Szembek Krzysztof Antoni h. własnego (1667–1748), biskup inflancki, poznański i kujawski, arcybiskup gnieźnieński, prymas Polski.

Ur. 25 III 1667 (niekiedy podaje się r. 1663) w Szczepanowie w woj. krakowskim. Był wnukiem Pawła (1595–1634), dzierżawcy klucza piórkowskiego w pow. sandomierskim, wg Kaspra Niesieckiego uczestnika bitwy chocimskiej w r. 1621, synem Stanisława (, bratanka Aleksandra Szembeka <1596–1654, zob.>), od r. 1663 burgrabiego krakowskiego, dziedzica kilku wsi w pow. wiślickim, i jego pierwszej żony Krystyny z Tarnowskich (w herbarzach i in. opracowaniach błędna informacja, że była nią Krystyna Zaleska <Żelęcka>, wdowa po Pawle Tarnowskim), bratankiem Magdaleny z Szembeków, zamężnej za Janem Małachowskim (1623–1699, zob.). Miał sześciu braci rodzonych: Franciszka Aleksandra (zob.), Stanisława (zm. 1691, podczas powrotu z kampanii wołoskiej), Waleriana (zm. 1712), franciszkanina, prowincjała prow. polskiej, Józefa (1671–1719), jezuitę, rektora kolegium w Łucku, Antoniego Felicjana (zob.) oraz Izydora (ur. 1676 – zm. w niemowlęctwie), a z drugiego małżeństwa ojca z Barbarą z Pruszyńskich także brata przyrodniego Wojciecha Piotra (ok. 1680 – 13 VI 1737), burgrabiego krakowskiego (27 X 1709), wojskiego oświęcimskiego (21 VIII 1720), star. barwałdzkiego (1722), kaszt. oświęcimskiego (19 VI 1728). Siostrami rodzonymi S-a były: Jadwiga, żona kaszt. sądeckiego Andrzeja Czernego, i Teresa, klaryska w Krakowie.

S. uczył się najpierw w domu, a następnie w Szkołach Nowodworskich w Krakowie. Po studiach na Uniw. Krak. kontynuował edukację we Włoszech; 12 VI 1684 wpisał się do księgi nacji polskiej uniw. w Padwie, po czym studiował m.in. prawo i teologię w Rzymie. Dn. 10 III t.r. przyjął święcenia subdiakonatu, a potem w rzymskim Uniw. Sapienza 29 XII 1691 (26 IV 1688 wg H. Barycza) uzyskał doktorat obojga praw. Po powrocie do kraju przyjął 5 VII 1692 święcenia kapłańskie. Dzięki poparciu bp. kujawskiego Stanisława Dąbskiego został w r. 1694 kanonikiem włocławskim. Z tej kapituły był dwukrotnie deputatem na Tryb. Kor., zapewne w kadencji l. 1695/6 i 1699/1700. Nie później niż od r. 1697 był proboszczem w Siennie (woj. sandomierskie). Po rezygnacji krewnego, Ludwika Szembeka, został w r. 1699 kanonikiem przemyskim. Objąwszy probostwo w rodzinnym Szczepanowie, założył tam aptekę i szkołę, a przy kościele ufundował szpital dla niedołężnych starców; «był wzorem proboszczy, opiekunem ludu».

