Stankiewicz Kazimierz (1818 lub 1820–1895), spiskowiec, emigrant, opiekun Stanisława Wyspiańskiego.
Ur. zapewne w Krakowie.
W r. 1829 wstąpił S. do Gimnazjum św. Anny w Krakowie, ale go nie ukończył. Zaprzyjaźnił się w tym czasie z poetą Edmundem Wasilewskim. W 2. poł. l. trzydziestych należał do «dziesiątki» konspiracyjnej, działającej na terenie Wolnego Miasta Krakowa, a kierowanej przez adiunkta UJ, Ludwika Gorzkowskiego. Ze względu na warunki fizyczne (był wysoki i mocno zbudowany) został wyznaczony wraz z dwoma innymi członkami tej grupy – Antonim Lewickim i Józefem Zagórowskim – do zabicia Szymona Czelaka (Celaka, Cielaka), kramarza tytoniu, a zarazem agenta rosyjskiego, mieszkającego w tym samym co S. domu, na rogu Plant i ul. Pijarskiej. We wrześniu 1838, wywabiwszy Czelaka nocą z mieszkania, doprowadził go pod klasztor Wizytek, gdzie konspiratorzy dokonali mordu, po czym wrzucili ciało do kanału pod klasztorem Pijarów. S., nierozpoznany przez przypadkowych świadków wydarzenia, zdołał uciec z miasta, lecz Lewicki, złapany niemal natychmiast przez policję, pod wpływem tortur zastosowanych przez komisarza Franciszka Gutha, wyjawił wszystko. Wg Stanisława Schnür-Pepłowskiego – Guth dał do gazet fałszywą informację o śmierci Lewickiego, czym zwabił do Krakowa S-a przekonanego, że nic mu już teraz nie grozi; wg Józefa Wawel-Louisa – S. pozbawiony funduszy potrzebnych do dalszej ucieczki zatrzymał się u znajomego w Pisarach pod Krzeszowicami i tam został pojmany. Podczas przesłuchań, skatowany przez śledczych i sądząc, że Lewicki nie żyje, zrzucił na niego całą winę. Zorientowawszy się w omyłce, chcąc ratować kolegów, przyznał się do samodzielnego dokonania mordu. Przez następne miesiące przesłuchiwała aresztowanych powołana przez trzy sąsiednie mocarstwa Zjazdowa Komisja Śledcza, szukająca ich powiązań z organizacją spiskową. Szczególnie aktywny i nie wahający się przed stosowaniem brutalnych metod był reprezentujący Austrię komisarz Józef Zajączkowski. W trakcie śledztwa S. nabawił się jąkania, które mu zostało do końca życia. Proces przed sądem pierwszej instancji w Krakowie odbywał się w napiętej atmosferze; miasto w obawie przed zamieszkami było patrolowane przez wojsko, a na Rynku stacjonowało pół baterii dział. S. został skazany na śmierć, zaś jego towarzysze – na długoletnie więzienie. Sąd apelacyjny (tzw. zjazdowy) nie uznał jednak morderstwa za pospolite, a uwzględniwszy przy tym młody wiek S-a zamienił mu wyrok na 20 lat więzienia. Jako jedyny ze skazanych odsiadywał go S. w Krakowie.
S. odzyskał wolność, gdy w r. 1846 wybuchło powstanie krakowskie i więzienie obsadziła straż obywatelska; dn. 23 II miejscowe patriotki triumfalnie wyprowadziły go na Rynek. Przekazy o losach S-a w następnych latach są sprzeczne. Po stłumieniu powstania zapewne ukrywał się. Wg Stanisława Wasylewskiego, 4 XI 1847 na Plantach nieopodal kościoła Kapucynów wspólnie z drugim zamachowcem zabił komisarza Zajączkowskiego. Wydarzenie to, odebrane jako przykładne ukaranie powszechnie znienawidzonego renegata narodowego, głęboko poruszyło opinię publiczną Krakowa i Galicji. Władze austriackie nigdy nie wykryły i nie osądziły sprawców, a historycy piszący o Zajączkowskim nie ustalili ich tożsamości. Informację o udziale S-a w zamachu przekazała Wasylewskiemu w l. trzydziestych XX w. Adela Bieniewska, córka najbliższego przyjaciela S-a, Edwarda Brudzewskiego. Przekaz ten wydaje się być wiarygodny, choć zaprzeczała mu Maria Waśkowska-Kreinerowa, siostrzenica drugiej żony S-a, Janiny. Jednak inne opowieści przechowywane w tradycji rodziny Kreinerowej – np. jakoby S. był więziony w Kufsteinie razem z Florianem Ziemiałkowskim i Albinem Dunajewskim – wskazują na brak rzetelnej wiedzy o wczesnym etapie jego biografii (jeżeli S. poznał te osoby, to raczej w trakcie wcześniejszych działań konspiracyjnych). Ponadto, nawet w ustabilizowanym okresie swego życia, które przypadło na czasy autonomii galicyjskiej, nie mógł S. – również wobec bliskich – afiszować się z tym epizodem swej przeszłości z uwagi na konsekwencje karne, jakie wciąż mu groziły.
