Szarfenberg (właśc. Scharffenberg) Kryspin (ok. 1513–1576), drzeworytnik, nakładca, księgarz i drukarz wrocławski.
Pochodził z rodziny zamieszkałej w Liebenthal (Lubomierz) koło Jeleniej Góry, spokrewnionej z krakowskimi drukarzami Szarfenbergami. Ur. w Lubaniu (Lauban), był synem Jana i Doroty, córki Pawła Eichlera, garbarza z Görlitz. Ojciec S-a pod koniec XV w. przeniósł się do Görlitz i przed wrześniem 1493 przyjął prawo miejskie; ok. r. 1497, już jako człowiek żonaty, przeprowadził się do Lubania. S. miał braci: Hieronima, osiadłego w Lubaniu, i Jerzego (ok. 1520 – 24 III 1584), drzeworytnika, mieszkającego co najmniej od r. 1547 w Görlitz, właściciela domu z ogrodem na przedmieściu, żonatego z Katarzyną, córką architekta Wendela Rosskopfa, wdową po księgarzu Tomaszu Winklerze.
W młodości S. pracował w Krakowie jako serwitor w drukarni swego krewnego Macieja Szarfenberga (zob.), wykonując m.in. drzeworyty; za próbę ucieczki ze służby został ukarany więzieniem, a po uwolnieniu zobowiązał się 20 VIII 1537 pozostać u Macieja do 11 XI 1538. Po opuszczeniu Krakowa uczył się sztuki drzeworytniczej, być może w Wittenberdze u Łukasza Cranacha starszego. Latem 1543 mieszkał już w Görlitz w domu Jorge Jhona przy Petersgasse 16; w sąsiednim domu prawdopodobnie urządził księgarnię. Dn. 7 II 1545 przyjął prawo miejskie jako księgarz. Od lata t.r. wynajmował mieszkanie u Valtena Seybota przy Krebsgasse, w domu, który w r. 1547 przejął na własność, a 4 X 1549 sprzedał Zygmuntowi Peitznerowi za 350 grzywien (z których 50 musiał zwrócić jako dług Radzie Miejskiej); w akcie sprzedaży został określony jako drzeworytnik, natomiast w księgach podatkowych nadal nazywano go księgarzem. Przez pewien czas mieszkał w sprzedanym budynku jako lokator, następnie przeniósł się do domu Röslera przy Neissgasse 27. Zapewne współpracował w tym czasie z krakowskimi tłoczniami Szarfenbergów; prawdopodobnie wykonał drzeworyty (opatrzone sygnaturą CS) do kalendarza Piotra z Proboszczowic (wyd. Marek Szarfenberg, 1545) i „Zołtarza Dawidowego” Walentego Wróbla (wyd. Maciej Szarfenberg, 1547). Otrzymał zamówienie od arcyks. Ferdynanda Habsburga, który jednak zwlekał z uiszczeniem należności za wykonaną pracę; za S-iem ujęła się wówczas Rada Miejska w Görlitz, która zwróciła się do Ferdynanda z prośbą o zapłatę. Działalność drukarską w Görlitz S. rozpoczął w r. 1548, wydając druk okolicznościowy „Kurtzer Bericht welcher Gestalt Kaiser Carl der funfft...”, opisujący uroczystość obdarowania książąt Rzeszy dobrami lennymi.
