Krystyn (ok. 985–1003), Polak, benedyktyn-eremita, święty. Imię jego może znaczyło po prostu, że należy do ochrzczonych (Cristinus-Cristianus). Jako młody chłopak (pacholę, «puer») znalazł się na służbie u benedyktynów-eremitów, którzy z początkiem 1002 r. przybyli na zaproszenie Bolesława Chrobrego do Polski z pustelni św. Romualda w Pereum koło Rawenny i osiedli, jak przyjmuje większość historyków, pod Międrzyrzeczem, na prawym brzegu Obry, dopływu Warty, opodal wsi noszącej nazwę Wojciechowo («villa S. Adalberti»), a nie w Kazimierzu koło Konina lub pod Szamotułami, jak sądzą inni. Przewodził im Włoch Benedykt («dowódca Bożej kohorty»), szybko zaś dołączyli się do nich miejscowi Polacy, znani pod imionami Izaaka i Mateusza. W klasztorku-eremie, wzniesionym z drzewa pośród lasu, K. był kucharzem, zapewne bratem-laikiem. Podczas napadu rabunkowego na klasztor w nocy z 10 na 11 XI 1003 r. (noc ta zaczęła się «w świętą wigilię szczodrobliwego i łaskawego Marcina», „Piśmiennictwo…”, s. 209–10) zostali zamordowani Benedykt (zob.), Jan, Izaak (zob.) i Mateusz. Ostatnią ofiarą napadu stał się K., który, mieszkając oddzielnie i nie wiedząc o śmierci zakonników, wzywał ich głośno, a równocześnie, jedyny, próbował obrony klasztoru przy pomocy kawałka drewna, jaki miał pod ręką. Biskup poznański Unger pogrzebał ciało K-a początkowo (12 XI) oddzielnie od zakonników, poza kościołem klasztornym. Podczas powtórnego uroczystego pogrzebu pochowano K-a razem z czterema zakonnikami («przyłączony do czterech bezbożnie pomordowanych świętych jako piąty zabity», „Piśmiennictwo…”, s. 218).
K. występuje zawsze jako jeden z «Pięciu Braci Męczenników» w miarę, jak rozwijał się ich kult w Polsce (na uwagę zasługuje częstość występowania imienia Krystyn), we Włoszech (Ascoli), w diecezji Zagrzeb, w Niemczech, a zwłaszcza w Czechach. Po uwięzieniu w r. 1038 trumien ze zwłokami «Pięciu Braci» przez księcia czeskiego Brzetysława relikwie złożono pierwotnie w Ołomuńcu, a potem w kościele Św. Wita w Pradze, K. zaś został współpatronem katedry w Ołomuńcu. Nieco późniejszym ośrodkiem kultu «Pięciu Braci» stał się w Polsce klasztor w Kazimierzu koło Konina (zapewne założony przez Kazimierza Odnowiciela). Z zakonów kult ów podtrzymywali kameduli, częściowo także benedyktyni. Kościół rzymskokatolicki nazywa Pięciu Braci oficjalnie świętymi, choć w okresie po ich śmierci nie przeprowadzano kanonizacji. Najdawniejsza wiadomość o uroczystości ku ich czci, 10 XI, znajduje się w Kodeksie Gertrudy z XI w. W r. 1966 przekazano kościołowi w Międzyrzeczu ich relikwie.
Włodarski B., Chronologia polska, W. 1957 s. 206; – Baran C., W sprawie daty dziennej męczeństwa Pięciu Braci Eremitów w roku 1003, w: Wieki średnie, W. 1962 s. 95–8 (błędnie podana data dzienna); Górski K., Dzieje życia wewnętrznego w Polsce, w: Księga tysiąclecia katolicyzmu w Polsce, L. 1969 I 324; Kłoczowski J., Eremityzm na ziemiach Słowiańszczyzny Zachodniej w X–XI w., „Spraw. KUL” T. 13: 1962 s. 96–100; Lassus L. A., Saints Pierre Damian et Bruno de Querfurt. Textes primitifs camaldules, Namur 1962 s. 131–4; Mitkowski J., Święty Wojciech a jego bezpośredni następcy w męczeństwie, w: Święty Wojciech 997–1947, Gniezno 1947 s. 117–30, 326–31; Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, P. 1959–64 I–II; Podlacha A., Sittler E., Der Domschatz in Prag, Prag 1903 s. 71–3, 83; Schenk W., Z dziejów liturgii w Polsce, w: Księga tysiąclecia, j. w. s. 182–3; Semkowicz W., Rocznik świętokrzyski dawny, Kr. 1910; Urban W., Akcja misyjna kościoła katolickiego w Polsce, w: Księga tysiąclecia, j. w. s. 593; Wojciechowski T., Szkice historyczne jedenastego wieku, Wyd. 3., W. 1950; Zakrzewski S., Bolesław Chroby Wielki, Lw. 1925 s. 214–8, 221–5; – Mon. Pol. Hist., II 773, 777, 793, 829, 873, 882, V 875, 878, VI 382–428 (Brunonis Vita quinque fratrum); Piśmiennictwo czasów Bolesława Chrobrego, W. 1966 (tłumaczenie: Żywot pięciu braci męczenników); Zimmermann, Calendarium Benedictinum, Metten 1937 III 294.
Józef Mitkowski