Dwaj krewni S-a, ówczesny bp kujawski Stanisław Szembek (zob.) oraz jego brat, referendarz kor. Jan Sebastian Szembek (1650–1721, zob.), otworzyli mu dostęp do dworu i powierzali coraz bardziej odpowiedzialne misje polityczne. Bp S. Szembek mianował go w r. 1700 archidiakonem pomorskim (w kapit. włocławskiej) i oficjałem gdańskim; S. objął te urzędy 26 XI t.r. i sprawował je do r. 1711. Osobiście przeprowadził w l. 1701–2 wizytację archidiakonatu. Na początku wojny północnej interesował się losem jeńców polskich w niewoli szwedzkiej i podobno ich nawet wykupywał. Dzięki poparciu bp. warmińskiego Andrzeja Chryzostoma Załuskiego otrzymał 18 V 1703 prowizję papieską na kanonię warmińską (kanonia katedralna we Fromborku). Po elekcji Stanisława Leszczyńskiego przez konfederatów warszawskich (12 VII 1704) papież Klemens XI zakazał biskupom polskim udziału w jego koronacji i król August II polecił S-owi wręczyć stosowne brewe papieskie prymasowi Michałowi Radziejowskiemu. Prymas nie przyjął S-a, który wobec tego postanowił ogłosić treść brewe we wszystkich katolickich kościołach gdańskich; zrezygnował jednak, zapewne z obawy przed reakcją szwedzką. W r. 1706 podkanclerzy kor. J. S. Szembek wysłał S-a do Rzymu w celu dopilnowania nominacji swego brata S. Szembeka na prymasa. Jednocześnie powierzył S-owi starania w Rzymie o sufraganię krakowską dla drugiego brata, Michała Szembeka (zob.). W poł. maja t.r. S. przywiózł do Rzymu akta procesu informacyjnego S. Szembeka; udało mu się również uzyskać papieskie potwierdzenie na opactwo sieciechowskie oraz sufraganię dla M. Szembeka. Rezydent saski w Rzymie P. Lagnasco proponował w tym czasie Augustowi II, by S. objął po nim misję rzymską; z bliżej nieznanych powodów król nie wyraził na to zgody. Być może w styczniu 1707 podkanclerzy J. S. Szembek wysłał S-a do Drezna, by zorientował się w zamiarach strony saskiej po pokoju altransztadzkim i abdykacji Augusta II. W porozumieniu z braćmi J. S. i S. Szembekami car Piotr I skierował S-a z poselstwem do królewicza Jakuba Sobieskiego jako ewentualnego kandydata do tronu polskiego i 12 VI t.r. w Kazimierzu nad Wisłą przekazał mu instrukcje; S. spotkał się z Sobieskim w Strzelinie i 22 VI otrzymał od niego list do cara. W sierpniu prymas S. Szembek wysłał S-a z Lublina, gdzie trwała właśnie rada konfederacji sandomierskiej, na rozmowy z carem; miał on m.in. negocjować zwrot Ukrainy (na zachód od Dniepru, zajętej przez Rosjan podczas tłumienia powstania Paleja) wraz z fortecami i działami. W Warszawie rozmawiał z kanclerzem rosyjskim G. Gołowkinem. W pierwszych miesiącach r. 1708 przebywał w towarzystwie S. i J. S. Szembeków na Morawach i Śląsku, utrzymując ścisły kontakt z Saksonią. W lutym t.r. prymas wysłał go z Ołomuńca do Wiednia. W maju 1709 w Opawie rozmawiał S. z nuncjuszem N. Spinolą.