W r. 1550 sprzedał S. skład księgarski i w r. 1551 przeniósł się do Wrocławia, gdzie 27 V t.r. otrzymał prawo miejskie jako drzeworytnik i drukarz. Dn. 9 IX 1552 kupił drukarnię (na raty, płatne do Bożego Narodzenia w r. 1555) od drukarza Andrzeja Winklera (oprócz przywilejów drukarskich, zachowanych przez sprzedawcę do czasu otrzymania całej należności); drukarnię przejął przed 29 X 1552. Dn. 23 I 1553 otrzymał od Rady Miejskiej przywilej (skopiowany niemal dosłownie z przywileju Winklera) na prowadzenie tłoczni, monopol na drukowanie i sprzedaż podręczników Donata, komedii Terencjusza, wybranych listów Cycerona i «nie drukowanego wcześniej katechizmu» (w rzeczywistości ewangelickiego katechizmu Ambrosiusa Moibana, wydanego już dwukrotnie przez Winklera) oraz prawo handlu książkami poza okresem jarmarków, kupna papieru i utrzymywania straganu. Ponieważ transakcja z Winklerem nie obejmowała zajmowanego przez niego domu na cmentarzu św. Elżbiety, S. zakupił 11 IV 1553 od malarza Leonarda Braunsteina dom naprzeciw kościoła i klasztoru św. Katarzyny (przy późniejszej Catharinengasse), z którego płacił sześć talarów rocznego czynszu szpitalowi św. Hieronima. Dn. 29 I 1556 Winkler poświadczył otrzymanie całej sumy i przekazał S-owi zatrzymane przywileje.
S. szybko zyskał we Wrocławiu zaufanie mieszkańców; już w r. 1556 występował jako opiekun małoletnich dzieci księgarza Erharda Schneudela (opiekę sprawował do r. 1567). Ręczył za zagrożonych aresztem Andrzeja Eckarta (1559) i Stenzela Rudela (1562), składał porękę za Annę, żonę Ambrożego Kalpa, pożyczającą od wikariuszy przy kościele Świętego Krzyża 200 fl. węgierskich (1560), poręczał również za obywateli innych miast, m.in. za czeladnika drukarskiego Andrzeja z Wittenbergi (1560). W l. 1563 i 1566 występował jako pełnomocnik księgarza frankfurckiego Hansa z Ingolstadt. Dn. 4 II 1569 nabył za 1450 talarów od Michała Freya dom przy Altbussergasse; zapewne w związku z tą transakcją 22 III 1570 pożyczył 100 guldenów węgierskich od wikarego Walentego Bilzera (zwrócił je po czterech latach). Dn. 11 VIII
t.r. sprzedał Hieronimowi Schebitz dotychczas zajmowany dom. Kościołowi p. wezw. św. Marii Magdaleny ofiarował 6 XII 1572 księgę „In omnes Psalmos Davidis [...] explicationes...” (Basileae 1566), w której umieścił jako ekslibris malowany herb, nadany w r. 1554 przez króla rzymskiego, czeskiego i węgierskiego Ferdynanda Habsburga synom Marka Szarfenberga (zob.) z Krakowa.
Działalność wydawniczą rozpoczął S. niemal natychmiast po uzyskaniu przywileju Rady Miejskiej. Najstarszym znanym drukiem jego tłoczni jest pochodzące z lipca 1553 epitalamium „De nuptiis Poloniae regis Sigismundi Secundi Augusti et Catherinae...” Jakuba Kuchlera; również w l.n. chętnie tłoczył panegiryki. Zapoczątkował we Wrocławiu na szerszą skalę drukarstwo muzyczne: już w r. 1555 wydał dwa zbiory tańców Bartolomeusa i Paula Hessen („Ettlicher gutter teuscher und polnischer Tentz...” i „Viel feiner lieblicher Stucklein spanischer, welscher, englischer, frantzösischer Composition...”) oraz ewangelicki śpiewnik Valentina Trillera („Ein schlesisches Singebuechlein”); w zasobie tłoczni posiadał dwa komplety gotyckich nut chorałowych oraz pismo menzuralne, a technika druku muzycznego jego drukarni stała na wysokim poziomie. Na potrzeby gimnazjum przy kościele św. Elżbiety drukował podręczniki