Szaniawski (Junosza-Szaniawski) Klemens h. Junosza, pseud. i krypt. m.in.: Klemens Junosza, Dr J, Dr. Jal., Dr. Jalapa, Dr. Jalapeus, Dr Jalapeus (syn), Jan Jalapeus, J., Junosza, K., K. J., K. Junosza, Kl. J., Junosza, Klem. Junosza, M., Obserwator, Rusticus, Y., Ypsylon (1849–1898), nowelista, powieściopisarz, dramaturg, poeta, publicysta, tłumacz.
Ur. 23 XI w Lublinie, pochodził z drobnoszlacheckiej rodziny osiadłej w kluczu folwarcznym Szaniawy (pow. łukowski) na Podlasiu. Był synem Władysława, podprokuratora Sądu Policji Poprawczej w Lublinie, i Leontyny z Brodowskich (1832–1855); rodzice należeli już do inteligencji miejskiej.
Dzieciństwo spędził S. w Lublinie, a po śmierci rodziców m.in. w Lubartowie, gdzie zaopiekowali się nim pracujący w sądownictwie dziadkowie: Mateusz Brodowski i podsędek z Lubartowa Ludwik Szaniawski. Ok. r. 1859 rozpoczął S. naukę w szkole pijarskiej w Łukowie. W l. 1862–5 uczył się w gimnazjum w Siedlcach, korzystając ze stypendium Konwiktu Szaniawskich; zetknął się tam z Aleksandrem Głowackim (późniejszy pseud. Bolesław Prus). Z braku funduszy nie ukończył gimnazjum. Krótko pracował w Lublinie jako urzędnik w Izbie Kontroli. W r. 1871 zaczął wysyłać do warszawskich „Kolców” żartobliwe korespondencje wierszem i prozą. W r. 1873 zadebiutował w „Tygodniku Mód i Powieści” (nr 41) felietonem Listy Ypsylona. Na początku r. 1873 pisał liryki, zebrane w tomie Obrazki z Ziółkowa, dedykowanym nieznanej dziś adresatce (niewyd., rkp. w B. Łopacińskiego w L., sygn. 1748). W r. 1874 podjął stałą współpracę z „Kolcami”, ogłaszając pamflet na romantycznych wieszczów pt. Żyd wieczny tułacz. Fantazja dramatyczno-liryczna na obraz i podobieństwo Ahasverusa (nr 19) oraz przejmując po Prusie felieton „Na czasie”. Sięgał w „Kolcach” po różne formy literackie: humorystyczną gawędę wierszem (Czarna Andzia. Z opowiadania dziadka Hilarego, 1874 nr 44, Dajcie tabaki! Lamentacje emeryta pod pompą w Ogrodzie Saskim, 1875 nr 38), gawędę szlachecką (Trzy prowincjałki. Wzorki z piasków podlaskich, 1874 nr 23–24, Sen pana Bartłomieja, dziedzica Psiej Wólki, 1876 nr 18), sielankę (Sielanki majowe, 1875 nr 20), opowieść wschodnią (Władcy Cekinów. Powieść perska na tle najświeższych wypadków, 1874 nr 45), romans awanturniczy (Wieszczka z Ypsylonu, 1875 nr 2–3) oraz wierszowane legendy (Sic itur ad astra, 1875 nr 15, Córka negocjanta, 1875 nr 24). W satyrycznej trawestacji Piekło. Bardzo wolny przekład z Dantego (Pieśń I–II, 1875 nr 44, 48, Pieśń III, 1876 nr 24) wprowadził postacie z warszawskiego świata dziennikarsko-artystycznego. W redakcji „Kolców” poznał rysownika Franciszka Kostrzewskiego. W l. 1874–5 współpracował również z „Ogniskiem Domowym”, a w l. 1875–6 z humorystyczną „Muchą”.