Mimo nieobecności w Rzpltej S. dostał dziekanię w kolegiacie łęczyckiej (instalowany na nią 1 IV 1708) i trzymał ją do r. 1716. Również przez pełnomocnika objął 25 IV 1708 kanonię gnieźnieńską (fundi Bużenin). T.r., w drodze wyboru bezpośredniego, został opatem klasztoru benedyktynów w Mogilnie, ale dopiero w r. 1741 stanowisko to przekazał swojemu następcy. Dn. 10 XI 1709 po Janie Pokrzywnickim otrzymał referendarię kor.; gdy Pokrzywnicki nie przyjął ofiarowanego mu arcybiskupstwa lwowskiego i w r. 1710 wrócił na referendarię, nominacja S-a została anulowana. W r. 1710 król nominował S-a na biskupstwo inflanckie, a w styczniu 1711 wezwał go do Saksonii. S. został 23 II t.r. prekonizowany przez papieża Klemensa XI; pozwolono mu zatrzymać kanonie gnieźnieńską i warmińską oraz dziekanię kolegiaty w Łowiczu. Już jako nominat inflancki został 2 III kanonikiem warszawskim w kolegiacie św. Jana. Niemal równocześnie otrzymał królewską prezentę na prepozyta kapit. warmińskiej. Również w marcu uczestniczył w radzie senatu w Jarosławiu. Sakrę biskupią przyjął 15 IX, po czym instalował się 23 IX na prepozyturze w katedrze fromborskiej. Wysłany przez króla i zaopatrzony w instrukcje oraz «sekretne rady» podkanclerzego, przybył 13 XI z carem do Elbląga. Głównym celem jego misji było doprowadzenie do zwrotu Ukrainy oraz zgłoszenie licznych skarg na carskie wojska auksyliarne. Audiencji u Piotra I nie uzyskał; spotkał się natomiast z siedmiogrodzkim ks. Franciszkiem Rakoczym. Gdy pod koniec listopada instrukcja królewska, wydana 27 X w obozie pod Stralsundem, dotarła wreszcie do S-a, car wyjechał już z Elbląga. Układy dotyczące m.in. wysokości furażu S. kontynuował we Fromborku z posłem rosyjskim G. Dołgorukim. S. wykorzystał swą znajomość z Piotrem I, który być może wtedy pozwolił mu wysyłać księży katolickich do Petersburga i misjonarzy na Syberię (nie doszło do tego, zapewne z powodu nadmiaru obowiązków S-a oraz braku odpowiednich kandydatów); uzyskał też obietnicę ufundowania w Moskwie klasztoru kapucynów.

Jako bp inflancki S. rezydował głównie na probostwie warmińskim. Niebawem został następcą Jana Dreschera na probostwie królewieckim i pozostał w Królewcu do r. 1712, z przerwami na wykonywanie obowiązków senatorskich. Zapewne wziął udział w sejmie 1712 r., a na pewno uczestniczył w posejmowej radzie senatu w Warszawie; ogółem za panowania Augusta II brał udział w siedemnastu radach. Podpisał protest kolegium biskupów z 26 IV t.r. przeciw nakładaniu podatków na wojsko z dóbr duchownych bez zgody Rzymu; od rozmów w tej sprawie z nuncjuszem wymówił się jednak niedyspozycją. W czerwcu spotkał się w Elblągu z Piotrem I i carową Katarzyną. Podczas pobytu w Gdańsku mediował we wrześniu między władzami miasta a Augustem II w sprawie wysokości prowiantu dla oddziałów rosyjskich. Starał się w tym czasie o uwolnienie pojmanego przez Szwedów krewnego, stolnika kor. Franciszka Szembeka (zm. 1712, zob.). Podczas sejmu 1712/13 r. proponował 16 II 1713 zapewnienie wojsku stałej płacy przez podatek ultimae consumentiae i powiększone podatki od Żydów; domagał się też uporządkowania spraw mennicy i kary za fałszowanie pieniędzy. Wg Bogusława Dybasia już na radzie senatu w Jarosławiu w r. 1711 (a nie dopiero w r. 1713, jak dotąd przyjmowano) wystąpił z żądaniem zrealizowania postanowień komisji z r. 1686 o przekazaniu pow. piltyńskiego, jako dawnego uposażenia biskupstwa kurlandzkiego, w bezpośrednie władanie bp. inflanckiego. Przeciwna temu protestancka szlachta piltyńska wysłała poselstwo do króla, aby zapobiec naruszeniu statusu ustrojowego i religijnego powiatu oraz podjęła próbę umiędzynarodowienia sprawy, zabiegając o wsparcie dyplomacji pruskiej i duńskiej. S. bezskutecznie starał się zaprezentować swe stanowisko na sejmie 1712/13 r.; nie chcąc mnożyć problemów, próbował zorientować się w sytuacji gospodarczej, społecznej i politycznej powiatu oraz interweniował w Petersburgu, by ochronić Piltyń przed rosyjskimi kwaterunkami wojskowymi. Sukcesem S-a na tym terenie było wykupienie za 30 tys. talarów dóbr Dondangen (Dongaugen), stanowiących uposażenie biskupstwa; uzyskał w r. 1715 reskrypt królewski w tej sprawie do szlachty oraz ks. kurlandzkiego, z którym w marcu t.r. spotkał się w Gdańsku. Porządkując sprawy diec. inflanckiej, rewindykował z rąk osób świeckich również część dóbr należących do uposażenia swego biskupstwa, a w Lehnen (Lenen) zbudował rezydencję dla biskupów inflanckich.

