Pochwalski Kazimierz Teofil (1855–1940), malarz. Ur. 25 XII w Krakowie, był prawnukiem Marcina (zob.), jednym z dwanaściorga dzieci Józefa Kaspra i Marcjanny z Bergów (zm. 23 XII 1891), córki urzędnika salin wielickich, bratem Władysława Jana (zob.). Początkowe nauki rysunku i malarstwa pobierał u swego ojca, następnie studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie w l. 1871/2–1875/6 (w czasie studiów w r. 1875 otrzymał pierwszą nagrodę za rysunek aktu akademickiego). W r. 1877 (24 IV) dostał stypendium na wyjazd zagraniczny. Wyjechał do Monachium, podejmując studia w tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych pod kierunkiem A. Wagnera i O. Seitza, które ukończył odznaczony medalem srebrnym. Powrócił do Krakowa, by w r. szk. 1878/9 studiować na oddziale kompozycyjnym pod kierunkiem Jana Matejki. Uzupełniał jeszcze swe wykształcenie malarskie za granicą: w Wiedniu (1879), w Rzymie (1881), a wreszcie w Paryżu, gdzie był uczniem L. Bonnata (1883/4). W r. 1885 powrócił do Krakowa. W r. n. wraz z Henrykiem Sienkiewiczem i Antonim Zaleskim odbył podróż przez Bukareszt i Warnę do Konstantynopola (gdzie malował portret żony goszczącego ich Henryka Gropplera – Ludwiki), a następnie do Grecji i południowych Włoch. W r. 1880, zaproszony przez Andrzeja Potockiego, towarzyszył mu w podróży do Egiptu. W początkowym okresie swej twórczości P. pod wpływem malarstwa monachijskiego malował studia i sceny rodzajowe, jak Chłopcy w kąpieli, Sielanka, Psotnik, Kronikarz, Zamiejska mleczarnia, Opowiadanie weterana, Dwie wdowy, Prządka, Dziad – lirnik, Nieproszeni goście, Partia szachów, W karczmie, W kruchcie. Dość szybko jednak ujawnił się jego wybitny talent portrecisty; sukcesy na wystawach krajowych i międzynarodowych, coraz liczniejsze zamówienia, a i zapewne zamiłowanie P-ego do tego rodzaju malarstwa spowodowały, że zaczął malować prawie wyłącznie portrety. Na zamówienie Akademii Umiejętności namalował w r. 1886 z fotografii portret nie żyjącego już wówczas profesora, rektora UJ i sekretarza generalnego AU Józefa Szujskiego, a w parę lat później, bo w r. 1891, portret profesora UJ i prezesa AU Józefa Majera (obydwa własność PAN w Krakowie, wiszą w jej auli w gmachu przy ul. Sławkowskiej). W tym okresie wykonał również portrety innych wybitnych uczonych, jak portret rektora UJ Ferdynanda Zolla i rektora Ludwika Teichmanna (obydwa w r. 1887, wł. UJ), Jubileusz prof. Maurycego Madurowicza (wystawiony w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych [TPSP] w r. 1888), ok. r. 1890 portret prof. Macieja Jakubowskiego, Edwarda Janczewskiego (wł. Muz. UJ). Powstało również wiele znakomitych portretów przedstawicieli polskiej arystokracji i ziemiaństwa, wśród nich Pawła Popiela (1889, Muz. Narod. w Kr.), Stanisława Burzyńskiego (ziemianina z kresów, jednego z prototypów postaci Zagłoby w „Trylogii” Sienkiewicza, 1890, zaginiony), Leona Pinińskiego (przed r. 1892), Włodzimierza Dzieduszyckiego (1892, Muz. Narod. we Wrocławiu). Przyjaźń z Henrykiem Sienkiewiczem została uwieńczona świetnym portretem pisarza, jedną z najbardziej znanych podobizn autora „Trylogii” (1890, w Muz. Henryka Sienkiewicza w Oblęgorku), za który w t. r. Akademia Umiejętności (AU) przyznała P-emu nagrodę malarską z fundacji Probusa Barczewskiego. W Oblęgorku znajduje się wspólny portret Sienkiewicza i P-ego. Marginesową dziedziną twórczości P-ego było religijne malarstwo ścienne. Jedną z prac tego typu P. wykonał w kościele Klarysek we Lwowie, gdzie w prawej, bocznej nawie namalował freski: Śluby Jana Kazimierza w Katedrze Lwowskiej, Obrona lwowskiego klasztoru Bernardynów przed Kozakami i Tatarami i Wjazd Sobieskiego w mury Wiednia. Wymalował też w Krakowie (1889) w gmachu Arcybractwa Miłosierdzia (przy ul. Siennej 5), plafon, na którym przedstawił powstanie Banku Pobożnego.
