Skrzyński Konstanty, pseud. konspiracyjny Klemens (1891–1978), dyplomata, działacz Narodowej Demokracji i społeczny. Ur. 28 V w Nowosiółce w pow. olgopolskim na Podolu, był synem Antoniego, właściciela majątku Petronówka w tymże powiecie, inżyniera rolnika, i Eweliny (Ewy) ze Szmidtów.
W r. 1904 S. zdał egzamin do czwartej klasy prywatnego gimnazjum Walkera w Kijowie. W gimnazjum działał w tajnej Polskiej Macierzy Szkolnej oraz w Organizacji Młodzieży Narodowej i Związku Młodzieży Polskiej (ZET). Wg własnych wspomnień, był przewodniczącym szkolnego ZET-u. Po ukończeniu gimnazjum w r. 1910 i po przebytym zapaleniu płuc z powikłaniami wyjechał na kurację do Francji i Hiszpanii. W styczniu 1911 uczestniczył w zjeździe członków ZET-u w Paryżu.
W r. 1911 S., po powrocie do domu z zagranicy, podjął studia prawnicze na uniw. w Kijowie, które ukończył w r. 1916. W okresie studiów był prezesem pozostającej pod wpływami Narodowej Demokracji (ND), tajnej organizacji «Polonia» i delegatem na zjazdy w Moskwie, Petersburgu i w Warszawie (tutaj S. spotkał się pierwszy raz z Romanem Dmowskim). Wg Stanisława Kozickiego, został przyjęty do Ligi Narodowej ok. r. 1911 (S. podaje we wspomnieniach r. 1912; na innym miejscu – w kwestionariuszu dotyczącym życiorysów członków Ligi – wymienił datę: 1916, rkp. w B. PAN w Kr.).
W okresie pierwszej wojny światowej S. nadal działał w Macierzy Szkolnej i ZET. W r. 1916 był członkiem Centralizacji na Rusi, razem z Zygmuntem Berezowskim i Tadeuszem Uhmą, i «Polonii». Z jej ramienia uczestniczył (wraz z Berezowskim i lekarzem Mieczysławem Piotrowskim) w rozmowach z przywódcami «Filarecji» i «Korporacji» w Kijowie, które doprowadziły do podjęcia uchwały o powołaniu centralnego kierownictwa pod nazwą Komisji Trzech; Komisja ta jednak nie ukonstytuowała się. S. był działaczem Polskiego Stow. Pomocy Ofiarom Wojny, które w r. 1915 z ok. 200 lokalnych organizacji istniejących w pięciu guberniach utworzyło w Kijowie Radę Okręgową Towarzystw Pomocy Ofiarom Wojny, oraz powstałego w r. 1917 Polskiego Komitetu Wykonawczego Organizacji Polskich na Rusi (PKW), któremu przewodniczył Joachim Bartoszewicz. W dn. 3 VIII 1917 S. reprezentował PKW (razem ze Stanisławem Grabskim i Stanisławem Jezierskim) na zjeździe działaczy polskich w Moskwie. S. został wówczas wybrany do Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego. Wyjeżdżał z tajnymi instrukcjami i środkami finansowymi PKW do płk. Józefa Hallera, który po bitwie pod Rarańczą (16 II 1918) przeszedł z częścią II Brygady Legionów Polskich na stronę rosyjską. W r. 1918 S. rozpoczął pracę w Komitecie do Spraw Repatriacji Polaków w Rosji, który był oficjalnym przedstawicielstwem Rady Regencyjnej w Rosji. W listopadzie 1918 przybył do Warszawy i uczestniczył w wiecach organizowanych przez działaczy ND. Dwukrotnie jako emisariusz PKW wyjeżdżał do Kijowa, przewożąc informacje o sytuacji w kraju do Berezowskiego i do Stefana Olszewskiego z poleceniem dostarczenia ich ambasadzie francuskiej w Jassach.
Na początku 1919 r. S. osiadł z rodziną w Warszawie i podjął pracę w Min. Spraw Zagranicznych (MSZ). W r. 1920, w czasie wojny polsko-sowieckiej, zgłosił się ochotniczo do WP. Służbę odbywał w pułku artylerii przeciwlotniczej na Polach Mokotowskich. Po zawarciu traktatu ryskiego w r. 1921 został przez MSZ oddelegowany do pracy w Warszawskiej Komisji Mieszanej Rosyjsko-Ukraińsko-Polskiej do Spraw Repatriacji (Wardelpol), w której był początkowo członkiem, później wiceprzewodniczącym, a w końcu przewodniczącym. Zwolniony z tej funkcji 24 X 1923 objął po Julianie Łukasiewiczu stanowisko naczelnika Wydz. Wschodniego MSZ. Za udział w przeprowadzeniu repatriacji arcybiskupów mohylewskich Jana Cieplaka i Edwarda Roppa został przez Watykan odznaczony Orderem św. Grzegorza, a przez rząd polski za całość pracy repatriacyjnej – Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta. W r. 1924 został wysłany przez MSZ na studia do Akademii Prawa Międzynarodowego w Hadze. Po jej ukończeniu otrzymał 1 X 1924 nominację na konsula generalnego z tytułem radcy legacyjnego w Charkowie; konsulat obejmował terytorium republiki ukraińskiej. Dn. 18 VI 1928 został odwołany do centrali MSZ w Warszawie i równocześnie mianowany radcą ministerialnym w IV stopniu służbowym. Z powodu różnic politycznych i krytyki rządów piłsudczykowskich zwolniono go ze służby państwowej 15 I 1929. W l. 1929–35 pracował w Wydz. Ewidencji Ludności w Zarządzie m. Warszawy, skąd także został zwolniony ze względów politycznych. W l. 1935–9 był zatrudniony w firmie «Silemin», która była warszawską ekspozyturą koncernu węglowego «Robur» w Katowicach.
