Smoleński Kazimierz (1876–1943), inżynier technolog, chemik, profesor Instytutu Technologicznego w Piotrogrodzie i Politechn. Warsz. Ur. 4 III w Mławie, był synem Jana, urzędnika, powstańca styczniowego, i Marceli z Pszczółkowskich.
S. ukończył w r. 1895 VI Gimnazjum Filologiczne w Warszawie. W t.r. wstąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej i rozpoczął studia na Wydz. Chemicznym Inst. Technologicznego w Petersburgu, skąd w r. 1899 za udział w demonstracjach studenckich został na rok wywieziony na południe Rosji, gdzie zaznajomił się z przemysłem cukrowniczym, pracując w cukrowni «Sokołówka» (gub. podolska) pod kierunkiem chemika Leonarda Grzybowskiego. Po powrocie do Petersburga ukończył studia w r. 1901 z odznaczeniem i otrzymał dyplom inżyniera technologa na podstawie projektu cukrowni. Nie uzyskawszy posady w Król. Pol., pracował w l. 1901–7 w cukrowniach «Sumsko-Stiepanowka» i «Nowo-Tawołżanka» w gub. charkowskiej (z roczną przerwą w l. 1904–5, gdy był zatrudniony w hucie żelaza w Zagłębiu Donieckim). Przeprowadził wówczas pierwsze samodzielne badania naukowe dotyczące metod i technologii stosowanych w cukrownictwie oraz składu chemicznego buraków cukrowych, ze szczególnym uwzględnieniem występujących w nich niecukrów; wyniki tych badań publikował w rosyjskich pismach „Vestnik sacharnoj promyšlennosti” i „Zapiski po sacharnoj promyšlennosti” oraz warszawskiej „Gazecie Cukrowniczej”.
W r. 1907 w wyniku konkursu S. został powołany na stanowisko docenta technologii węglowodanów na Wydz. Chemii Inst. Technologicznego w Petersburgu. Wykładał tu technologię węglowodanów i rozwinął działalność badawczą i technologiczną związaną z cukrownictwem. Jako stypendysta Instytutu odbył studia specjalistyczne w Szwajcarii i Szwecji; w l. 1908–9 na politechnice w Zurychu z chemii roślin u E. H. Wintersteina i z barwników roślinnych u R. Willstättera oraz w r. 1912 na uniwersytecie w Sztokholmie z budowy i działania enzymów u H. von Euler-Chelpina. T. r. S. przebywał też w Warszawie, gdzie wygłaszał odczyty na akademickich kursach cukrowniczych. W l. 1910–15 był współredaktorem wydawnictwa „Techničeskaja enciklopedija”. Po wybuchu pierwszej wojny światowej przyczynił się do rozwoju rosyjskiego przemysłu chemicznego, m. in. przez uruchomienie w l. 1914–15 produkcji mleka skondensowanego (będącego wówczas nowością) oraz opracowanie w r. 1915 projektu pirogenacji ropy naftowej dla otrzymywania węglowodorów aromatycznych i uruchomienie w oparciu o tę technologię pierwszej w Rosji fabryki produkcji toluolu w r. 1916. T.r. został mianowany profesorem nadzwycz. Inst. Technologicznego i równocześnie objął dyrekcję fabryki barwników syntetycznych w Piotrogrodzie, gdzie pod jego kierownictwem opracowano i wprowadzono nowe metody produkcji wielu produktów przejściowych. Po rewolucji październikowej 1917 r. zachował oba te stanowiska. W r. 1918 uczestniczył w pracach komisji rządowej przygotowującej projekt fabryki sacharyny. Podczas pobytu w Rosji utrzymywał ścisłe więzi ze środowiskiem polonijnym. Należał do Polskiego Tow. Lekarzy i Przyrodników w Piotrogrodzie, w l. 1917–18 opracował problematykę chemiczną dla Polskiej Rady Ekonomicznej i Rozrachunkowej, przygotowującej monografię gospodarczego położenia Polski; studium to zostało opublikowane pt. Historia przemysłu chemicznego i widoki jego rozwoju w Polsce (w: „Prace polskiej narady ekonomicznej w Petersburgu”, W. 1919 III cz. 1).
W r. 1919 S. powrócił do kraju i mianowany 22 V t. r. profesorem zwycz., objął katedrę i zakład technologii chemicznej ogólnej organicznej i technologii węglowodanów Politechn. Warsz. Funkcję tę pełnił do wybuchu drugiej wojny światowej. W zakładzie zorganizował trzy pracownie: analizy technicznej, technologii węglowodanów i technologii ogólnej organicznej oraz urządził doświadczalną cukrownię i doświadczalną gazownię olejową, które były kompletnie wyposażonymi minifabrykami. Wykładał technologię węglowodanów i polimerów oraz podstawy cukrownictwa. W l. 1928–9 był dziekanem Wydz. Chemicznego. Poza pracą w uczelni w l. 1925–39 kierował Centralnym Laboratorium Cukrowniczym w Warszawie (od r. 1927 w ramach Inst. Cukrowniczego); jego działalność, ograniczoną uprzednio do analiz chemicznych i ekspertyz usługowych, rozszerzył o badania procesów technologicznych zachodzących w cukrowniach oraz zainicjował wydawnictwo „Prace Centralnego Laboratorium Cukrowniczego” (w l. 1926–38 ukazało się 7 tomów). W l. 1935–9 kierował także Działem Kauczuku Syntetycznego w Chemicznym Inst. Badawczym w Warszawie.
