Pelczar Kazimierz (1894–1943), onkolog, profesor patologii ogólnej Uniw. Wil. Ur. 2 VIII w Truskawcu (pow. Drohobycz), był synem Zenona, lekarza zdrojowego w Drohobyczu i właściciela sanatorium w Truskawcu, oraz Marii z Krasnodębskich, miał siostrę Zofię Szymanowiczową (żonę profesora ginekologii UJ) oraz brata Mieczysława, inżyniera górnika. Ojciec P-a był wziętym balneologiem, autorem kilku prac, m. in. „Truskawiec jako zakład leczniczy” (Jasło 1901, 1902, 1903), „Stulecie Truskawca 1827–1927” (Drohobycz 1928), „Przewodnik po zdrojowiskach” (Kr. 1912), „W sprawie dietetyki skazy moczanowej” (Kr. 1920), „Osteomalacja z uwzględnieniem leczenia jej kąpielami” (Kr. 1894). P. ukończył gimnazjum w Drohobyczu, studiował w l. 1912–14 medycynę na UJ, w l. 1914–15 walczył w armii austriackiej, od r. 1915 do r. 1918 przebywał w niewoli rosyjskiej i pracował w szpitalach Czerwonego Krzyża w Kijowie i Moskwie, w l. 1918–20 w kolumnie sanitarnej w V Dywizji Syberyjskiej, a po jej ewakuowaniu przez Chiny i Japonię – w WP. W l. 1920–3 kontynuował studia lekarskie na UJ, gdzie doktoryzował się w r. 1925. W czasie studiów specjalizował się w patologii ogólnej i eksperymentalnej u Karola Kleckiego oraz w badaniach nad przemianą materii u Leona Marchlewskiego. W l. 1921–30 był asystentem zakładu patologii ogólnej UJ, w r. 1927 specjalizował się w Berlinie w hematologii, przeszczepianiu tkanek nowotworowych i hodowli tkanek poza ustrojem u H. Aulera, w r. 1928 w Instytucie Pasteura w badaniach nad biologią złośliwych nowotworów oraz u C. Regaud w Instytucie Radowym w Paryżu w badaniach nad odpornością w chorobach nowotworowych. W r. 1929 habilitował się na UJ na podstawie pracy Badania serologiczne nad odpornością w nowotworach złośliwych (Kr. 1929).
W r. 1930 P. objął jako profesor nadzwycz. katedrę patologii ogólnej i eksperymentalnej Uniw. Wil., gdzie w r. 1937/8 był dziekanem Wydziału Lekarskiego. Poza własną katedrą i zakładem kierował zastępczo w l. 1935–8 zakładem bakteriologii. Własny, słabo wyposażony zakład szybko rozwinął, tak że w r. 1933 zrezygnował z objęcia proponowanej mu po śmierci Kleckiego katedry patologii ogólnej UJ. W r. 1931 wznowił, wraz z Kazimierzem Opoczyńskim i Kornelem Michejdą, działalność Wileńskiego Komitetu do Zwalczania Raka, zorganizował przy nim cykle wykładów onkologicznych i propagował pogląd, że nowotwory złośliwe są uleczalne. Zaraz też w oparciu o miejski dom przewlekle chorych przy ul. Potockiej 6 zorganizował Zakład Leczniczo-Badawczy dla Chorych na Nowotwory i objął jego kierownictwo; onkologii poświęcono jednak tylko część Zakładu, reszta grupowała obłożnie chorych paralityków, parkinsoników, reumatyków, starców dementywnych, a P. zarządzał całością. Rozbudowie działu onkologicznego poświęcił się z całą energią, zdobył dlań sąsiednie realności, rozbudował go do ponad 100 łóżek oraz o dobrze wyposażony w nowoczesną aparaturę oddział rentgenologiczny, pracownie histopatologiczną, anatomopatologiczną, laboratorium kliniczne, w r. 1935 dzięki współpracy z Instytutem Radowym w Warszawie – uzyskał dla swej placówki rad i miał plan przekształcenia jej w filię Instytutu Radowego im. Marii Skłodowskiej-Curie w Warszawie. W r. 1936 zorganizował w Wilnie IV Ogólnopolski Zjazd do Walki z Nowotworami z udziałem uczonych z Niemiec, Litwy i Łotwy. Dn. 11 XI 1937 wyszedł lekko ranny – jako jeden z nielicznie ocalałych – z katastrofy samolotowej. Szerokie kontakty międzynarodowe, biegła znajomość języków angielskiego, francuskiego, niemieckiego i rosyjskiego powodowały, że – niezależnie od corocznych wyjazdów do Francji, Niemiec, Włoch, Anglii czy Hiszpanii dla orientacji w postępach onkologii – wielokrotnie brał udział w zjazdach patologów lub onkologów (Paryż 1931, Madryt 1934, Bruksela 1936, Oksford 1937, Londyn 1938, Moskwa 1940), wygłaszając z reguły dwa i trzy referaty, podobnie jak na wszystkich krajowych zjazdach onkologicznych czy internistycznych.