Dn. 3 II 1875 ożenił się S. z Zofią Piasecką i t.r. lub w r. 1877 przeprowadził się do Warszawy, gdzie zamieszkał przy ul. Tamka 29. Od r. 1875 prowadził w konserwatywnym „Wieku” kronikę Żniwo warszawskie (pod pseud. Kl. Junosza), a w „Kolcach” w r. 1876 drukował Listy pedagoga (nr 40–42, pod pseud. Klemens Junosza); w r. 1876 współpracował również z pismem „Antrakt”. W r. 1877 zaniechał współpracy z „Kolcami” i „Wiekiem”, objął bowiem stanowisko sekretarza redakcji konserwatywnego dziennika „Echo”, redagowanego przez Zygmunta Sarneckiego; zwrócił uwagę krytyki opublikowaną tu sielanką humorystyczną Kuźnia Wulkana (nr 236). Na tych łamach ogłaszał również wiersze, które Kajetan Kraszewski uznał za «wybornie pisane», czytane «w zachwyceniu»; zadedykował on S-emu wiersz „Do nieznanego p. Klemensa Junoszy”. W felietonie Małe słowo o wielkim człowieku (1877 nr 64) zaatakował S. Aleksandra Świętochowskiego; nie odmawiając mu talentu literackiego, sprzeciwił się nazywaniu go pisarzem wielkim i narodowym, bo «treść [jego] utworów jest zimna, bezduszna i nieobywatelska» (tamże). Ostra krytyka Adama Wiślickiego („Małe słówko do małych ludzi”, „Przegl. Tyg.” 1877 nr 13) zniechęciła S-ego do angażowania się w spory literackie. Bliższa pozostała mu rola obserwatora Warszawy, oddającego atmosferę Starego Miasta i warszawskich przedmieść, kreślącego portrety drobnych urzędników, ubogich rzemieślników, emerytowanych nauczycieli, społeczników-oryginałów. „Obrazki zaściankowe” publikowane w „Echu” (Przez ciemne okulary, 1877 nr 17), „Kurierze Codziennym” (Historia o kilku emerytach i jednym fortepianie, 1878 nr 70–71, Milion za morzami, 1878 nr 207–211, 213 i n.) oraz „Niwie” (Dwie wigilie. Urywki z pamiętników dziadka i wnuka, 1877 nr 67) nosiły cechy wczesnopozytywistycznego dydaktyzmu, chociaż niepozbawione były humoru i lirycznej zadumy. W r. 1878 prowadził S. w „Kurierze Codziennym” Kronikę tygodniową, po czym wrócił na krótko do współpracy z „Kolcami”, publikując w r. 1879, pod pseud.: Dr. Jalapeus, quasi-naukowy cykl Popularyzowanie wiedzy.
Od r. 1879 był S. administratorem majątku Wola Korytnicka (pow. węgrowski), nie zarzucił jednak literatury. Wrócił t.r. do współpracy z „Wiekiem”, w którym jako pierwszy w prasie warszawskiej redagował przez dwa lata (pod pseud. Ypsylon) dział wiadomości wiejskich Listy ze wsi. W warszawskim teatrzyku „Eldorado” debiutował 14 VII 1880 jako dramaturg krotochwilą Dziatwa Syreny (niewyd., rkp. w B. Raczyńskich, sygn. T–332), z muzyką Kazimierza Hoffmanna, o warszawskim «złotym młodzieńcu» uciekającym przed żydowskimi kredytodawcami. Również na tej scenie trupa prowincjonalna Karola Doroszyńskiego wystawiła 28 VII 1880 z muzyką Adolfa Sonnenfelda sztukę «ludową» S-ego pt. Chłopski mecenas (W. 1880), która była zarazem jego debiutem książkowym; utwór ukazywał wykorzystywanie ludu przez pisarzy gminnych i żydowskich arendarzy. W „Echu” ogłaszał S. w l. 1880–2, pod pseud. Rusticus, felietony Zaściankowe dzieje; w r. 1882 odszedł jednak z tego dziennika, po czym w r.n. rozpoczął współpracę z „Rolą” Jana Jeleńskiego, drukując Szkice wiejskie, w których zwracał uwagę na fałszywy obraz chłopa w polskiej beletrystyce. Okazjonalnie tłumaczył poezję francuską V. Hugo, F. Coppée’go, E. Zoli, A. Daudeta, V. de Laprade’a, A. de Musseta; przekłady publikował w „Echu” i „Tygodniku Powszechnym”. W l. 1883–96 należał do grona redaktorów „Wieku”; przez pewien czas współredagował też wydawnictwo „Biblioteka Dzieł Wyborowych”. Kilkuletnie gospodarowanie S-ego w Woli Korytnickiej przyniosło długi i ostatecznie zakończyło się utratą posiadłości.