W czasie okupacji niemieckiej S. przebywał w Radomiu, gdzie pracował w radomskim oddziale «Sileminu». W marcu 1940 wszedł w skład Zarządu Okręgowego konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego (SN). Po wyjeździe do Warszawy przewodniczącego SN Augusta Michałowskiego, S. objął funkcję prezesa Okręgu Radomskiego SN na przełomie 1940 i 1941 r. (lub na początku 1941 – wg życiorysu Michałowskiego był prezesem Okręgu do marca 1941). W tym czasie jako przedstawiciel SN został mianowany zastępcą Okręgowego Delegata Rządu na Okręg Radomski. Współorganizował w Radomiu struktury Narodowej Organizacji Wojskowej (NOW), którą kierował Witold Olszewski. Przyczynił się do procesu scaleniowego NOW z Armią Krajową (AK) w Radomskiem w r. 1942. W l. 1939–45 był członkiem Zarządu Głównego Polskiego Czerwonego Krzyża w Warszawie. Dn. 5 II 1945 został aresztowany przez przyfrontowe NKWD, przewieziony do obozu w Rembertowie i następnie wywieziony do ZSRR. Do listopada 1945 przebywał w obozie Bieriezowka (koło miejscowości Krasnoborka) na Syberii razem z działaczami Stronnictwa Pracy Janem Hoppem i Bolesławem Biegą. Po powrocie do kraju był do r. 1950 dyrektorem w oddziale bydgoskim «Sileminu». W t.r. pod naciskiem Urzędu Bezpieczeństwa został stąd zwolniony. W l. 1950–2 pracował w biurze projektów Budownictwa Wiejskiego i Biurze Projektów Ceramiki Budowlanej w Warszawie.
Dn. 2 IV 1952 S. został aresztowany i osadzony w więzieniu na Rakowieckiej w Warszawie. W czasie dwuletniego śledztwa był maltretowany i przeszedł dwie operacje. S-ego dołączono do procesu bpa kieleckiego Czesława Kaczmarka, w którym występował jako świadek (14–21 IX 1953). W opublikowanym wówczas stenogramie z procesu nazwano go agentem Gestapo. Wg zeznań na procesie, odbył z bpem Kaczmarkiem dwie rozmowy, podczas których omawiano sytuację na froncie wschodnim w lutym 1943, stwierdzono, iż Niemcy poniosą klęskę, w związku z czym uzgodniono, by wspierać Polityczny Komitet Porozumiewawczy i AK oraz występować przeciw lewicy komunistycznej. Na procesie S. określił stanowisko bpa Kaczmarka wobec Niemiec jako ugodowe. W oddzielnym procesie przed Sądem Wojewódzkim w Warszawie w trybie tajnym S. został oskarżony m.in. o współpracę z Niemcami i działalność antykomunistyczną i skazany 20 IV 1954 na 5 lat więzienia. Po amnestii w grudniu 1954 zwolniono go z więzienia mokotowskiego 21 I 1955.
W l. 1955–61 S. pracował w Komisji Koordynacyjnej Zrzeszeń Drobnego Przemysłu i Handlu, skąd przeszedł na emeryturę. Na emeryturze działał społecznie w Naczelnej Organizacji Technicznej (sekretarz Komisji Postępu Technicznego), w Polskim Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów (wiceprezes Zarządu Głównego, prezes Głównego Sądu Koleżeńskiego, prezes Zarządu Oddziału Wojewódzkiego w Warszawie). W r. 1976 był współzałożycielem i pierwszym wiceprezesem Polskiego Klubu Inteligencji Katolickiej w Warszawie, członkiem Rady Społecznej przy Ośrodku Dokumentacji i Studiów Społecznych i Komisji Konsultacyjnej, wchodził w skład Komitetu Prymasowskiego, był doradcą przy Klubie Poselskim Znak. Do śmierci pełnił nieformalną funkcję seniora wśród osób związanych z tradycją przedwojennego SN. S. pozostawił Wspomnienia z lat 1891–1917 (mszp., złożone w B. Ossol.: sygn. 15585/II); dalszy ciąg Wspomnień do r. 1945 (do r. 1923 rkp S-ego, z l. 1924–45 spisane pod jego dyktando przez żonę) oraz losy S-ego w l. 1945–78 opisane przez żonę – w posiadaniu córki, Ewy. S. zmarł w Warszawie 19 X 1978 i pochowany został w grobie rodzinnym na Powązkach (kwatera 214a).