P. ogłosił 85 prac po polsku, francusku i niemiecku, ale wiele opracowań w maszynopisie uległo w czasie drugiej wojny światowej rozproszeniu; poza tym dużo artykułów drukował w prasie codziennej i wygłaszał liczne audycje w radiu. Podstawowe prace dotyczyły onkologii, m. in.: Transplantation de tumeurs malignes (Paris 1928), Immunisierungsversuche bei den bösartigen Geschwulsten („Zeitschr. f. Krebsforschung” 1928), L’alexine et le Cancer (Paris 1931), Znaczenie odczynu kłaczkowania na zimno Kumagai i Yanabashi dla serodiagnostyki raka (wspólnie z Włodzimierzem Biełoszabskim, „Spraw. PAU” T. 38: 1933 nr 6), O stanach odpornościowych w chorobie raka („Pol. Gaz. Lek.” 1933 z. 12), Étude sur l’hétérotransplantation des tumeurs malignes („Annales de la Société Scientifique de Bruxelles” 1928 S. C nr 10), Zachowanie się fosfataz u chorych na nowotwory („Spraw. PAU” T. 48: 1947). W onkologii sięgał do medycyny ludowej i rozpoczął badania hub brzozowych, stosowanych na Wileńszczyźnie przy nowotworach skóry i przewodu pokarmowego; w obu kierowanych przez siebie zakładach rozpoczął zbiorowo analizę chemicznego składu hub dla wyodrębnienia składników i określenia ich farmakologicznego działania.
Poza tym P. badał gościec i po kilkuletnich doświadczeniach zastosował zastrzyki kefaliny w leczeniu nieswoistych postaci gośćca, produkcję kefaliny – wobec nieufności polskich firm farmaceutycznych, jak Klawe, Gąsecki czy Spiess – podjęła z miejsca «Chemische Grünau Fabrik» w Berlinie. Lek ten stosował także z poważnymi rezultatami w zwalczaniu gruźlicy, ale dalsze jego doskonalenie utrudniła druga wojna światowa, zaś tajemnicę swej metody zabrał P. z sobą do grobu. Z tego zakresu opublikował m. in.: Wpływ kefaliny na przebieg przewlekłego gośćca stawowego („Pol. Arch. Med. Wewn.” T. 14: 1936), Wpływ kefaliny na przemianę cukrową u królików (tamże T. 16: 1938), Zagadnienia gośćca u dorosłych („Lek. Wojsk.” 1936 nr 2), Über den Einfluss von Kephalin und Heparin auf die Antikörperbildung („Klinische Wochenschr.” 1933), O potrzebie stworzenia Instytutu Przeciwreumatycznego, opartego o lecznictwo zdrojowe („Lek. Pol.” 1939 nr 5, 6).
Trzecią dziedziną zainteresowań P-a była bolesna dusznica (ogłosił m. in. artykuł Dusznica bolesna w świetle badań przemiany materii, „Nowiny Lek.” 1932 nr 4) oraz cukrzyca. Liczne prace P-a dotyczyły hematologii, m. in. Plaquettes et choc anaphylactique („Copmtes Rendus de la Société de Biologie de Paris” 1926), Étude physiologique des plaquettes du sang („Journal de Physiologie et Pathologie” 1926), O fosforanach krwi (Wil. 1935), Fosfatazy krwi nowotworowych („Nowotwory” 1937 nr 12), O płytkach krwi (Pol. Arch. Med. Wewn.” 1932 t. 10). Z natury rzeczy wiele uwagi poświęcił patologii w podręcznikach: Patologia ogólna (Wil. 1938), Patologia oddychania i patologia krwi (Wil. 1936), oraz w artykułach: Fizjopatologia trzustki („Pol. Arch. Med. Wewn.” 1937 z. 2), Zagadnienie dziedziczności w patologii człowieka („Zagadnienia Rasy” 1932 nr 2–3). Wysoki poziom jego wykładów, doskonała orientacja w całokształcie wiedzy lekarskiej, dynamiczny rozwój kierowanych przez P-a zakładów spowodowały stworzenie silnej szkoły, w której formowaniu nie robił żadnych różnic między Polakami, Rosjanami, Tatarami, Litwinami, Żydami czy Białorusinami, a wielu jego uczniów zajęło katedry czy czołowe stanowiska w służbie zdrowia Polski, Stanów Zjednoczonych, Rosji, Kanady (Jerzy Olszewski, Jerzy Sztachelski, Mikołaj Beklemiszew, Michał Kuczarow, Helena Nikołajewna, Helena Masłowska, Eugeniusz Anisimowicz, Włodzimierz Biełoszabski, Stefan Murza Murzicz, Edward Morszeniuk, Michał Kołosowski, Ludomir Kłoniecki). Odznaczający się dużą wrażliwością, kulturalny, nie związany z żadną partią polityczną, śmiało bronił J. Olszewskiego i J. Sztachelskiego, sądzonych za działalność komunistyczną.