Od r. 1884 zajmował się S. wyłącznie pracą dziennikarską i literacką w Warszawie. Uczestniczył w spotkaniach literacko-artystycznych Bronisława Mayzela, organizowanych w lokalu «u Andzi» (Anny Czuleńskiej przy ul. Niecałej). Opublikował tomik poetycki Bukiecik. Podarek dla dobrych dzieci (W. 1884, wyd. 3, W. 1898). Również w r. 1884 ukazał się pierwszy tom szkiców i obrazków drukowanych wcześniej w „Wieku”, „Kurierze Warszawskim” i „Roli”, pt. Z mazurskiej ziemi (W.), stanowiący «jak gdyby skrót tematyczny całej niemal twórczości pisarza» (J. Rurawski). Krytyka przychylnie przyjęła książkę S-ego, upatrując jej wartość w ukazywaniu szarego i tragicznego życia mieszkańców dworku szlacheckiego, wiejskiej chaty i żydowskiego miasteczka. Zamieszczoną tu nowelę Łaciarz („Kur. Warsz.” 1884 nr 50a–54a, wyd. osobno W. 1888, przekłady: serbochorwacki, rosyjski, czeski, angielski, słoweński), będącą opisem jednego dnia z życia żydowskiego krawca-partacza, opublikowała potem Eliza Orzeszkowa w antologii „Z jednego strumienia” (W. 1905).
Zainteresowany społecznością żydowską, podjął S. naukę jidysz i hebrajskiego u Jehudy Lejba Dawidsohna (Dawidzohna). W rezultacie (przy pomocy «kalki» rosyjskiej, sporządzonej przez żydowskiego nauczyciela) dokonał swobodnego przekładu dzieła Mendelego Mojchera Sforima (Szaloma Jakuba Abramowicza) „Podróże Beniamina III” pod polskim tytułem „Donkiszot Żydowski. Szkic z literatury żargonowej żydowskiej” („Wiek” 1885 nr 139–173, wyd. osobno W. 1885) oraz „Die Klatsche” pt. „Szkapa” („Wędrowiec” 1886 nr 13–32, wyd. osobno W. 1886). Prus („Kur. Warsz.” 1885 nr 183) i Maria Konopnicka („Świt” 1885 nr 87) uznali wprowadzanie wątków żydowskich do literatury polskiej za istotną wartość twórczości S-ego, a jego przedmowy i epilogi nazwano po latach pierwszym polskim wykładem o jidysz i literaturze w tym języku (Ch. Shmeruk). Postacie warszawskich Żydów pojawiały się równocześnie w twórczości nowelistycznej S-ego; był to złotnik, który z rzemieślnika przemienia się w «czciciela rubla» (Testament złotnika, „Gaz. Kielecka” 1885 nr 102), Rotszyld z Nowolipek (Nieśmiertelny, „Rola” 1885 nr 3), prowincjonalny handlarz makulatury, który dorobił się w Warszawie antykwariatu (Grabarz książek, „Wędrowiec” 1886 nr 358 i n.).
Krąg tematyczny utworów S-ego uległ w tych latach dalszemu wzbogaceniu. Entuzjazm pisarza dla szerzenia oświaty wśród ludu znalazł wyraz m.in. w Tajemniczym człowieku („Gaz. Kielecka” 1885 nr 59–63), napisanym w formie wspomnień warszawskiego inteligenta-społecznika z pracy na prowincji, a krytyka ludowych przesądów, mściwości i popędliwości, m.in. w utworach Na łożu śmierci („Rola” 1885 nr 28–31) i Zając (tamże 1886 nr 46–48, wyd. osobno W. 1895). W tym okresie napisał S. powieść autobiograficzną pt. Pan Sędzia („Wiek” 1886 nr 142–201, wyd. osobno W. 1887), w której ukazał życie towarzysko-kulturalne Lubartowa i jego okolic; prototypem tytułowego bohatera był prawdopodobnie dziadek pisarza, Szaniawski. W opublikowanej w r. 1887 powieści Przez różowe szkiełka (W.) podjął S. motyw «mieszczucha na folwarku», a w szkicach powieściowych: Zagrzebani („Niwa” 1887 nr 301–312, wyd. osobno W. 1897, przekł. rosyjski) oraz (szczególnie cenionym) Panowie bracia („Wiek” 1887 nr 213–277, wyd. osobno W. 1888) ukazywał z nostalgią, choć nie bez akcentów satyrycznych, odchodzący świat szlachecki. W l. 1887–8 prowadził w „Kurierze Warszawskim” Kronikę tygodniową. Na zamówienie „Gazety Radomskiej” napisał powieść «warszawską» z wątkami autobiograficznymi pt. Po burzy (1888 nr 2–75, 80, osobno w: Obrazki szare, W. 1890). Opublikował sztukę W