Olizar (Olizar Wołczkiewicz) Konstanty h. Chorągwie Kmitów (1729 – po 1793), podkomorzy włodzimierski, marszałek wołyński konfederacji barskiej. Syn Józefa, stolnika kijowskiego, i Domiceli z Czetwertyńskich, wdowy po Franciszku Ledóchowskim, stryj Kajetana (zob.) i Filipa Nereusza (zob.), był dziedzicem Szepela na Wołyniu, Żernik w woj. bełskim, Studenicy, Szczehlijówki, rodowego Kmitowa i Sydorowicz w woj. kijowskim. W r. 1760 dostał z żoną starostwo sinickie na Ukrainie, które odstąpił w r. 1774 synowi Leonardowi. Politycznie związany z Potockimi, uchodził za faworyta Franciszka, woj. kijowskiego. W r. 1760 był stolnikiem kijowskim. W czasie bezkrólewia został 6 II 1764 marszałkiem sądów kapturowych woj. wołyńskiego i funkcję tę pełnił do r. 1766. Posłował z woj. wołyńskiego na sejm elekcyjny, na którym podpisał wybór Stanisława Poniatowskiego. Zbliżył się wówczas, jak i cała rodzina Olizarów, do nowego króla. Dn. 24 VI 1765 otrzymał urząd podkomorzego włodzimierskiego. Na wołyńskim sejmiku gospodarskim 13 XI 1768 O. wszedł do komisji dla zorganizowania milicji wojewódzkiej, która miała ubezpieczać obywateli przed hajdamakami i konfederatami barskimi. Uchwała jednak nie została zrealizowana i dopiero 21 IV 1769 w Kotowie (nad Horyniem w dobrach przyrodniego brata O-a Michała Ledóchowskiego, kaszt. wołyńskiego) postanowiono zrekrutować oddział 60 ludzi. Z pomocą Józefa Steckiego, sędziego ziemskiego łuckiego, O. kierował przygotowaniami do konfederacji na Wołyniu. Zadenuncjowani przez Kacpra Lubomirskiego, gen. wojsk rosyjskich, obaj o mało nie wpadli w ręce Repnina. Adam Krasiński zachęcał O-a do szybkiego działania. Istotnie, gdy Pułascy wkroczyli na Wołyń, O. z ich pomocą 23 VI 1769 zawiązał w Woronczynie (między Włodzimierzem i Łuckiem) konfederację i został jej marszałkiem. Od razu odezwały się głosy, że popełniono «arcyszkodliwą omyłkę», wybierając marszałkiem «najgorszego», tj. klienta «familii» i króla (B. Ossol.: rkp. 3382).
Prześladowany przez Rosjan, O. ledwo zdołał umknąć z garstką ludzi ze swym konsyliarzem Jerzym Fałkowskim, skarbnikiem nowogródzkim, i schronił się na pograniczu węgierskim w obozie marszałków gabułtowskich pod Muszynką. Stąd wydał 22 VIII uniwersał do obywateli swego województwa, aby przygotowali konne wyprawy zbrojne i mieli je w pogotowiu. Ledwie jednak generał w. kor. i konsyliarz barski, a regimentarz wołyński Florian Pągowski zorganizował 200 ludzi, gdy 7 (?) IX został rozbity przez rtm. Millera z oddziału K. Rönnego pod Wisznicami (nad Zielawą w pow. brzeskim). Zginął tam Pągowski z kilkudziesięciu konfederatami, a 15 konfederatów dostało się do niewoli. Dn. 31 VIII podpisał O. w obozie pod Muszynką uniwersał przeciwko «kupom swawolnym», a 26 IX oddał swój głos na marszałka generalnego Michała Krasińskiego i regimentarza Joachima Potockiego. Mimo ścisłej współpracy z «Ogniwem» gabułtowskim O. nie nabrał zaufania do Teodora Wessla (pogrążył go w opinii O-a głównie manifest «Piotruskiego i Ostrowskiego» w ostrych słowach piętnujący Wessla). Dn. 6 X O. ofiarował swą współpracę Adamowi Krasińskiemu. Krasiński skwapliwie skorzystał z tego i 11 X dał mu w Zborowie dokładną instrukcję jego czynności. Działając z upoważnienia zarówno Krasińskiego, jak i «Ogniwa», O. stał się jednym z aktywniejszych organizatorów Generalności. Wyjeżdżał do Krakowa (11–18 X) na pertraktacje ze zgromadzonymi tam marszałkami; konferował z Wesslem. Z myślą odciągnięcia od Wessla Józefa Bierzyńskiego poparł jego wybór na marszałka związkowego (pod Czernichowem 26 X 1769). Układał listę członków Generalności, napotykając w tym na wielkie trudności, zwłaszcza gdy wiele województw i ziem miało po dwóch, trzech i więcej marszałków, zarzucających sobie nawzajem nielegalność wyboru. Dn. 31 X 1769 podpisał w Białej akt konfederacji generalnej, a 9 XI złożył przysięgę na jej wierność. Krzywdząca jest opinia Władysława Konopczyńskiego, jakoby O. był w Generalności «figurantem» i «krętaczem» („Konfederacja barska”, I 271 II 58). W rzeczywistości był on jednym z bardziej aktywnych i uczciwie pracujących członków Rady, nie związanym ślepo z żadnym ugrupowaniem politycznym i nie uzależnionym od któregokolwiek z nich.