i literaturę klasyczną (Ezopa, Terencjusza i Plauta). Wydawał też literaturę naukową z zakresu nauk ścisłych, zarządzenia i uchwały wrocławskiej Rady Miejskiej, rezolucje zjazdów stanów śląskich, statuty kościelne, piśmiennictwo dewocyjne (katolickie i ewangelickie) oraz «nowiny» (gazetki ulotne, zwłaszcza dotyczące niebezpieczeństwa tureckiego). Znaczna część produkcji S-a wskazywała na jego związki z Polską; w r. 1554 wydał nowy regulamin, opracowany dla gimnazjum chełmińskiego przez rektora Jana Hoppiusa („Forma veteris Gymnasii Culmensis recens instaurati”) oraz mowę, wygłoszoną przez Hoppiusa z okazji rozpoczęcia nauki w zreformowanej szkole („Oratio in instaurationem veteris Gymnasii Culmensis habita”). Drukował prognostyki krakowskich astrologów Piotra z Proboszczowic (1556) i Tomasza Rogalskiego (1576) oraz polską literaturę religijną: „Dekalog większy” Grzegorza Zakonnika, anonimową „Przestrogę w wierze” (oba 1567) i modlitewnik „Summa nabożeństwa i powinowatstwa chrześciańskiego...”, prawdopodobnie autorstwa Stanisława Bornbacha, dedykowany kaszt. międzyrzeckiemu Andrzejowi Górce, zawierający śląskie i wielkopolskie pieśni religijne z nutami oraz wierszowane epitafia (1573). W r. 1571 wydał poemat „Grizella. O posłuszeństwie, stałości i cierpliwości szlachetnej, dobrej a cnotliwej małżonki...”, anonimową przeróbkę noweli G. Boccaccia. Nakładem poznańskiego księgarza Jana Patruusa drukował kalendarze i prognostyki astrologiczne Kaspra Goskiego, lekarza i burmistrza poznańskiego, z których znane są obecnie: dwa wydawnictwa na r. 1563, po jednym na l. 1565, 1568 i 1569 oraz dwa na r. 1576; Patruus sfinansował również wydanie książki „Passio albo kazanie o męce Pańskiej...” Aureliusa Lippusa Brandolinusa w tłumaczeniu Grzegorza z Wągrowca (1567). Łącznie wytłoczył S. ok. 230 znanych obecnie druków, w tym co najmniej 30 poloników (wśród nich 10 w języku polskim). Do r. 1570 używał sygnetu drukarskiego, przedstawiającego kozła na stromej górze i sygle CS, a następnie – krzak gorejący na skalistym wzgórzu («Scharfer Berg»), z tablicami dziesięciorga przykazań i napisem «MONS ACER ET ARDENS». W swoim warsztacie zatrudniał uczniów, m.in. Tomasza, syna Macieja Schwartza z Nysy, który w r. 1571 zbiegł przed umówionym terminem zakończenia nauki.
S. zajmował się również drzeworytnictwem; pracował m.in. na potrzeby krakowskich tłoczni Szarfenbergów, a także Hieronima Wietora i Siebeneicherów. Wykonane przez niego ilustracje znalazły się m.in. w „Kronice wszytkiego świata” Marcina Bielskiego, wydanej w r. 1554 przez Hieronima Szarfenberga (zob.) i w tzw. Biblii Leopolity, wydanej w r. 1561 przez Mikołaja (zob.) i Stanisława (zob.) Szarfenbergerów. Drzeworyty S-a z l. 1555–8 wykorzystywano jeszcze w poł. XVII w. w Toruniu. Prawdopodobnie ok. r. 1575 zapoczątkował S. prace nad herbarzem rodzin śląskich, zakończone już po jego śmierci; wykonał zapewne większość spośród kilkuset zamieszczonych w nim drzeworytów z przedstawieniami herbów. Prowadził także księgarnię; zatrudniał w niej czeladnika, oprawiającego książki, co spowodowało protest introligatorów i interwencję Rady Miejskiej, która zakazała mu oprawiania książek. S. zmarł 12 XII 1576 na atak apopleksji, w czasie kąpieli w łaźni na wyspie Piaskowej we Wrocławiu. Został pochowany prawdopodobnie na cmentarzu przy kościele p. wezw. św. Marii Magdaleny.