Tatrach (niewyd., wyst. 16 VIII 1888 w Teatrze Wodewil w Warszawie, z muzyką Zygmunta Noskowskiego). Wydał tomy szkiców Z antropologii wiejskiej (W. 1888, nowa seria W. 1890) oraz Wilki i inne szkice i obrazki (W. 1889) z ilustracjami Kostrzewskiego; odtwarzał w nich życie wsi podlaskich i mazowieckich, dworków szlacheckich oraz miasteczek z egzotycznym folklorem żydowskim. Tytułowego bohatera szkicu «podlaskiego» z tego ostatniego tomu, Froima („Kalendarz Powsz.” W. 1887, W. 1899, przekłady rosyjski i francuski), zestawiano z późniejszym Mendlem Gdańskim Konopnickiej. Za skarbnicę legend i wierzeń Żydów z lubelskich przedmieść Wieniawa i Kalinowszczyzna uznano szkic Cud na kirkucie („Wiek” 1888 nr 3–13, osobno w: Obrazki szare, W. 1890, przekł. rosyjski). Froim i Cud na kirkucie należą do najbardziej cenionych utworów S-ego. W „Gazecie Warszawskiej” (1889 nr 339–345, 1890 nr 1–54, wyd. osobno W. 1928) ogłosił swą drugą powieść wiejską pt. Pod wodę. W „Niwie” (1889 nr 1–13, wyd. osobno W. 1889) opublikował rozprawę Nasi Żydzi w miasteczkach i na wsiach, skrytykowaną przez publicystów prasy postępowej: Samuela Henryka Peltyna z „Izraelity” i Świętochowskiego z „Przeglądu Tygodniowego”. Żydom z Podlasia poświęcił «szkic z natury» Muzykanci („Kur. Pol.” 1891 nr 13–15, wyd. osobno W. 1899), ukazujący życie klezmerów. W studium publicystycznym o Szlachcie zagonowej w Królestwie Polskim („Niwa” 1890 nr 9, 10, 12) zainicjował socjologiczno-etnograficzne badania nad kulturą polskiego zaścianka. Wracając po raz kolejny do wspomnień z dzieciństwa spędzonego w lubartowskim domu dziadka, napisał powieść Dworek przy cmentarzu („Gaz. Radomska” 1890 nr 2–43, 101, wyd. osobno W. 1900).
Od początku l. dziewięćdziesiątych pojawiły się w twórczości S-ego elementy naturalizmu. Było to widoczne zwłaszcza w pesymistycznej powieści Syzyf („Gaz. Warsz.” 1890 nr 255–346, 1891 nr 1, wyd. osobno W. 1891, przekł. rosyjski), ukazującej biografię ziemianina, daremnie starającego się utrzymać majątek, a także w «obrazku miejskim» Na warszawskim bruku („Wiek” 1891 nr 215–274, pt. Na bruku, wyd. osobno W. 1897, przekłady czeski i rosyjski), przedstawiającym ludność wiejską szukającą chleba w mieście. Dalsze powieści miejskie Nieruchomość nr 000 („Gaz. Warsz.” nr 81–156, osobno w: Wybór pism, W. 1891 I) oraz «obrazek z bruku» Wdowa z placem (wyd. pośmiertne, Wil. 1899) stylizował S. na literackie monografie starowarszawskich kamienic. Ogłosił zbiór obrazków pt. Z zapadłych kątów (W. 1891), w dalszym ciągu rozszerzając swą galerię typów wiejskich i małomiasteczkowych. Nakładem własnym wydał Wybór pism w X tomach (W. 1891–6 I–VII). W tomie Monologi (W. 1894, S. 2, W. 1898, obie z ilustr. Kostrzewskiego) zebrał swe, ogłaszane w prasie warszawskiej i lwowskiej, humorystyczne monologi szlacheckie, chłopskie i żydowskie, a w powieści Na chlebie u dzieci (W. 1894) ukazał tragedię ludzi starych na wsi. Osobne miejsce w dorobku S-ego zajął satyryczny cykl powieści o wiejskich i miejskich lichwiarzach żydowskich. Były to: Pająki. Obrazek z życia warszawskiego („Słowo” 1893 nr 51–94, osobno W. 1894, przekłady czeski i rosyjski), Czarnebłoto. Pająki wiejskie (tamże 1893 nr 282–296, 1894 nr 1–57, wyd. osobno W. 1895, przekł. rosyjski) oraz Żywota i spraw imć pana Symchy Borucha Kaltkugla ksiąg pięcioro („Wiek” 1893 nr 223–293, wyd. osobno W. 1895). Krytyka chwaliła zmysł obserwacyjny S-ego, m.in. Prus nazwał go «odkrywcą Ameryki, o którą ciągle się ocieramy nie widząc jej» („Kur. Codz.” 1893 nr 118). Powieści te zyskały z czasem opinię utworów antysemickich, co do dziś jest przedmiotem dyskusji.