P. wystawiał wiele w kraju, w krakowskim TPSP (corocznie w l. 1877–81 i 1883–91) i w TPSP we Lwowie (1877/8, 1879, 1883, 1885), w warszawskim Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w l. 1879, 1883, 1886 i w Salonie Krywulta w Warszawie (corocznie w l. 1880–91). W r. 1887 TPSP wydało jako premię Album Artystyczne: Portret J. I. Kraszewskiego (heliograwiura R. Paulussena wg portretu P-ego), zaś Zachęta w r. 1892 „Album” zawierające 8 reprodukcji w heliograwiurze obrazów z wystawy berlińskiej, wśród nich Portret Sienkiewicza. W tym okresie pojawiały się jeszcze na wystawach obrazy rodzajowe i pejzaże (Powrót z pola, Z wycieczki do Białej Wody, Widok spod Grybowa), a także scenki malowane w czasie zagranicznych podróży (Włoszka, Wieśniak z okolic Monachium, Turek odpoczywający, W Tyrolu). P. wystawiał też wiele za granicą odnosząc duże sukcesy. Podczas swego pobytu w Paryżu w r. 1883 wystawił Portret baronowej K. W r. 1890 na dorocznej wystawie w Monachium (obok Aleksandra Gierymskiego) otrzymał za portrety medal II klasy, a krytyka wysoko oceniła jego prace. W r. n. zdobył złoty medal na międzynarodowej wystawie Künstlerhaus w Wiedniu, gdzie były pokazane portrety Buczyńskiego, Popiela, Sienkiewicza i Pinińskiego, a na międzynarodowej wystawie sztuki w Berlinie otrzymał medal II klasy; w r. 1892 w Monachium na międzynarodowej wystawie w Glaspalast medal złoty pierwszej klasy, w r. 1893 na wystawie w Palais des Champs Elysées złoty medal II klasy.
W r. 1893 otrzymał P. propozycję objęcia katedry malarstwa w wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych. Od t. r. wraz z rodziną zamieszkał na stale w Wiedniu, prowadził «dom otwarty, bardzo gościnny, w eleganckiej dzielnicy, niedaleko Schwarzenbergplatzu» (A. Wysocki), w którym bywali przedstawiciele sfer dworskich, a przede wszystkim Polacy mieszkający stale w Wiedniu lub przybywający do naddunajskiej stolicy (K. Lanckoroński, Tadeusz Rittner, Sienkiewicz). W r. 1894 został powołany na rzeczywistego profesora akademii wiedeńskiej. P. zyskał w Wiedniu wielkie powodzenie i wzięcie jako malarz portretów, toteż na zamówieniach od osób związanych z dworem, wyższych urzędników, wojskowych czy przedstawicieli finansjery mu nie zbywało. Wyróżnieniem artysty było powierzenie mu portretowania cesarza Franciszka Józefa, o czym donosiła prasa galicyjska podając różne szczegóły dotyczące wizyt cesarza w pracowni artysty oraz stroju, w jakim pozował. Pierwszy portret z r. 1893 (cesarz przedstawiony był na portrecie w mundurze marszałka polnego przepasany niebieską