Kazimierz (ok. 1211–1267), książę kujawski, łęczycki i sieradzki, trzeci z kolei i najzdolniejszy z synów Konrada Mazowieckiego i Agafii, córki Światosława, księcia włodzimiersko-wołyńskiego i przemyskiego, szybko zostat wciągnięty w akcje polityczne ojca (walki o Kraków, stosunki z Krzyżakami), a w r. 1230 lub 1231 otrzymał jako własną dzielnicę Kujawy. Dbały o sprawy gospodarcze (lokacje, układy handlowe, postęp w sprawności administracji, zwłaszcza kancelarii), niełatwo godził się na uszczuplenie dochodów i uprawnień książęcych na rzecz możnowładców duchownych (spór z biskupem kujawskim Michałem, zakończony kompromisowo 1250 r., i walka z jego następcą, Wolimirem), z ogromną zaś energią, choć z mniejszym powodzeniem dążył do zdobyczy terytorialnych i wybicia się na pierwsze miejsce wśród książąt polskich. Najpierw – licząc na dobre stosunki z Krzyżakami, których niezależność państwową uznał wraz z ojcem i braćmi (19 X 1235) i z którymi zawarł porozumienie (1238) – zwrócił się w kierunku Pomorza Gdańskiego, usiłując wykorzystać zwadę księcia Świętopełka z młodszymi braćmi, nie odniósł jednak sukcesów (walki o Bydgoszcz, najazd pomorski na Kujawy). Poważniejszy zakrój miała akcja zbrojna K-a przeciw Świętopełkowi, podjęta w oparciu o pomoc ojca i braci oraz o sojusz z Krzyżakami (20 IX 1242). Zmierzała ona do zajęcia Pomorza Gdańskiego na lewym brzegu Wisły przez Konrada i jego synów, a części prawobrzeżnej przez Krzyżaków, ci zaś odstępowali Bolesławowi mazowieckiemu 1/3 ziemi lubawskiej (1243), K-owi zaś dalszą 1/6 (1246/7). Zagrożony Świętopełk wszedł w związek z pogańskimi Prusami i stawił silny opór. K. utrzymał tylko zdobytą kasztelanię wyszogrodzką.

Śmierć Konrada (31 VIII 1247) spowodowała wycofanie się K-a z walk o Pomorze Gdańskie i skupienie sił dla osiągnięcia naczelnego stanowiska w osieroconym księstwie. Wyzyskał K. bez skrupułów pobyt braci na pogrzebie ojca w Płocku, by bezzwłocznie zagarnąć ziemię łęczycką i sieradzką wraz z kasztelaniami spicymierską i rozpierską, przeznaczone młodszemu bratu Siemowitowi. Zdaje się, że i z rychłej śmierci Bolesława, najstarszego z Konradowiców (po 25 II 1248), skorzystał, by oderwać od jego działu ziemię dobrzyńską, pozostawiając Siemowitowi Mazowsze i spychając go do podrzędnej roli. Popsuły się stosunki z Krzyżakami, do których K. miał pretensje o zawarcie odrębnego pokoju z Świętopełkiem (9 IX –24 XI 1248). Prowadził z nimi wojnę handlową (do 1252), wymógł utworzenie sądu mieszanego dla spraw spornych między poddanymi kujawskimi i krzyżackimi w Toruniu oraz podporządkowanie się taksom celnym na obszarze swego państwa i zwrot zbiegłych chłopów (26 VII 1252). Przede wszystkim zaś dotkliwie ich zaszachował przeszkadzając najazdom na Jaćwingów przez zamysł pokojowej chrystianizacji tego ludu, z pozyskaniem współpracy Bolesława Wstydliwego, a co ważniejsze, protekcji papieskiej (1253). Zakon usiłował wszelkimi sposobami zerwać pokój, popychając do wojny z Jaćwingami Siemowita mazowieckiego i jego teścia, Daniela halickiego, ale K. uwięził brata wraz z żoną Perejasławą (1254) i sprawił, że za najazd na Jaćwingów spadła na Krzyżaków klątwa legata papieskiego Opizona. Choć w układach z Zakonem zrezygnował K. ze swych uprawnień do ziemi jaćwińskiej, co umożliwiło mu udział w wojnie książąt polskich przeciw Świętopełkowi (1255), ale już w n. r. na podstawie nowo uzyskanego zezwolenia papieskiego (15 VII 1256) stanął na ziemi Jaćwingów na czele wyprawy krzyżowej, a co więcej, osadził w Łukowie francuskich templariuszy i popierał utworzenie tamże biskupstwa, a nawet wysuwał pretensje do ziemi sasińskiej w Prusach.