Nowele i obrazki S-ego, zebrane w tomach: Z Warszawy (W. 1894) i Fotografie wioskowe (W. 1895), a także powieści: Willa pana regenta (W. 1895), której bohaterem był dymisjonowany asesor trybunału, oraz Dziadowski wychowanek (W. 1895, przekł. rosyjski), ukazywały skutki dokonującej się polaryzacji społeczeństwa, emancypacji kobiet, emigracji zarobkowej, kolonizacji niemieckiej, rozpadu tradycyjnego sztetł i ekonomicznej ekspansji Żydów. Inne obrazki, m.in.: Po wincie. Fantazja („Wiek” 1895 nr 248–253), Ojciec Prokop („Słowo” 1895 nr 67–70, wyd. osobno W. 1895), powiastka traktująca o Janie Leszczyńskim, gwardianie kapucynów, zaprzyjaźnionym z dziadkiem S-ego, Pasjans nie wyszedł („Kalendarz Ilustr. Wieku” 1896), Przysięga pana Sylwestra („Tyg. Mód i Powieści” 1896 nr 1–5), operujące rzewną narracją i dobrodusznym humorem, były osnute wokół różnych form rozrywki małomiasteczkowej inteligencji. Krytycy z entuzjazmem wypowiadali się przede wszystkim o portretach typów warszawskich; ceniono również, zwłaszcza za aspekt narodowo-historyczny i ton gawędowy, nowe szkice S-ego z życia drobnej szlachty Król. Pol.: Synowie pana Marcina („Gaz. Warsz.” 1895 nr 13–128, wyd. osobno W. 1896), Za mgłą („Wiek” 1896 nr 107–235, wyd. osobno W. 1899), Buda na karczunku („Słowo” 1896 nr 1–50, wyd. osobno W. 1897).
Na przełomie l. 1894 i 1895 przypomniał się S. publiczności teatralnej napisaną wspólnie z Kazimierzem Laskowskim krotochwilą Wyścig dystansowy (W. 1895); wystawiona 14 VIII 1894 w Teatrze Wodewil w Warszawie odniosła sukces, potwierdzony przez kolejne premiery w różnych miastach. Samodzielnie napisał obraz dramatyczny Na chlebie dzieci (niewyd., niezachowany), będący prawdopodobnie nową wersją wspomnianej powieści Na chlebie u dzieci (wyst. 30 VIII t.r. w Warszawie, w teatrzyku Belle-Vue, z muzyką Noskowskiego). Kolejna komedia Baby (fragmenty w „Wędrowcu” 1896 nr 31, rkp. B. Teatru Śląskiego w Kat.) powstała we współpracy z Zygmuntem Przybylskim; jej zakończona sukcesem premiera odbyła się 30 VII 1896 w warszawskim Teatrze Wodewil.