Zaraz po zamordowaniu Zajączkowskiego zbiegł S. za granicę. Kilka lat spędził we Francji. Wątpliwe jest twierdzenie Mariana Tyrowicza, jakoby S. był tożsamy z Ignacym Kazimierzem Piotrem Stankiewiczem, działaczem Tow. Demokratycznego Polskiego, który w r. 1854 w Szwajcarii lub w Londynie podpisał „Akt potępienia przeciw Adamowi Czartoryskiemu”. Do Galicji powrócił S. prawdopodobnie w poł. l. pięćdziesiątych. Otrzymał posadę administratora w majątku Izdebnik (pow. brzozowski), własności rodziny Montleart, i wstąpił do Tow. Gospodarczo-Rolniczego w Krakowie. W tym czasie ożenił się z Wiktorią Tokarską, córką Aleksandra, zarządcy owczarni u Potockich w Łańcucie. Przyjacielskie stosunki wiązały go z Zygmuntem (właściwie: Edmundem Marcinem) Matejką i jego młodszym bratem, Janem, malarzem. Choć nic nie wiadomo o udziale S-a w powstaniu styczniowym, na uwagę zasługuje jego przyjaźń z kilkoma byłymi powstańcami (Matejkami, Brudzewskim, Edwardem Heppem), stanowiąca być może ślad po wspólnej walce w r. 1863. W r. 1873 otrzymał S. posadę zarządcy oddziału zastawniczego (lombardu) Kasy Oszczędności m. Krakowa; zawdzięczał ją Janowi Jawornickiemu, niegdyś powstańcowi listopadowemu, który chętnie zatrudniał w podległej sobie instytucji dawnych spiskowców, zaś pochodzeniem związany był ze stronami rodzinnymi żony S-a.
Już jako wdowiec, w Krzesławicach u Jana Matejki, poznał S. Janinę Rogowską, nauczycielkę domową języków polskiego i francuskiego; dn. 17 I 1880 zawarł z nią małżeństwo. W salonie Stankiewiczów bywali odtąd m.in. Józef Szujski, Władysław Łuszczkiewicz, Karol Estreicher, Mieczysław Bochenek. Parę miesięcy po ślubie przyjął S. na wychowanie siostrzeńca żony, Stanisława Wyspiańskiego. Żywo interesujący się sprawami kultury i oczytany, wywarł S. znaczny wpływ na dojrzewanie intelektualne wychowanka. W zasobnej bibliotece wuja znalazł Wyspiański szeroki wybór klasyków literatury starogreckiej i europejskiej, dzieła polskich romantyków oraz prace historyczne; niewątpliwie do S-a odnoszą się słowa z listu Wyspiańskiego do Henryka Opieńskiego: «znałem kogoś, co mnie umiał znakomicie inicjować w czytanej literaturze i wybierając dla mnie i wskazując mi same arcydzieła, nauczył mnie, co czytać i zapoznał mnie z prześlicznymi rzeczami, o jakich wielu śmiertelnych nie ma pojęcia» (28 I 1896). Jak wspomina Janina Stankiewiczowa, chłopiec «zawojował tak wuja, że ten zamiast iść ze mną ręka w rękę, razem z tym młodzieniaszkiem spiskowali na mnie i Staś robił bez zastrzeżenia, co chciał». S. «dogadzał każdej jego zachciance», wyszukiwał w krakowskich księgarniach książki i reprodukcje dzieł malarskich, ułatwił korzystanie ze zbiorów Muz. Narodowego, któremu dyrektorował Łuszczkiewicz, polecił opiece artystycznej Jana Matejki i finansował pobyt w Paryżu. Zdaniem niektórych badaczy twórczości Wyspiańskiego, atmosfera salonu Stankiewiczów wpłynęła na kształt „Warszawianki”, „Lelewela”, „Nocy Listopadowej” oraz dramatu o r. 1846 (niedokończonego i niezachowanego). S. przekazał przy tym wychowankowi swą fascynację zbrojnym czynem niepodległościowym. Stanisław Estreicher uważał nawet, że w jego rewolucyjnej przeszłości «leży klucz dla zrozumienia zagadnienia kształtowania się politycznych i narodowych pojęć Wyspiańskiego». Z kolei przyjaźń z Janem Matejką sprawiła, że był S. proszony przez malarza o przyjęcie obowiązków opiekuna sądowego jego żony, Teodory, w czasie procesu o jej ubezwłasnowolnienie w r. 1888. S. zmarł 5 VIII 1895 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim (kw. Ib).
Zarówno w pierwszym małżeństwie, z Wiktorią Tokarską, jak i w drugim, z Janiną (właściwie: Joanną Klarą) Rogowską (1844 lub 1852 – 11 I 1915), nie miał S. dzieci.