wstęgą Orderu Podwiązki) przeznaczony był jako dar dla A. Pageta, ambasadora angielskiego w Wiedniu, drugi malowany był w r. 1896 (został zakupiony przez wiedeńską Moderne Galerie). Powstały wówczas portrety członków cesarskiej rodziny (arcyksiążąt Albrechta, Stefana i Karola Ferdynanda), a także innych osobistości, jak kardynała Grouscha, księcia A. Lichtensteina, ks. Fürstenberga, wielkiego łowczego hr. H. Abensperg-Traun (1896), księcia Stahrenberga, barona J. Bezecnego (1893), M. Fabera, L. Liebena (oba w r. 1897). W okresie wiedeńskim wykonał P. wiele portretów polskich arystokratów i ziemian piastujących niejednokrotnie wysokie urzędy w rządzie austriackim: w r. 1891/2 Portret Włodzimierza Dzieduszyckiego (Muz. Narod. we Wrocławiu), w r. 1893 Zygmunta Wielopolskiego; w t. r. P. przybył do Lwowa, aby portretować marszałka krajowego Eustachego Sanguszkę dla sal Sejmu, później jeszcze dla Sejmu malował portrety dwóch marszałków krajowych Andrzeja Potockiego i Stanisława Badeniego. Dwukrotnie portretował namiestnika Galicji i ministra spraw wewnętrznych Agenora Gołuchowskiego (w r. 1894, wł. Muz. Narod. we Wrocławiu, i w r. 1911, portret był w posiadaniu rodziny, reprod. w „Sztukach Pięknych” 1925/6). W l. 1894–6 namalował Portret min. Juliana Dunajewskiego (zamówiony przez Min. Oświaty dla UJ), w r. 1904 namiestnika Galicji Filipa Zaleskiego, za który powtórnie uzyskał nagrodę z fundacji Probusa Barczewskiego. Spod pędzla P-ego wyszły też portrety: Franciszka Ksawerego Zamoyskiego (1908), Romana Sanguszki (1915), twórcy herbarza Seweryna Uruskiego, Kazimierza Chłędowskiego, Karola Lanckorońskiego (w stroju polskim), rektora Uniw. Lwow. Antoniego Małeckiego, czy ministra dla Galicji Zdzisława Morawskiego (1918, Muz. Narod. w Kr.). Mniej liczne w twórczości P-ego były portrety kobiece, wśród nich wczesny, bo z r. 1882 Portret kobiety w czepku (depozyt w Muz. Narod. w Warszawie), Portret Marii z Szetkiewiczów Sienkiewiczowej (w Oblęgorku), portrety malowane w Wiedniu ok. r. 1897 Aspazji G., Klaryssy von L., czy Olgi Koziebrodzkiej (1908). Z r. 1900 pochodzi Portret starszej damy przechowywany w Muz. Klasztornym OO. Kapucynów w Sędziszowie. Czasem były to podobizny osób z najbliższej rodziny: żony Zofii, matki Marcjanny, które podobnie jak portrety ojca Józefa Kaspra, syna Jerzego (malowany w Wiedniu) czy zięcia Ludwika Bernackiego są w posiadaniu rodziny. W r. 1898 ukazało się w Warszawie „Album jubileuszowe Henryka Sienkiewicza” z ilustracjami (m. in. P-ego) przedstawiającymi sceny i postaci z powieści i nowel pisarza.