Przepracowanie oraz postępująca gruźlica odbiły się na poziomie późnych utworów S-ego. Coraz częściej zarzucano mu powielanie schematów fabularnych, nieumiejętność budowania wielowątkowych fabuł oraz brak pogłębienia psychologicznego. W r. 1896 opublikował S. w Warszawie tomy opowiadań: Przy kominku oraz Wnuczek i inne nowele i obrazki, a także powieści: Z papierów po nieboszczyku czwartym (drukowane wcześniej w „Słowie” 1893 nr 15–36), Żona z jarmarku (przekł. czeski) oraz kolejne studium małomiasteczkowego świata żydowskiego W sieci pajęczej (przekł. rosyjski). Pewną oryginalność zachowały: «nowela sportowa» Przeszkoda (W. 1897, tom pierwszy „Biblioteczki Cyklisty”), nowele Z pola i z bruku (W. 1897) oraz opatrzony przedmową Teodora Jeske Choińskiego zbiór gawędowo-publicystycznych Listów. Do cudzej żony (wyd. razem z listami Juliana Ochorowicza „Do przyszłej narzeczonej”, W. 1898, przekł. rosyjski), podejmujący problem niedobranych małżeństw. W r. 1897 wydał S. zbiór nowel Powtórne życie (Wilno) oraz tłumaczenie fragmentów „Zapisków myśliwego” I. Turgieniewa (W.). T.r. był współredaktorem „Kuriera Świątecznego”. Pracując gorączkowo, w ostatnich miesiącach życia opublikował opowiadania Drobiazgi. Kartki ulotne z pism humorystycznych (W. 1898), Nowele (Mikołów 1898), Pan Gamajda czyli wybory na wójta (W. 1898) i Kłusownik (W. 1898); wydał też wtedy, ogłoszony wcześniej w „Wędrowcu” (1896 nr 40–51), obrazek wiejski Suma na Kocimbrodzie, a w „Gazecie Warszawskiej” (1898 nr 1–38) rozpoczął druk «obrazka warszawskiego» z życia środowiska rzemieślniczego pt. Tajemnicze okno, którego nie zdążył już ukończyć. Na początku r. 1898 podjął kurację w zakładzie leczniczym Mariana Geislera w Otwocku. Zmarł tamże 21 III 1898, został pochowany obok grobu matki na cmentarzu przy ul. Lipowej w Lublinie. Dn. 22 XI 1898 odsłonięto tam płytę nagrobną z popiersiem pisarza, zaprojektowaną przez Ludwika Pyrowicza. W „Gazecie Radomskiej” (1898 nr 26) poświęcili S-emu wiersze: Edmund Bogdanowicz („Nad grobem Klemensa Junoszy”) i Hoffmann („Pamięci Klemensa Junoszy”).
Żoną S-ego była Zofia z Piaseckich (Karolina Junosza-Szaniawska, krypt. Kar. Sz.) (1854–1916), pochodząca z rodziny ziemiańskiej, córka lubelskiego rejenta, tłumaczka (m.in. powieści „Ostatnie dni janczarów” M. Jokaia, W. 1885) oraz autorka opowiadań („Sąsiadka. Parę kartek z życia kobiety”, „Tyg. Mód i Powieści” 1890 nr 13–16), utworów dramatycznych dla dzieci (w: „Teatr dla dzieci”, W. 1896) i powieści („Bogacz”, W. 1908), zmarła w Rosji. W małżeństwie tym miał S. trzech synów: Władysława (informacje o nim w biogramie jego syna Klemensa), Jerzego i nieznanego z imienia.
W r. 1899 ukazało się w Warszawie dziesięciotomowe Tanie wydawnictwo dzieł S-ego. W Petersburgu w l. 1899 i 1904 wyszły dwa wybory jego twórczości w przekładzie na język rosyjski. Henryk Sienkiewicz przeznaczył w r. 1901 dochód z czterotomowego wydania swych „Pism nie objętych wydaniem zbiorowym” (W.) na rzecz rodziny pisarza.
«Filozof pobłażliwy i wyrozumiały», «urodzony humorysta», ceniony był S. za «wielką słodycz charakteru i nieposzlakowaną uczciwość» (Bogdanowicz, „Życie” 1898 nr 14). Współcześni zapamiętali go jako «ostatniego Mohikanina drobnej szlachty» (K. Chraniewicz) i «niezrównanego monografistę Żydów» (A. Potocki), potomni widzieli w nim «piewcę prowincji» (S. Krajewski). W opinii Henryka Markiewicza posiadał S. «znaczną biegłość i inwencję stylistyczną», a także «zręcznie konstruował poszczególne sceny obyczajowe; nie dostawało mu natomiast umiejętności budowania większych, zwłaszcza wielowątkowych całości fabularnych oraz konsekwencji artystycznej w stosowaniu zbliżeń i skrótów narracyjnych». U schyłku l. pięćdziesiątych XX w. imieniem Klemensa Junoszy nazwano ulicę w Lublinie. Na ścianie drewnianego dworku przy ul. Kościuszki w Lubartowie, w którym mieszkał S., umieszczono w r. 1959 tablicę pamiątkową. Warszawski „Czytelnik” wydał w r. 1960 przygotowany przez Rurawskiego wybór utworów S-ego pt. Obywatel z Tamki i inne opowiadania.