S. był żonaty już przed r. 1545. W r. 1552 jego żoną była Anna (nazwisko panieńskie nieznane, zm. prawdopodobnie przed 13 III 1582), nie wiadomo jednak, czy była ona jego pierwszą małżonką i matką starszych dzieci, urodzonych w Görlitz. S. miał ośmioro dzieci, córki: Annę (ur. 1547), od r. 1562 żonę malarza Bartłomieja Fichtenberga, Elżbietę, żonę Hieronima Lindenera, Sarę, od r. 1571 żonę Jana Gubesiusa (zm. przed 12 XII 1576), proboszcza w Siedmiogrodzie, a od r. 1578 żonę drzeworytnika Jerzego Greussa, Sabinę, od r. 1577 żonę Adama Dran (Thran), drzeworytnika w Nysie, i Barbarę, małoletnią w momencie śmierci ojca, następnie żonę Jerzego Saxa, oraz synów: Jana (zob.), Bartłomieja i Piotra, w grudniu 1576 jeszcze małoletniego.
Bratankami S-a byli drzeworytnicy Jerzy i Wendel, synowie Jerzego. Jerzy (młodszy) zapisał się w r. 1575 na uniw. we Frankfurcie nad Odrą, a następnie pracował jako drzeworytnik w Görlitz. Wendel wpisał się w r. 1569 na Uniw. Krak.; wykonał m.in. ilustracje w „Statutach” Jana Herburta (Kr. 1570), drugim i trzecim wydaniu tzw. Biblii Leopolity (Kr. 1575, 1577), a także w „Apostole” Iwana Fiodorowa (Lw. 1573/4), do którego sporządził (być może we współpracy z lwowskim malarzem Wawrzyńcem Filipowiczem) drzeworyt z przedstawieniem św. Łukasza Apostoła.
Enc. Wiedzy o Książce; Lexikon des gesamten Buchwesens, Stuttgart 2003 VI (bibliogr.); PSB (Patruus Jan «syn»); Słown. Pracowników Książki Pol. (jako Scharfenberg Kryspin); – Bandtkie J. S., Historia drukarń krakowskich od zaprowadzenia druków do tego miasta aż do czasów naszych, Kr. 1815 s. 332–3; Birkenmajer A., Nobilitacja Szarfenbergów, Kr. 1926 s. 14; tenże, Studia bibliologiczne, Wr. 1975 s. 332–4 (dot. bratanka S-a, Wendela); Burbianka M., Andrzej Winkler – drukarz wrocławski XVI w., „Roczniki Bibliot.” R. 4: 1960 s. 367–71, 373, 444–5; taż, Produkcja typograficzna Scharffenbergów we Wrocławiu, Wr. 1968; Drukarze dawnej Pol., VI 89–90; Lewicka-Kamińska A., Dwa nieznane druki polskie XVI wieku, „Biul. B. Jag.” R. 22: 1972 s. 37–8; Maleczyńska K., Druki okolicznościowe na Śląsku w okresie renesansu, „Roczn. B. Narod.” R. 37–38: 2006 s. 116–17; Mendykowa A., Dzieje książki polskiej na Śląsku, Wr. 1991 s. 64–72; Okopień J., Pionierzy czarnej sztuki 1473–1600, W. 2002; Pietras T., Dwa nieznane druki Kryspina Scharffenberga, „Roczniki Bibliot.” R. 17: 1973 s. 607–32; Przywecka-Samecka M., Drukarstwo muzyczne w Polsce do końca XVIII wieku, Kr. 1969; Rombowski A., Kryspin Scharffenberg drukarz, księgarz i drzeworytnik śląski XVI w., „Zesz. Nauk. Wyższej Szkoły Pedagog. w Opolu”, S. Hist. Śląska, T. 1: 1966 s. 63–107; Samocka M., Druki Scharffenbergów wrocławskich (1553–1590). Uzupełnienia do bibliografii Marty Burbianki „Produkcja typograficzna Scharffenbergów we Wrocławiu”, „Roczniki Bibliot.” R. 33: 1989 s. 263–88; Tabeau L., Dwa nieznane druki z oficyny Marka Szarffenberga w Krakowie z roku 1545 i 1546, „Biul. B. Jag.” R. 15: 1963 s. 59; Wojciechowska M., Z dziejów książki w Poznaniu w XVI wieku, P. 1927; – Album stud. Univ. Crac., III 74 (dot. bratanka S-a, Wendela).
Agnieszka Biedrzycka