Wyznaczony w r. 1711 przez radę senatu w Jarosławiu na posła do Wiednia, otrzymał S. plenipotencje w marcu 1713. Miał m.in. podjąć kwestię naruszania praw Kościoła katolickiego na Śląsku, ponowić starania o odzyskanie tzw. sum neapolitańskich oraz włączyć się w zabiegi o rękę cesarzówny dla królewicza Fryderyka Augusta. Na utrzymanie S-a rada senatu przeznaczyła 1 tys. talarów miesięcznie. Udało mu się uzyskać dodanie do swej dyplomatycznej tytulatury także tytułu bp. piltyńskiego obok inflanckiego. Dn. 18 IV 1713 miał publiczną audiencję u cesarza Karola VI, następnie 11 V t.r. rozmawiał z ks. Eugeniuszem Sabaudzkim, a ok. 4–6 VI podczas udzielonej mu przez cesarza audiencji sekretnej podjął sprawę małżeństwa Fryderyka Augusta z jedną z arcyksiężniczek. W kwietniu 1714 kanclerz J. S. Szembek polecił mu zabiegać o udział posłów polskich w negocjacjach w Rastatt, kończących wojnę sukcesyjną hiszpańską. S. w październiku t.r. uzyskał obietnicę cesarza doprowadzenia do ugody w sprawie wizytowania klasztorów śląskich, a 11 X t.r. przedstawił cesarzowi memoriał w sprawie mniszek trzebnickich, zmuszonych wybierać Niemki na ksienie; cesarz obiecał powołać komisję w tej sprawie i wydać wyrok. Dokładny diariusz poselstwa do Wiednia spisał na polecenie S-a jego sekretarz Antoni Sebastian Dembowski. Na przełomie października i listopada t.r. wrócił S. do Rzpltej; podczas pobytu w Wiedniu zaciągnął poważne długi i w styczniu 1715 prosił kanclerza J. S. Szembeka o pomoc w ich wykupieniu. W nagrodę za posłowanie król planował powierzyć mu biskupstwo chełmińskie, jednak nominowany już na nie Jan Kos nie zamierzał ustąpić. S. został w r. 1714 wynagrodzony komendatoryjnym opactwem mogilskim. Wg Józefa Korytkowskiego był już wcześniej koadiutorem opata, bp. wileńskiego Konstantego Kazimierza Brzostowskiego, który ostatecznie zrzekł się opactwa na jego korzyść. Dn. 14 IV 1715 zrezygnował S. z prepozytury warmińskiej, zatrzymał jednak kanonię warmińską. We wrześniu t.r. wyjechał do Saksonii. Podczas konfederacji tarnogrodzkiej jako stronnik dworu zapewne należał do grona doradców króla; jak wspominał po latach, «król pozwolił mi preliminaria pierwsze czynić do uspokojenia zaczynającej się konfederacji». Po powrocie z Saksonii informował w grudniu nuncjusza H. Grimaldiego o skierowanej do papieża Klemensa XI prośbie Augusta II w sprawie przyczynienia się Stolicy Apostolskiej do pacyfikacji Rzpltej. Od początku r. 1716 prowadził ożywioną korespondencję w sprawie uspokojenia kraju, m.in. z ministrem Jakubem Henrykiem Flemmingiem, marsz. konfederacji tarnogrodzkiej Stanisławem Ledóchowskim, prymasem S. Szembekiem i nuncjuszem Grimaldim. W sierpniu t.r. osobiście namawiał prymasa do pogodzenia się z królem.