Reprod. portretu rys. przez M. Roszkowskiego, w: [Szaniawski K.], Junosza K., Przeszkoda. Nowela sportowa, W. 1897; Fot. w: „Wędrowiec” 1896 nr 31, „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” 1898 nr 13, Księga pamiątkowa Siedlczan (1844–1905), Red. E. Chwalewik i in., W. 1927; – Bibliogr. dramatu pol., II; Literatura Pol. Enc., II; Nowy Korbut, XV (błędy, bibliogr.); PSB (Sonnenfeld Adolf); Pol. Enc. Szlach., XI; Słown. Geogr. (Lublin, Lubartów, Łuków, Parczew, Szaniawy, Wola Korytnicka); Słown. pseudonimów, IV; Szymański J., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, W. 1993; – Burdziej B., „We krwi to jest, w tradycji” – szlachcic i jego konie w „noweli sportowej” Przeszkoda K. Junoszy-Szaniawskiego, w: Dworki, pejzaże, konie, Red. K. Stępnik, L. 2002; Cała A., Asymilacja Żydów w Królestwie Polskim (1864–1897). Postawy, konflikty, stereotypy, W. 1989; Chmielowski P., Nasi powieściopisarze, W. 1895; Chranevič K. J., Očerki novejšej pol’skoj literatury, Pet. 1904; Detko J., Warszawa naturalistów, W. 1980; Gawroński L., Klemens Junosza-Szaniawski – pisarz zapomniany. W 100. rocznicę śmierci, „Akcent” 1998 nr 4; Gołembiewski E., Świat małego miasteczka w powieściach Junoszy Szaniawskiego, „Roczn. Human.” T. 35: 1987 z. 1; Hiż T., Z galerii typów dawnych dziennikarzy, w: tenże, Talent, dziwactwo i coś jeszcze, W. 1937; Jeske-Choiński T., Kl. Junoszy nowele i powieści żydowskie, w: tenże, Żyd w powieści polskiej, W. 1914; Kosaczówna Ł., Twórczość nowelistyczna K. Junoszy Szaniawskiego, „Spraw. Tow. Nauk. KUL” T. 9: 1958; Krzyżanowski J., Artyzm pisarza z «płowym wąsem» (Słowo o Klemensie Junoszy), w: tenże, W kręgu wielkich realistów, Kr. 1962; Lipski J. J., Klemens Junosza Szaniawski (1849–1898), w: Warszawscy „pustelnicy” i „bywalscy”, W. 1973 II; Markiewicz H., Pozytywizm, W. 1978; Obraz liter. pol. XIX i XX w., S. 4, II (J. Rurawski); Olkusz W., Centon albo „bigos literacki” przez Klemensa Junoszę-Szaniawskiego z paremiów przyrządzony, „Zesz. Nauk. Wyższej Szkoły Pedagog. Filol. Pol.” (Opole) 1994 z. 34; Pośpiechowa L., Gawędowość w prozie K. Junoszy-Szaniawskiego, w: W kręgu baroku i barokowości, Red. M. Kaczmarek, Opole 1993; Potocki A., Polska literatura współczesna, W. 1911 I; Rurawski J., [wstęp, do]: [Szaniawski K.], K. Junosza, Obywatel z Tamki i inne opowiadania, W. 1960; Shmeruk Ch., The Esterke Story in Jiddish and Polish Literature, Jeruzalem 1985; [Wereszczyńska A.], Ochwat A., Bolesław Prus i Klemens Junosza-Szaniawski, w: Bolesław Prus. Pisarz-publicysta-myśliciel, Red. M. Woźniakiewicz-Dziadosz, S. Fita, L. 2003; taż, Krytyka o Klemensie Junoszy-Szaniawskim, „Zesz. Nauk. Wyższej Szkoły Human.