W małżeństwie (od r. 1918) z Janiną z Bylinów miał S. trzy córki: Ewę (ur. 1919), zamężną Paszkowiczową, ekonomistkę, działaczkę NOW w czasie okupacji, po wojnie tłumaczkę w ambasadach Iranu, Francji, Hiszpanii i Grecji, zamieszkałą w Warszawie, Janinę (ur. 1921), zamężną Pierre, w czasie okupacji podporucznika Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa, uczestniczkę pod pseud. Krystyna powstania warszawskiego 1944 r., która po wyjściu z obozu jenieckiego była komendantką kompanii w Batalionie Kobiet w I Dyw. Pancernej gen. Stanisława Maczka, a następnie pojechała na studia do Louvain i w Belgii już pozostała, Annę (ur. 1924), zamężną 1.v. Larysz-Niedzielską, 2.v. Kępińską, rolnika, w czasie okupacji łączniczkę NOW, uczestniczkę powstania warszawskiego, po wyzwoleniu z obozu jenieckiego służącą w Sztabie Specjalnym I Dyw. Pancernej, w l. 1978–92 sekretarkę gen. Klemensa Rudnickiego, następnie pracownika w Instytucie i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie.
Żona Janina (1895–1985), absolwentka Polskich Kursów Uniwersyteckich w Kijowie, w okresie międzywojennym działała w Narodowej Organizacji Kobiet (NOK), w czasie okupacji niemieckiej pod pseud. Zbigniewa w konspiracyjnej NOK, a od r. 1943 była zastępczynią komendantki administracyjno-zaopatrzeniowej w Komendzie Głównej Wojskowej Służby Kobiet (WSK); w powstaniu warszawskim dowodziła w stopniu porucznika pionem WSK przy kwatermistrzu Okręgu Warszawskiego AK mjr. Tadeuszu Kamińskim; po wyjściu z obozu jenieckiego była komendantką Batalionu Kobiet w I Dyw. Pancernej; w r. 1945 wróciła do kraju.
Fot. w Mater. Red. PSB; – Kozicki S., Historia Ligi Narodowej. Okres 1887–1907, Londyn 1964; Kroll B., Rada Główna Opiekuńcza 1939–1945, W. 1985; Leopold C., Lechicki K., Więźniowie polityczni w Polsce 1945–1956, Paryż 1983; Materski W., Polsko-radziecka wymiana więźniów politycznych w latach 1921–1937, „Z pola walki” 1977 nr 1 s. 39; Proces księdza biskupa Kaczmarka i innych członków ośrodka antypaństwowego i antyludowego, W. 1953 s. 8, 46, 240–4; Ratyńska B., Pół wieku w służbie narodu i idei, W. 1974 s. 87; Terej J. J. Rzeczywistość i polityka, W. 1979; Wierzejski W. K., Fragmenty z dziejów polskiej młodzieży akademickiej w Kijowie 1834–1920, W. 1939; Wrzosek M., Polskie korpusy wojskowe w Rosji w latach 1917–1918, W. 1969; Zienkiewicz T., Polskie życie literackie w Kijowie w latach 1905–1918, Olsztyn 1990 s. 129; – Dzien. Urzędowy MSZ, W. 1923 s. 275, 1924 s. 215, 1925 s. 215, 1926 s. 184, 1928 s. 159, 1929 s. 87; Grabski S., Pamiętniki, W. 1989; Hołówko T., Przez dwa fronty, W. 1931 (indeks w cz. 2: Przez kraj czerwonego caratu, W. 1931); „Monitor Pol.” 1921 nr 120, 1923 nr 243, 1924 nr 280; – „Chrześcijanin w świecie” 1978 nr 12 (fot.); „Głos” 1990 nr 56/57 s. 111–12; „Myśl Pol.” 1978 nr 21/23, 1979 nr 1 (nekrolog); „Słowo Narod.” 1990 nr 12 s. 4–5; „Tyg. Powsz.” 1979 nr 7; „Życie Warszawy” 1978 nr 250, 253, 255, 263, 1985 nr 128 (nekrolog żony); – B. PAN w Kr.: rkp. 7785 t. 6: Życiorysy i relacje członków Ligi Narodowej; B. Raczyńskich: Bartoszewicz W., Mój ojciec i jego czasy, rkp. 1983 (w tym korespondencja z rodziną S-ego); – Informacje córek, Ewy, Janiny i Anny.
Zygmunt Kaczmarek