P. nie zaniedbywał kontaktów z krajem, dokąd często jeździł realizować zamówienia na portrety, a także, jako zamiłowany myśliwy, na polowania, zapraszany przez swych arystokratycznych protektorów. Wysyłał też swoje prace na wystawy krajowe do TPSP w Krakowie (1895, 1897, 1901, 1903) i we Lwowie (1905, w t. r. wystawiał też w wystawie jubileuszowej TPSP, 1912, 1914), na wystawy TZSP w Warszawie (1895, 1897, 1898, 1899, 1905, 1906, wówczas była to wystawa obrazów A. Wagnera i jego polskich uczniów, 1916 w wystawie «Dziecko w Sztuce» pokazał obrazy Dziewczynka, Na łące, Kąpiel chłopczyka, Nieproszeni goście), a także w Salonie Aleksandra Krywulta (1895, 1896, 1898, 1900). We Lwowie wystawiał w r. 1894 na wystawie sztuki polskiej portrety Zolla i Teichmanna i Wystawie Sztuki Współczesnej (3 portrety), wystawach zorganizowanych w ramach Powszechnej Wystawy Krajowej. W r. 1900 wziął udział w wystawie z okazji 500-lecia UJ. Wraz z grupą «Zero» wystawiał w Pałacu Sztuki w Krakowie w czerwcu 1909. W r. 1912 wszedł do zarządu Powszechnego Związku Artystów Polskich (do sądu polubownego). Wystawiał też wielokrotnie w Wiedniu (m. in. w Künstlerhaus w l. 1895, 1901, kiedy to otrzymał od arcyksięcia Karola Ludwika jeden z trzech medali, 1910, 1915 w Wystawie Sztuki Polskiej, P. wszedł do Prezydium Komitetu tej wystawy jako wiceprezes, a także w Moderne Galerie 1907), w Berlinie (1894 Grosse Berliner Ausstellung, 1896 na wielkiej międzynarodowej wystawie sztuki urządzonej z powodu jubileuszu 200-lecia założenia Królewskiej Akad. Sztuk Pięknych uzyskując tam wielki złoty medal, 1897 – także odznaczony złotym medalem). Pokazany na wystawie we Florencji w r. 1896 portret Dunajewskiego został przychylnie przyjęty przez krytykę włoską. W r. 1900 wziął też P. udział w wielkiej Wystawie Światowej w Paryżu, gdzie otrzymał srebrny medal. W r. 1907 brał udział w międzynarodowej wystawie w Wenecji, w r. 1911 w Wystawie Sztuki w Rzymie.
Po zakończeniu pierwszej wojny światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości P. wrócił do kraju. Osiedlił się na stałe w swym rodzinnym mieście Krakowie (mieszkał przy ul. Wenecja, potem w kamienicy Muczkowskich przy ul. Karmelickiej 3). Nadal otrzymywał różne zamówienia na portrety o charakterze oficjalnym. Powstał więc malowany w Spale Portret Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego (dla Zamku Warszawskiego), portret prezydenta Ignacego Mościckiego, premiera Władysława Grabskiego i prezydenta Poznania Cyryla Ratajskiego oraz posła na Sejm Krajowy Dawida Abrahamowicza (malowany pośmiertnie w r. 1927, wł. Muz. Narod. we Wrocławiu). Miewał też nadal zamówienia na portrety uczonych od Uniwersytetu (w r. 1926 powstał malowany na podstawie fotografii portret zmarłego w r. 1925 Kazimierza Morawskiego, w r. 1937 Portret Kazimierza Kostaneckiego, obydwa własność UJ) i od Polskiej Akademii Umiejętności (PAU) – dla niej w r. 1938 P. namalował portret Stanisława Sozańskiego, ofiarodawcy na rzecz Akademii (wł. PAN w Krakowie). Rzadziej już teraz brał artysta udział w wystawach: w TZSP w r. 1925 na wystawie «Portret Polski» Sąd Konkursowy przyznał P-emu najwyższe odznaczenie honorowe za działalność ogólną i t. r. na dorocznym Salonie Zachęty potwierdzono dyplomy honorowe (jako najwyższe odznaczenia) Teodorowi Axentowiczowi, Wojciechowi Kossakowi i P-emu. W Zachęcie wystawiał też w l. 1929, 1935, 1937. W r. 1925 w siedemdziesięciolecie artysty odbyła się skromna wystawa jego prac w Salonie Dzieł Sztuki Wojciechowskiego w Krakowie (przy ul. Św. Jana). W dwa lata później, w r. 1927, prace P-ego były na wystawie w Domu Sztuki we Lwowie i Wystawie Niezależnych w Krakowie, w r. 1930 P. brał udział w wystawie jubileuszowej TPSP w Krakowie i 90 wystawie «Sztuki».