Dn. 1 II 1770 O. powołany został na prezesa utworzonej przez Generalność 7-osobowej Komisji Skarbowej, nazwanej później Radą Ekonomiczną, w której pracował w ogromnie trudnych warunkach do końca konfederacji. Dn. 20 VI 1770 wszedł do wyłonionej przez Generalność 9-osobowej delegacji dla zorganizowania sądów konfederackich i uczestniczył w jej pracach przez kilka miesięcy, aż do rozwiązania delegacji. Traktowany jako przyjaciel Czartoryskich, O. nie cieszył się zaufaniem większości Rady. Michał Pac już w marcu 1770 ostrzegał przed nim Adama Krasińskiego. Zastrzeżenia wzmogły się, gdy O. akt bezkrólewia podpisywał z pewnym wahaniem. Z drugiej strony O. podnosił różne obiekcje wobec tej większości. W grudniu 1770 poruszył na plenum Generalności sprawy (zgodne z postulatami opozycji wesslowskiej) skupienia wojska pod jedno dowództwo i przejścia Generalności do kraju. W styczniu 1771 O. wystąpił przeciwko lekkomyślnemu i rozrzutnemu trybowi życia wielu członków Generalności i wielkiemu zadłużeniu niektórych z nich. Ostrzegał o trudnościach z wyjazdem, gdyby trzeba było opuścić Preszów i Węgry. W lutym wypowiadał się przeciw Komisji Wojskowej i rozszerzeniu jej kompetencji oraz wracał jeszcze kilka razy do spraw już uprzednio poruszanych. W marcu domagał się uformowania jurysdykcji w kraju oraz zwalczał projekt «generału korczyńskiego» jako szkodliwą nowość. Wystąpił przeciwko formowaniu legii i radził, by francuskie na nią pieniądze obrócić na wojsko konfederackie. O. stał się w tym czasie czołową postacią opozycji i na tym tle dochodziło do gorszących scen na plenum Rady. Tak np. gdy w dn. 19–20 III t. r. Ignacy Bohusz odmawiał mu głosu, O. zarzucił Bohuszowi, jako nie będącemu marszałkiem ani konsyliarzem, nieprawne piastowanie generalnego sekretarstwa. Wszystkie te projekty O-a były oczywiście odrzucane (członkowie większości stale go «zakrzyczeli»). Wciąż «miano go za podejrzanego, lubo żadnej do tego nie dał przyczyny» (A. Piasecki do T. Wessla 6 II 1771). Zniechęcony tą szarpaniną złożył na sesji 18 V 1771 rezygnację z prezesury Komisji Skarbowej i prosił o zwolnienie na wyjazd do kraju do walki z wrogiem. Generalność, doceniając jednak wkład pracy O-a, załatwiła odmownie obie jego prośby. Odtąd O. trzymał się z dala od plenarnych posiedzeń Generalności, a poświęcił się głównie pracy w Komisji Skarbowej. Wysyłany był przez Generalność w misjach politycznych do różnych osobistości. W grudniu delegowano go dwukrotnie z Cieszyna do Troczan koło Preszowa do Michała Suffczyńskiego, kaszt. czerskiego, wytypowanego na posła do Turcji. Dn. 9 II 1772 wyjeżdżał z Białej na Węgry do pogodzenia powracających z Turcji szefów barskich (M. Krasińskiego i J. Potockiego).