P. był prezesem Wileńsko-Nowogródzkiej Izby Lekarskiej, Tow. Przyrodników im. Kopernika w Wilnie, wiceprezesem Ogólnopolskiego Związku do Walki z Rakiem, członkiem Komitetu Międzynarodowego do Walki z Rakiem w Londynie, Unii Międzynarodowej do Walki z Nowotworami w Paryżu, Sekcji Przeciwrakowej Naczelnej Rady Zdrowia w Warszawie, zarządu Wileńskiego Komitetu do Zwalczania Raka i Rady Naukowej Instytutu Radowego w Warszawie. Był członkiem redakcji „Acta Cancerologica” w Budapeszcie i „Zeitschrift für Krebsforschung” w Berlinie. Wchodził do zarządu Tow. Przyjaciół Nauk w Wilnie i Wileńskiego Tow. Dobroczynności. Cieszył się P. w Wilnie niezwykłą popularnością dzięki swej kulturze, wszechstronnym zainteresowaniom, wiedzy, ofiarności i dobroci, szerokiej i często bezinteresownej praktyce lekarskiej. Miał duże zdolności malarskie, ze znawstwem kolekcjonował obrazy, rzeźby, dywany, kryształy, starodruki. Gdy z końcem 1939 r. usunięto Polaków z Uniw. Wil., P. pozostał do śmierci przy kierownictwie Zakładu Onkologicznego przy ul. Potockiej 6, który mimo trudności konsekwentnie rozbudowywał; obecnie jest to Litewski Instytut Onkologii, za którego twórcę uważa się P-a. W l. 1939–40 P. stał na czele Sekcji Polskiej Międzynarodowego Czerwonego Krzyża oraz Komitetu Polskiego w Wilnie i zasłużył się znacznie dla ratowania tysięcy polskich uchodźców od głodu i nędzy. Dla studentów zorganizował ośrodki pracy w Wace i Landwarowie i finansował je, potem w l. 1941–3 skupiał przy sobie grupę studentów w lecznicy na Połockiej, ukrywał tam Żydów, członków Armii Krajowej (AK). Odegrał też wybitną rolę w polskim ruchu oporu w l. 1941–3. W jego mieszkaniu odbywały się narady sztabu sanitarnego okręgu AK w Wilnie. Wobec zagrożenia proponowano mu w r. 1940 wyjazd do Nowego Jorku, objęcie katedry fizjopatologii w Londynie, wyjazd do Rzymu, do Krakowa, z czego z różnych powodów nie mógł skorzystać, a gdy zdecydował się w r. 1943 na objęcie stanowiska dyrektora Instytutu Onkologii w Warszawie, został tymczasem aresztowany przez gestapo. Nastąpiło to w nocy z 16/17 IX 1943 w ramach akcji represyjnej za zgładzenie litewskiego inspektora policji kryminalnej Mariana Padaby (rzekomo przez Polaków, w istocie przez szantażowanych przez niego Litwinów). Ze stu aresztowanych zakładników dziesięciu, m. in. i P-a, rozstrzelano rankiem 17 IX 1943 na Ponarach w Wilnie i tam we wspólnej mogile pogrzebano. Interwencyjny telefonogram z Berlina w sprawie P-a przyszedł po egzekucji, resztę zakładników zesłano do obozu koncentracyjnego w Prawieniszkach. Po tej egzekucji Polacy w Wilnie solidarnie przywdziali czarne opaski.
Żoną P-a była Janina z Mossorów (bliska krewna Józefa Dietla). Po śmierci męża zbiegła z małoletnimi dziećmi do Krakowa, a po ich odchowaniu wyszła ponownie za mąż za J. Umiastowskiego. Pelczarowie mieli czworo dzieci: Marię, zamężną Skarżyńską, Zofię, 1. v. Szczypczyńską, 2. v. Łodzianową, artystkę malarkę, Zenona, inżyniera górnika, i Wojciecha, inżyniera rolnika.
Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Anisimowicz E., Sztachelski J., Jeden ze stu z ulicy Ofiarnej, „Polityka” 1973 nr z 22 IX (fot.); Górski K., Wspomnienie o K. P-rze, „Tyg. Powsz.” 1973 nr z 23 IX (fot.); Kłoniecki L., W rocznicę śmierci profesora K. P-a, „Służba Zdrowia” 1973 nr z 23 IX (fot.); Krzyżanowski B., Wileński matecznik 1935–1944, Paryż 1979 s. 17, 198; – Jędrychowska A., Zygzakiem i po prostu, W. 1965; Skład osobowy Wydziału Lekarskiego i Farmaceutycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1369–1949, Akademii Medycznej w Krakowie w l. 1950–1963, Kr. 1963 s. 120; – „Niepodległość” (Wil.) 1943 nr z 1 X; „Pol. Tyg. Lek.” 1955 z. 4 s. 119–23 (fot., bibliogr.); „Roczn. Uniw. S. Batorego w Wil.” 1936–9; – Arch. UJ: S. II 619, W. L. II 133, 328–46; – Informacje rodziny; Wspomnienia Janiny Pelczarowej-Umiastowskiej, Stanisława Lorenza, Wincentego Chrząszczewskiego, Tadeusza Ginki, Jana Żylińskiego w Materiałach Red. PSB.
Stanisław M. Brzozowski