Portret olej. pędzla Matejki z r. 1858, w Muz. Narod. w Kr. (Dom Matejki), reprod. w: Szczypka J., Wejście w labirynt. Opowieść o młodości S. Wyspiańskiego, W. 1964 s. 112; Rysunek Wyspiańskiego, reprod. w: Płoszewski L., Krewni, „Przekrój” 1969 nr 5; Rysunek ołówkiem Wyspiańskiego, „Zielone Świątki 1888 w lasku korabnickim pod Skawiną” (tu S. wraz z m.in. drugą żoną, Janiną), reprod. w: „Gaz. Pol.” 1934 nr 340; Fot. w B. Jag., sygn. IJ. 4013; Fot. z r. 1892 z dedykacją dla Wyspiańskiego, „Kraków” 1986 nr 2; Fot. Janiny Stankiewiczowej w: „Światowid” 1927 nr 48; Portret Janiny Stankiewiczowej w obrazie olej. pędzla Wyspiańskiego przedstawiającym śmierć jego matki, 1894, wł. prywatna; – Pol. Bibliogr. Sztuki, I cz. 2; – Grodziska-Ożóg, Cmentarz Rakowicki; Kalendarz życia i twórczości 1869–1890 Stanisława Wyspiańskiego, Oprac. M. Stokowa, Kr. 1971 (fot. S-a i Janiny Stankiewiczowej, tu S. mylnie utożsamiony z Kazimierzem Stankiewiczem, oficjalistą w urzędzie podatkowym w Wadowicach); Leniek, Książka pamiątkowa Gimn. św. Anny; Tyrowicz M., Towarzystwo Demokratyczne Polskie 1832–1863, W. 1964; – Dürr J., Kazimierz Stankiewicz, „Kur. Liter.-Nauk.” R. 11: 1934 nr 36 (dod. do „Ilustr. Kur. Codz.” nr 244) s. IV–V (fot. w stroju polskim); Grodziska-Ożóg K., Sprawa Ignacego Zajączkowskiego w świetle źródeł prasowych i pamiętnikarskich, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 30: 1985; Schnür-Pepłowski S., Z przeszłości Galicji (1772–1862), Lw. 1895 s. 282–3; Wasylewski S., Tajemnica wuja Stankiewicza, „Gaz. Pol.” R. 6: 1934 nr 75 s. 5; Wawel-Louis J., Kronika rewolucji krakowskiej w roku 1846, Kr. 1898 s. 82; – Kalendarz Czecha, 1917 s. 86 (dot. Janiny Stankiewiczowej); Krakowska księga adresowa, Kr. 1906 (dot. Janiny Stankiewiczowej); Szematyzmy Król. Galicji, 1863–70, 1875; – Estreicher K., Nie od razu Kraków zbudowano, W. 1956 s. 145; Gorzkowski M., Jan Matejko, Kr. 1993; Grabowski A., Wspomnienia, Wyd. S. Estreicher, Kr. 1909 I 151; Girtler K., Opowiadania, Oprac. Z. Jabłoński, J. Staszel, Kr. 1971 II; Jabłoński Pawłowicz I., Wspomnienia o Janie Matejce, Oprac. M. Treter, Lw. 1912 s. 12, 44; Józefczyk A., Wspomnienie ubiegłych lat, Wyd. H. Zathey, Kr. 1881 s. 82; [Majeranowski K.], Kronika 40 dni Krakowa 1848 roku poprzedzona prologiem, Kr. 1948 s. 167–8, 170; Materiały do biografii Stanisława Wyspiańskiego. Pamiętnik ciotki Janiny Stankiewiczowej, Wyd. J. Dürr, „Przegl. Powsz.” R. 49: 1932 t. 194 s. 210–20, 348–57; Mehoffer J., Dziennik, Oprac. J. Puciata-Pawłowska, Kr. 1975; Nowakowski Z., Kraków w miniaturze, w: Kraj lat dziecinnych, Londyn 1987 s. 206; Wasylewski S., Czterdzieści lat powodzenia, Wr. 1959; Wawel-Louis J., Urywki z dziejów i życia mieszkańców Krakowa, Wyd. J. Bieniarzówna, W. Bieńkowski, Kr. 1977; Wyspiański w oczach współczesnych, Oprac. L. Płoszewski, Kr. 1971 I–II (wspomnienia m.in.: A. Bieniewskiej, S. Estreichera, Z. Parviego, M. Waśkowskiej-Kreinerowej, A. Waśkowskiego); Wyspiański S., Listy zebrane, Oprac. L. Płoszewski, J. Dürr-Durski, M. Rydlowa, Kr. 1979–98 I–IV; – Nekrologi: Kalendarz Czecha, 1896 s. 91, „Nowa Reforma” 1895 nr 179; – B. Jag.: sygn. 224649 V k. 791 (klepsydra pogrzebowa S-a); Muz. Narod. w Kr.: Koresp. Wyspiańskiego ze Stankiewiczami.
Andrzej A. Zięba