Po upadku konfederacji barskiej opuścił O. w maju 1772 Cieszyn i udał się do Kielemasza (2 mile od Preszowa), gdzie trzymał w arendzie 3 wioski. Został jednak zatrzymany przez Austriaków w Preszowie i pozostawał tam aż do lipca w areszcie domowym. Wraz z innymi członkami Generalności zapytywał Paca o możliwość emigracji, ale po rozmowie z Pacem w Wiedniu (w końcu lipca), powrócił na Węgry i postanowił udać się do kraju, nawet gdyby miał przy tym «zwiedzić Kijów» (więzienie przejściowe przed zsyłką na Sybir; O. do K. Radziwiłła 28 VIII). Wbrew tym zapewnieniom wyjechał w początkach listopada 1772 przez Bawarię, gdzie przypuszczalnie uczestniczył w zjeździe w Landshut, a w połowie listopada spodziewano się go w Strasburgu. Większą część czasu przebywał prawdopodobnie w Monachium przy boku Hieronima Radziwiłła. Już zapewne w początkach 1773 r. powrócił do kraju. Z ramienia sejmu rozbiorowego był komisarzem do rozgraniczenia dóbr wołyńskich Antoniego Czarneckiego, kaszt. bracławskiego. Pogodził się z królem i pracował zgodnie z jego wytycznymi na terenie Wołynia. Jeszcze w r. 1792 działał na czernihowskim sejmiku lutowym we Włodzimierzu, zwalczając Czackich, przeciwników Konstytucji 3 maja. W latach osiemdziesiątych przebywał głównie w swoich dobrach w Piotrkowicach. Ostatnie wiadomości o O-rze posiadamy z r. 1794.
O. był żonaty z Zofią z Jełowickich, wdową po Franciszku Młodeckim, mieczniku nowogrodzkim. Miał z nią córki: Rozalię, zamężną za Antonim Pruszyńskim, stolnikiem w. kor. (zm. 1800), Karolinę, Marię i Pelagię, oraz synów: Leonarda (zob.), Fryderyka (a nie Antoniego, jak u Uruskiego), ożenionego z Teresą Tokarską, Stefana i Tadeusza.
Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne…, W. 1860 II; Uruski; Żychliński, XXI; – [Iwanowski E.] Heleniusz E., Kilka rysów i pamiątek, P. 1860 s. 400–1; Konopczyński W., Kazimierz Pułaski, Kr. 1931; tenże, Konfederacja barska, W. 1936–8 I–II; Kraszewski J. I., Starościna bełzka, W. 1879 s. 227; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; Petrow A., Wojna Rossii s Turcjej i polskimi konfederatami s 1769–1774 god, Pet. 1866 I 248; Pułaski K., Szkice i poszukiwania historyczne, Lw. 1909 IV; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1896; Szczygielski W., Konfederacja barska w w Wielkopolsce, W. 1970; – Akta do konfederacji r. 1768 województwa krakowskiego, a zwłaszcza Ks. Oświęcimskiego i Zatorskiego, Wadowice 1903 s. 25–6; Arch. Jugo-Zap. Rossii, Cz. VI t. 2 s. 110; Elektorów poczet; Konfederacja barska, Wybór tekstów, Kr. 1928 s. 45; Listy Wojciecha Jakubowskiego do Jana Klemensa Branickiego, W. 1882 s. 126, 207; Lubomirski S., Pamiętniki, Lw. 1925; Materiały do dziejów wojny konfederackiej 1768–1774 r., Kr. 1931; Olizar G., Pamiętniki, Lw. 1892; Płata wojska… 1771, s. 14; Puttkamer J. A., Krótkie zebranie okoliczności…, Arch. Kom. Hist., Kr. 1930 XIV; Vol. leg., VII 119, 137, VIII 368; Z pamiętnika konfederatki księżnej Teofili z Jabłonowskich Sapieżyny, Kr. 1914; Źródła odnoszące się do pierwszego okresu panowania Stanisława Augusta po rok 1773, Lw. 1884 s. 30, 41, 46, 71; – Kalendarz Polityczny dla Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego na zwycz. rok Pański 1794, W. s. 282; „Thornische Wöchentliche Nachrichten” 1769 s. 364; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. IV 21 nr 688, Dz. V 5429, 10798 (korespondencja O-a), 10800 (korespondencja Zofii Olizarowej), Arch. Roskie XV/7 (korespondencja O-a), Zbiór z Suchej 345/441; Arch. Państw. w Kr.: Zbiory Sanguszków 686 I s. 266–270; Arch. Państw. Ł.: Zbiory Bartoszewiczów, Teki Wessla nr 134, 257, 262, 268, 281, 300, 302; B. Czart.: rkp. 833, 941, 942, 3868; B. Jag.: rkp. 6669, 6672; B. Kórn.: rkp. 2119; B. Ossol.: rkp. 3030, 3035, 3382, 4585, 11670 (korespondencja O-a), 11676; B. PAN w Kr.: rkp. 318, 320, 1143, 1145; – Odpisy w posiadaniu autora ze zbiorów: B. Pozn. Tow. Przyj. Nauk (rkp. 73), B. Tow. Przyj. Nauk w Wil. (rkp. 94, 95); – Informacje Władysława Olizara z Warszawy.
Wacław Szczygielski