Twórczość portretowa P-ego cieszyła się dużą popularnością, zwłaszcza w okresie do pierwszej wojny światowej, wtedy też w latach dziewięćdziesiątych XIX wieku powstały jego najznakomitsze dzieła. P., wychowanek Bonnata, nawiązywał w swej twórczości do malarstwa portretowego francuskiego, a także «przejęty podziwem i uznaniem dla dawnych mistrzów, w nich widział wzory najgodniejsze także dla współczesnej sztuki» (L. Piniński). Tworzył portrety realistyczne, a nawet naturalistyczne, w których w niezwykły sposób potrafił uchwycić fizyczne podobieństwo modela, wydobywając równocześnie jego cechy psychiczne. P. «potrafił zrealizować ideał absolutnej wierności w stosunku do modela (…) jego postawę wobec natury cechował maksymalny obiektywizm, godny aparatu fotograficznego, którym zresztą w istocie się posługiwał» (T. Dobrowolski). Jego talent portrecisty był podziwiany przez współczesnych. Pisano o nim «Jest to indywidualność wyjątkowa, uznana przez całą zachodnią Europę, mistrz, który wśród artystów współczesnych sięgnął do najwyższych szczeblów hierarchii malarskiej» (Piątkowski). Zmarł 7 IX 1940 i został pochowany na cmentarzu Rakowickim, w grobowcu rodzinnym.
P. był żonaty (od 26 X 1887) z Zofią z Szarskich (poprzednio Feintuchówną), pochodzącą ze znanej krakowskiej, kupieckiej rodziny. Miał z nią troje dzieci: Józefa Mikołaja (zob.), Marię zamężną za Ludwikiem Bernackim i Jerzego, chemika.
Obrazy P-ego znajdują się w Muzeach Narodowych w Warszawie (m. in. portrety H. Wawelberga, A. Potockiego, B. Gubrynowicza, A. Skrzyńskiego, w Dziale Rysunków m. in. szkicownik zawierający typy i pejzaże z Egiptu), Krakowie, Wrocławiu, w zamku w Łańcucie (Portret Jana Tarnowskiego, Portret Krystyny z Tyszkiewiczów Potockiej, depozyt z Muz. Narod. w W.). W Galerii Miejskiej we Lwowie znajdowały się dwa obrazki olejne zatytułowane Główka Rusinki i Portrecik Jacka Malczewskiego. Tamże znajdował się portrecik P-ego malowany przez Malczewskiego (jak podaje sygnatura «w dniu śmierci Maurycego Gottlieba», 17 VII 1879). Dwie prace P-ego (Lirnik w chacie, 1885, Portret męski) są we Lwowie w: L’vivs’ka deržavna Kartynna halerija. Po drugiej wojnie światowej prace P-ego z rzadka ukazywały się na różnych wystawach, np. w krakowskim TPSP w r. 1953 na wystawie «Krajobraz i życie wsi polskiej», w r. 1956 na wystawie «Pol. Malarstwo akwarelowe», zaś w r. 1979 na wystawie «Polaków portret własny» w Muz. Narod. w Krakowie.