S. był autorytetem światowym w dziedzinie cukrownictwa i stworzył jego naukowe podstawy w Polsce, m.in. dzięki badaniom nad technologią niecukrowych związków buraka, chemią koloidów związków cukrowych, zwłaszcza pektyn i glukuronidu kwasu żywicowego oraz nad otrzymywaniem klejów i alkoholu metylowego z wysłodków buraczanych. Poza tym opisał mechanizm krystalizacji sacharozy i określił szybkość tego procesu. Był też w Polsce pionierem badań nad tworzywami sztucznymi, m. in. już w l. dwudziestych opracował metody produkcji chlorku winylu i jego polimerów, następnie w l. 1936–8 – styrenu i polistyrenu (dla fabryki spółki chemicznej «Lignoza» w Katowicach), a także syntezy kauczuku z etanolu, wspólnie z Wacławem Szukiewiczem i Kazimierzem Cybulskim. Interesował się też ropą naftową jako surowcem chemicznym, zwłaszcza jej pirogenacją i opracował metodę wykorzystania gazów powstających podczas tego procesu do przemysłowej syntezy gliceryny i glikolu. Na zlecenie rządu prowadził kompleksowe badania nad aromatyzacją karpackiej ropy naftowej, których wyniki częściowo opublikował pt. Studia technologiczne nad małopolskimi ropami naftowymi („Przem. Chem.” 1923 nr 7). Wraz z Wojciechem Świętosławskim i Kazimierzem Klingiem pracował nad produkcją środków przeciwgazowych dla potrzeb wojska i ludności cywilnej.
S. opublikował ponad 170 prac, głównie z cukrownictwa w „Gazecie Cukrowniczej” i „Pracach Centralnego Laboratorium Cukrowniczego”, a także z zakresu technologii ropy naftowej i technologii polimerów, najczęściej na łamach: „Roczników Chemii”, „Przemysłu Chemicznego”, „Chemika Polskiego” oraz biuletynów PAU. Był autorem kilkunastu patentów, m.in. na metody otrzymywania kleju (Pat. RP 153) i alkoholu metylowego (Pat. RP 1787) z wysłodków buraczanych, kleju mieszanego (Pat. RP1167), syropu fruktozowego z bulwy ziemniaczanej (Pat. RP 1747), sadzy i technicznego wodoru przez pirogenację destylatów ropy naftowej (Pat. RP 1792), a także na metody wprowadzania alkilowych grup do rdzenia amin aromatycznych (Pat. RP 90), alkilowania amoniaku i amin (Pat. RP 91), podwyższania wartości opałowej gazów (Pat. RP 1570) oraz wykonywania pirogenacji ropy (Pat. RP 770, Pat. RP 780) i hydrolizy węglowodanów złożonych (Pat. RP 1746). Niektóre z tych metod uzyskały również patenty niemieckie, francuskie, austriackie, czechosłowackie i węgierskie. Był zdolnym dydaktykiem; swoje wykłady przeplatał ciekawymi dygresjami i błyskotliwymi dowcipami. Jego uczniami byli także: Stanisław Kowalewski, Władysław Kozłowski, Tadeusz Pietrzykowski, Wanda Włostowska, Aleksander Żelazny i Władysław Żero. S. był członkiem czynnym Akad. Nauk Technicznych (od r. 1923), członkiem zwycz. Tow. Naukowego Warszawskiego (od r. 1930) i członkiem korespondentem PAU (od r. 1931). Ponadto był członkiem Polskiego Tow. Chemicznego i jego prezesem w l. 1935–6 oraz członkiem założycielem w r. 1936 Rady Nauk Ścisłych i Stosowanych. Reprezentował też polską naukę za granicą; był członkiem Akad. Pracy im. Masaryka w Pradze (od r. 1933) i uczestniczył w pracach Międzynarodowej Komisji do Ujednolicenia Metod Analizy Cukrowniczej (ICUMSA) oraz Międzynarodowego Inst. Badań Buraka (IIRB).
Podczas okupacji niemieckiej S. wykładał na tajnych kompletach dla studentów Wydz. Chemicznego Politechn. Warsz., potem także w Państwowej Wyższej Szkole Technicznej po jej otwarciu przez Niemców w r. 1942. W jego mieszkaniu na terenie Politechniki odbywały się różne zebrania konspiracyjne. Dn. 3 XI t.r. został aresztowany w trakcie prowadzonego wykładu i uwięziony na Pawiaku. Po sześciu miesiącach ciężkich tortur 13 V 1943 został rozstrzelany wraz z grupą więźniów Pawiaka w ruinach getta, w bramie domu przy ul. Dzielnej 21. Był odznaczony m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1929) i Krzyżem Komandorskim Orderu Korony Belgijskiej.
