzkiej Katarzyny Stankiewiczowej, odsprzedał w r. 1689 siostrzenicy Katarzynie Danilewiczowej, podkomorzynie oszmiańskiej. Miał P. nadto Osnowiany na Żmudzi, które w r. 1694 zapisał bratankowi Janowi Krzysztofowi i jego żonie, zabezpieczając jednak na tej majętności 20 000 złp. dla kapituły wileńskiej. W Worniach wybudował P. w r. 1691 w nowym miejscu murowaną katedrę, wraz z bratem Michałem Kazimierzem ufundował kościół Św. Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie. Zmarł P. w Olsiadach na Żmudzi w r. 1695.
Dworzaczek; Niesiecki; Kojałowicz, Compendium, s. 56; Szostkiewicz, Katalog bpów obrządku łac., s. 138; – Codello A., Hegemonia Paców na Litwie i ich wpływy w Rzeczypospolitej 1669–1674, „Studia Hist.” R. 13: 1970 z. 1 (48) s. 31, 43, 52; tenże, Rywalizacja Paców i Radziwiłłów w latach 1666–1669, „Kwart. Hist.” R. 71: 1964 z. 4 s. 919, 927, 928; Grużewski B., Kościół Ewangelicko-Reformowany w Kielmach, W. 1912; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskigo, Kr. 1898 I 258; Kubala L., Wojny duńskie i pokój oliwski, Lw. 1922; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; Matwijowski K., Pierwsze sejmy z czasów Jana III Sobieskiego, Wr. 1976; Wolff J., Pacowie, Pet. 1885; Wójcik Z., Między traktatem andruszowskim a wojną turecką. Stosunki polsko-rosyjskie 1667–1672, W. 1968; tenże, Rzeczpospolita wobec Turcji i Rosji 1674–1679, Wr. 1976; – Akty Juž. i Zap. Ross., IX; Akty Vil. Archeogr. Kom., IV, XXXIV; Chrapowicki J. A., Diariusz, Wyd. T. Wasilewski, W. 1978; Relationes status dioecesium in Magno Ducatu Lithuaniae, Ed. P. Rabikauskas, Romae 1971 I; Vol. leg., IV 981, 1002, 1037, V 53 (wyd. Ohryzki), 367, 618, 749, 810; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. V nr 11204 (Korespondencja P-a); Arch. Państw. w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów nr 920; B. Czart.: rkp. 401; Inst. Hist. Uniw. Warsz.: Jaroszuk J., Sejm koronacyjny 1669 r., s. 42–3, 194 (praca magisterska).
Andrzej Rachuba