Dwa autoportrety w posiadaniu Krzysztofa Pochwalskiego w Warszawie; Autoportret z paletą (olej., 1895, w Muz. Narod. w W.); – Grajewski, Bibliografia ilustracji; Pol. Bibliogr. Sztuki; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Thieme – Becker, Lexikon d. Künstler; Album reprodukcji obrazów wystawy „Sto lat malarstwa pol. z prywatnych zbiorów w Pałacu Łazienkowskim”, W. 1919; Antoniewicz, Katalog Wystawy Sztuki Pol. 1764–1886; Katalog Galerii Miejskiej Dz. II Sztuka polska od r. 1850 we Lwowie, Lw. 1908; Katalog ilustrowany wystawy sztuki współczesnej we Lw., Lw. 1894; L’vivs’ka deržavna Kartynna halerija, L’v. 1955; Malarstwo pol. od XVI do XX w. Katalog; Muz. Śląskie. Malarstwo Polskie. Katalog zbiorów, Wr. 1967; Piątkowski H., Katalog zbiorów TZSP w Warszawie, W. 1925; Wiercińska, Katalog prac TZSP; – Dienstl-Dąbrowa M., Portrecista wielkich ludzi, „As” 1935 nr 29; Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol.; Dużyk J., Z dziejów nagrody im. Probusa Barczewskiego, w: „Roczn. Bibl. Pol. Akad. Nauk w Kr.” R. 18: 1972; Gadacz K., Inwentarz zbiorów sztuki Prowincji Krakowskiej Zakonu OO. Kapucynów, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” T. 12: 1966 s. 175; K. B. [Bartoszewicz], W pracowni P-ego, „Kraj” 1893 nr 23; Kossakowska-Szanajca Z., Majewska-Maszkowska B., Zamek w Łańcucie, W. 1964; Majchrowski S., Pan Sienkiewicz, Wyd. 2, W. 1966 s. 265 i n.; Mycielski J., Sto lat dziejów malarstwa w Polsce (1760–1860), Kr. 1897; Piątkowski H., Kazimierz Pochwalski, „Tyg. Ilstr.” 1911 półr. 2 s. 846 (fot. i fot. P-ego w pracowni); Piniński L., Kazimierz Pochwalski (W 70-lecie artysty), „Sztuki Piękne” R. 2: 1925/6 s. 473 (reprod. autoportretu z r. 1922); Płażewska, Warsz. Salon A. Krywulta; Pochwalska J., Mój teść, „Stolica” 1977 nr 7 i 8 (fot. K. P-ego z Sienkiewiczem, fot. P-ego z żoną); Pol. życie artyst. w l. 1890–1914 i w l. 1915–1939; Puciata-Pawłowska J., Jacek Malczewski, Wr.–W.–Kr. 1968; Ryszkiewicz A., Zbieracze i obrazy, W. 1972; Taborski R., Wśród wiedeńskich poloniców, Kr. 1974 (tu reprod. zaginionego portretu K. Lanckorońskiego); Treiderowa A., Kolekcja obrazów, rysunków i rzeźb PAN, „Roczn. Bibl. PAN w Kr.” R. 18: 1972; Wiercińska, Tow. Zachęty; Wysocki A., Sprzed pół wieku, Wyd. 2, Kr. 1958; Żyga A., Krakowski „Świat” (1888–1895) Z. Sarneckiego, „Roczniki Bibliot.” R. 17: 1973 s. 3–4; – Mater. do dziej. Akad. Sztuk Pięknych, I; – „Czas” 1890 nr z 18 IX, 1893 nr z 3 V, 5 V, 8 VII, 7 IX, 27 IX, 1894 nr z 24 IV, 2 VIII, 5 XI, 1895 nr z 13 XI, 1896 nr z 29 I, 1897 nr z 29 I; „Gaz. Lwow.” 1897 nr 22; „Kraj” (Pet.) 1893 nr 22 s. 12, nr 23 s. 10, nr 29 s. 11, nr 38 s. 11, 1894 nr 42 s. 23, nr 30 s. 19, 1896 nr 4 s. 20, nr 6 s. 8, 1898 nr 2 s. 22; „Kur. Warsz.” 1914 nr 135 (W pracowni prof. K. P-ego); – IS PAN: Materiały do Słownika Artystów; B. Ossol.: rkp. 14352/II (Spis prac K. P-ego wykonany przez L. Bernackiego) i rkp. 14503/II (Józefina Pochwalska, „Aby nie uległo zapomnieniu”); – Informacje wnuka Krzysztofa Pochwalskiego.
Róża Biernacka