S. był dwukrotnie żonaty; po raz pierwszy z Marią z Maliniaków (zm. 1918), po raz drugi ożenił się z Eugenią ze Szwarców (1886–1943), inżynierem chemikiem, asystentką na Politechn. Warsz. Z pierwszego małżeństwa miał córkę Janinę (1903–1943), biologa, współpracownika Muz. Tatrzańskiego w Zakopanem, i syna Stanisława, dziennikarza (zob.); z drugiego małżeństwa miał córki Annę (zob.) i Irenę, po mężu Grabowską. Cała rodzina S-ego (z wyjątkiem nieobecnej w domu najmłodszej córki, Ireny) została również aresztowana 3 XI 1942 i po przesłuchaniach na Gestapo przy al. Szucha uwięziona na Pawiaku, następnie 26 XI t. r. wywieziona do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie żona i córki zginęły (prawdopodobnie zmarły na tyfus) w marcu 1943. Symboliczny grób S-ego i jego rodziny znajduje się na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 221 rz. I m. 21).
W r. 1964 Stow. Techników Cukrowników ufundowało stypendium naukowe im. S-ego oraz umieściło tablicę pamiątkową na ścianie gmachu Inst. Przemysłu Cukrowniczego w Warszawie przy ul. Rakowieckiej 36.
Jankowerny W., Jasińska M., Bibliografia publikacji pracowników Politechniki Warszawskiej 1915–1965, W. 1972; Biogramy uczonych pol., Cz. 3 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Peretiatkowicz–Sobeski, Współcz. kultura pol.; Słownik biograficzny techników polskich, W. 1992 z. 2; Słown. pionierów techn.; Słownik polskich towarzystw naukowych, Wr. 1978 I; Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939–1945, W. 1988 (dot. żony i córek); Who’s Who in Central- and East-Europe 1933/34, Zurich 1935; toż za r. 1935/36, Zurich 1937; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; Walczak M., Ludzie nauki i nauczyciele podczas II wojny światowej. Księga strat osobowych, W. 1995 s. 143; Waldorff J. i in., Cmentarz Powązkowski w Warszawie, W. 1984; Katalog wydawnictw Polskiej Akademii Umiejętności 1873–1947, Kr. 1948 I–II; – Akademia Nauk Technicznych 1920–1932, W. 1932 s. 107–13 (częściowa bibliogr.); toż za l. 1933–7, W. 1937 s. 95–8 (częściowa bibliogr.); Bartoszewski W., 1859 dni Warszawy, Kr. 1984; Domańska R., Pawiak. Więzienie Gestapo, W. 1978 (tu data śmierci S-ego: 7 V); Dzieje cukrownictwa w Polsce, P. 1981 s. 66, 136, 143, 146–8, 150, 352; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej; Hist. Nauki Pol., IV–V; Lampe W., Zarys historii chemii w Polsce, Kr. 1948 s. 39; Pietrzykowski T., Setna rocznica urodzin profesora Kazimierza Smoleńskiego 1876–1976, „Gaz. Cukrownicza” 1976 nr 5/6 s. 133–4 (fot.); Politechnika Warszawska 1915–1925. Księga pamiątkowa, W. 1925; Politechnika Warszawska 1915–1965, W. 1965; Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o Ziemi, Wr. 1974; Roziewicz J., Polsko-rosyjskie powiązania naukowe (1725–1918), Wr. 1984; 150 lat wyższego szkolnictwa technicznego w Warszawie 1826–1976, W. 1979; Waleriańczyk E., Polskie szkolnictwo i cukrownicze placówki naukowo-badawcze, „Gaz. Cukrownicza” 1976 nr 5/6 s. 123 (fot. tablicy pamiątkowej), 125; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; – Akcja N. Wspomnienia 1941–1944, W. 1972 (dot. córki Ireny); Dorabialska A., Jeszcze jedno życie, W. 1972; Świętosławski W., Kazimierz Smoleński. (Ze wspomnień osobistych), „Wiad. Chem.” 1958 nr 11 s. 645–9 (fot.); Wanat L., Za murami Pawiaka, W. 1985 s. 468–9; – „Przem. Chem.” 1933 nr 8/9 s. 230 (wiad. bieżące – J. Duboi), 1958 nr 4 s. 282–7 (wspomnienie – S. Porejko, bibliogr. prac, fot.); „Roczn. PAU” 1930/31, Kr. 1932 s. XXXIV–XXXVII (częściowa bibliogr.); „Roczn. Tow. Nauk. Warsz.” 1930, W. 1931 s. 9, 43, 87–91 (częściowa bibliogr.); – Mater. Red. PSB: Sielecka K., Kazimierz Smoleński 1876–1943. Sylwetki profesorów Politechniki Warszawskiej.
Stanisław Tadeusz Sroka