-Ekon.” (Włocławek) T. 17: 2005; taż, Obraz dworku szlacheckiego i jego mieszkańców w prozie K. Junoszy-Szaniawskiego, w: Dworki, pejzaże, konie, Red. K. Stępnik, L. 2002; taż, „Ostatni Mohikanin drobnej szlachty” i „niezrównany monografista Żydów”. Żywot Klemensa Junoszy-Szaniawskiego, L. 2008 (bibliogr.); taż, „Świat nowy, zupełnie nam nie znany” – rola literatury żargonowej żydowskiej w twórczości K. Junoszy-Szaniawskiego, w: Kwestia żydowska w XIX wieku. Spory o tożsamość Polaków, Red. G. Borkowska, M. Rudkowska, W. 2004; taż, Żydzi w utworach scenicznych K. Junoszy-Szaniawskiego, w: Żydzi w lustrze dramatu, teatru i krytyki teatralnej, Red. E. Udalska, Kat. 2004; Wysokińska A., K. Junosza-Szaniawski, felietonista z Tamki, w: Warszawa pozytywistów, Red. J. Kulczycka-Saloni, E. Ihnatowicz, W. 1992; – Ćwierćwiecze walki. Księga pamiątkowa „Roli”, W. 1910; Fabiszewska I., Literatura piękna i publicystyka krytycznoliteracka na łamach „Gazety Radomskiej” (1884–1905), „Studia Filol. Akad. Świętokrzyskiej” T. 17: 2002; Kraszewski K., Kronika domowa Silva rerum. Wspomnienia i zapiski dzienne z lat 1830–1881, Oprac. Z. Sudolski, W. 2000; Lulek J., K. Junosza-Szaniawski a Lubartów, w: Lubartów i ziemia lubartowska, Lubartów 1959; Sienkiewicz H., Listy, Oprac. M. Bokszczanin, W. 1977 I cz. 1; [Śliwina z Pawłowskich W.], Jagienka spod Lublina, Mistrzowie pióra, w: taż, Lubelszczyzna w poezji, L. 1936; – „Gaz. Pol.” 1933 nr 88 (Hiż), „Gaz. Warsz. Poranna” 1926 nr 93 (W. Junosza-Szaniawski), „Głos Lub.” 1927 nr 35 (W. Junosza-Szaniawski), 1928 nr 83–84 (S. Krajewski), „Kalendarz Lub.” 1959 s. 191–3 (S. Fita), „Kamena” 1961 nr 5 (S. Fita, E. Szonert), „Kur. Warsz.” 1938 nr 80 (A. Grzymała-Siedlecki), „Słowo” 1937 nr 34 (R. Brandstaetter); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Głos” 1898 nr 13 (Z. Walewski), „Izraelita” 1898 nr 13 (N. Sokołow), 1899 nr 21 (M. Blumberg), „Kur. Warsz.” 1898 nr 82, 86, 88, 91, 94 (Jeske-Choiński), „Niwa” 1898 nr 1 (K. Laskowski), nr 14 (B. Biernacki), „Prawda” 1898 nr 14 (Świętochowski), „Słowo” 1898 nr 69–73 (I. Chrzanowski), „Tyg. Ilustr.” 1898 nr 15 (W. Gomulicki), „Wędrowiec” 1898 nr 13 (A. Skrzynecki), nr 14 (W. Trąmpczyński); – B. Jag.: sygn. 6702 III (listy S-ego do J. Blizińskiego, 1890), sygn. 6718 III (listy do Z. Sarneckiego, 1887, 1891), sygn. 7890 III 11 (listy do M. Milkuszyc, 1896); B. Narod.: sygn. 2674 III (listy S-ego do Franciszka NN, 1891), sygn. 2945 III (listy do W. Szukiewicza, 1886), sygn. 5780 II (listy do E. Jachowicza, 1880), sygn. 5993 IV (listy do T. Łuniewskiego, 1885), sygn. 7057 III (listy do W. Maleszewskiego, 1889), sygn. 7266 II (listy do S. Masłowskiego), sygn. 7327 III (Artykuły i notatki, m.in. dwa listy Jonasa Lebensbauma do S-ego, 1891, dwie kopie wyroku sędziego pokoju w sprawie długów małżonków Szaniawskich, 1891), sygn. 8840 III (listy do K. Prószyńskiego, 1887), sygn. 9907 IV (listy do A. J. Rollego, 1889, 1891), sygn. 10599 IV (listy do C. Jankowskiego, 1892); B. Ossol.: sygn. 7184 II (listy do B. Wysłoucha, 1895), sygn. 12884 II (listy do Kopii, 1894), sygn. 13362 II t. 5 (listy do J. Ochorowicza, 1893), sygn. 13602 I (listy do W. Przyborowskiego, 1882).
Anna Wereszczyńska