Wkrótce jednak K. znów zawiesił swą politykę jaćwińską, godząc się z Krzyżakami (4 VIII 1257). Zmusiło go do tego chwilowego ustępstwa zaangażowanie się w Wielkopolsce. Jeszcze w r. 1239 jako posag drugiej żony Konstancji otrzymał K. od swego teścia, Henryka Pobożnego, kasztelanię lądzką. Synowie Odonica po dojściu do władzy nie uznali tego. Bolesław Pobożny zajął Ląd zbrojnie (1247), lecz K. szybko go odzyskał. Na przygotowania Bolesława do nowej wojny, ponowne zajęcie Lądu i najazd na Inowrocław (1258) odpowiedział K. sprzymierzeniem się ze Świętopełkiem, odbiciem Lądu, najazdem na ziemię kaliską i próbą wyzucia Bolesława z jego księstwa przez tworzenie stronnictwa kujawskiego w Wielkopolsce. Rozterki dzielnicowe pogłębiało rozszczepienie się Piastów na dwa obozy polityczne, uczestniczące w walce Węgier i Czech o spadek po austriackich Babenbergach. Bolesław przeciw stronnikowi czeskiemu, jakim był K., związał sojuszem stronników węgierskich, a mianowicie Bolesława Wstydliwego, Siemowita mazowieckiego i Romana, syna Daniela halickiego, wzniecił bunt rycerstwa na Kujawach i próbował pozyskać Leszka Czarnego przeciw ojcu. Najazd przeważających sił na ziemię łęczycką (październik 1259) oraz groźną próbę osadzenia tam Siemowita umiał K. sparaliżować, prosząc o rozejm i łudząc przeciwników obietnicą zwrotu ziem «zajętych bezprawnie» (koniec listopada 1259), równocześnie zaś, oddając Leszkowi ziemię łęczycką, czynił go przeciwnikiem Siemowita i sprzymierzonych (później zamienił mu Łęczycę na Sieradz, ok. 1263). Skoro zaś tylko znikło niebezpieczeństwo bezpośredniej akcji zbrojnej przeciwników, przerażonych w dodatku groźnym najazdem Tatarów (grudzień 1259), o których sprowadzenie pomawiano później K-a, ten po krótkotrwałej próbie usadowienia się w ziemi krakowskiej (Lelów, 1260) zrezygnował z walki o Ląd (zajęty ostatecznie przez Bolesława Pobożnego, 1261), a zwrócił się przeciw Krzyżakom. Kwestionował w Kurii papieskiej ich prawa (1260), poparł powstanie pruskie (1261), a nawet porozumiewał się z Litwinami, z rąk których zginął w Ujazdowie sprzymierzeniec Krzyżaków, Siemowit (23 VI 1262). Nowa, cierpka ugoda z Krzyżakami (1263) zamknęła okres sporów. Pod koniec życia K. udaremnił zdecydowaną akcją (wystąpienie zbrojne, represje gospodarcze) próbę politycznego uniezależnienia się biskupa kujawskiego Wolimira, czego wstępem było samowolne zbudowanie grodu biskupiego w Raciążku.

Żonaty był K. z Jadwigą (zm. 8 I przed 1235), po raz drugi z Konstancją (zm. 21 II 1257), córką Henryka Pobożnego, a po raz trzeci z Eufrozyną (zm. 4 XI 1292–1294, jako rozwiedziona żona Mszczuja II księcia Pomorza Gdańskiego), córką Kazimierza I, księcia opolsko-raciborskiego; dziećmi z drugiego małżeństwa byli: Leszek Czarny (ur. 1240/2), dziedzic Sieradza, Ziemomysł (ur. 1241/5, lub później), dziedzic północnych Kujaw, i Adelajda, dominikanka w Sandomierzu, z trzeciego zaś: Władysław Łokietek (ur. 3 III 1260 – 19 I 1261) i Kazimierz (ur. po r. 1261), dziedzice Łęczycy i Kujaw południowych, Siemowit (ur. najpóźniej w r. 1268) dobrzyński oraz Eufemia (wydana przed r. 1300 za Jerzego I halickiego). Zmarł K., schorowany, prawdopodobnie 14 XII 1267 r. i pochowany został w katedrze we Włocławku.

Balzer, Genealogia; Dworzaczek, Genealogia; – Abraham W., Powstanie organizacji kościoła łacińskiego na Rusi, Lw. 1904 s. 156–62; Bieniak J., Rola Kujaw w Polsce piastowskiej, „Ziemia Kujawska” R. 1: 1963; Grodecki R., Od Mieszka II do Jagiełły, Polska, jej dzieje i kultura, W. [1928] I; Kaczmarczyk Z., Immunitet sądowy w dobrach Kościoła w Polsce, P. 1936 s. 66, 307–14; Karwasińska J., Polityczna rola biskupa Wolimira, „Ateneum Kapł.” T. 140: 1929; taż, Sąsiedztwo kujawsko-krzyżackie, W. 1927; Kujot S., Dzieje Prus Królewskich, Tor. 1913–4; Mitkowski J., Początki klasztoru cystersów w Sulejowie, P. 1949; tenże, Studia nad kancelarią ks. K-a kujawsko-łęczyckiego, „Spraw. Pozn. Tow. Przyj. Nauk” 1952–4 nr 43 s. 123–4; Nowacki J., Opactwo św. Gotarda w Szpetalu pod Włocławkiem, Gniezno 1934 s. 106–8, 155–67, 196–202, 214; Paszkiewicz H., Z życia politycznego Mazowsza, Księga O. Haleckiego, W. 1935 s. 203–28; Szacherska S. M., Z dziejów kancelarii książąt kujawskich w XIII wieku, Studia Źródłoznawcze, W.–P. 1960 V 10 i n.; Włodarski B., Rywalizacja o ziemie pruskie, Tor. 1958; tenże, Udział Rusi halicko-włodzimierskiej w walce książąt na Mazowszu w drugiej połowie XIII wieku, Wieki średnie – Medium aevum, W. 1962; Zachorowski S., Wiek XIII i panowanie Władysława Łokietka, Dzieje Polski średniowiecznej, Kr. 1926 I 277–85 (charakterystyka krzywdząca); Zajączkowski S., Studia nad terytorialnym formowaniem ziemi łęczyckiej i sieradzkiej, Ł. 1951; – Cod. Pol., I–III; Cod. Pruss, I; Długosz, Historia, II; Dokumenty kuj. i maz.; Kod. katedry krak., I; Kod. maz. (Kochanowskiego); Kod maz. (Lubomirskiego); Kod. Mpol., I; Kod. Wpol., I; Mon. Pol. Hist., II–VI; Pomm. Urk.-buch; Preuss. Urk.-buch, I cz. 1–2.

Józef Mitkowski