Dn. 15 II 1716 otrzymał S. nominację królewską na biskupstwo poznańskie; kapituła dokonała wyboru 16 III t.r., a papież prekonizował go 1 VII. S. objął rządy w diecezji 22 VIII przez prokuratora Stanisława Kierskiego, a 17 IX odbył ingres. Zrezygnował wówczas z kanonii warmińskiej. T.r. wysłał Dembowskiego do Neapolu w sprawie «sum neapolitańskich». Dn. 8 IX 1717 asystował krewnemu, bp. chełmskiemu Krzysztofowi Andrzejowi Szembekowi (zob.), przy koronacji w Częstochowie obrazu Matki Boskiej; często mylnie przypisuje mu się tę koronację. W październiku t.r. August II wysłał S-a z Drezna do Wiednia dla uzyskania ewentualnego wsparcia Austrii wobec spodziewanego ataku tureckiego na terytorium Rzpltej. W Wiedniu zajmował się S. ponownie sprawą konwentu trzebnickiego. Być może podczas tej misji był w Ratyzbonie, gdy obradował tam Sejm Rzeszy. Jako bp poznański starał się o ograniczenie w Wielkopolsce wpływów niemieckiego luteranizmu. Dn. 7 IV 1718 spotkał się z przywódcami tamtejszych ewangelików, Bogusławem Unrugiem i Aleksandrem Złotnickim; jednak doprowadziło to tylko do zaognienia konfliktu, a wielkopolscy dysydenci przekazali królowi dziesięciopunktowe zażalenie na postępowanie S-a. W obszernej odpowiedzi z 13 IV t.r., skierowanej do kanclerza kor. J. S. Szembeka, obwiniał S. protestantów o spiskowanie z sąsiadami na niekorzyść Rzpltej i wykazywał niebezpieczeństwo związane z osiedlaniem w Wielkopolsce kolonistów protestanckich. Doprowadził do zamknięcia 29 kościołów i 5 szkół luterańskich oraz nakazał sporządzenie spisów protestantów w Poznaniu i Warszawie (tu zdaniem S-a mieszkało ich zbyt wielu, wprowadzono zatem za pogrzeby opłaty indywidualne w miejsce opłat uiszczanych przez zbór). Na sejmie grodzieńskim t.r. relacjonował S. 15 X swą misję wiedeńską; bronił też hetmana w. lit. Ludwika Pocieja, oskarżonego o liczne nadużycia. Wydelegowany przez króla, na sesji 16 XI zaprosił izbę poselską na wspólne obrady z senatem. Wg Juliana Bartoszewicza ułatwił oskarżonemu o fałszowanie uniwersałów posłowi brasławskiemu Janowi Kazimierzowi Biegańskiemu ukrycie się u karmelitów bosych, po czym wyprowadził go w przebraniu księdza z klasztoru, obleganego przez warty. Podczas sejmu przewodniczył sesjom prowincjonalnym wielkopolskim. Gdy posłowie zdecydowali nałożyć podatek na dobra duchowne, S. wraz z prymasem i biskupami opuścił obrady, jednak niebawem powrócił. Na sejmie tym został wyznaczony od sierpnia 1718 do października 1719 na senatora rezydenta. Już na początku grudnia 1718 witał na Zamku warszawskim przybywającego z Grodna Augusta II. W tym miesiącu wysłał do Berlina kanonika Franciszka Libowicza, by upomnieć się o prawa katolików w star. drahimskim; w wyniku tej misji zawarto porozumienie zezwalające na publiczne nabożeństwa luterańskie w Czaplinku. Dn. 25 IV 1719 był obecny w Środzie na sejmiku nadzwycz. dla obrania deputatów na tryb. skarbowy.

Dn. 30 X 1719 otrzymał S. nominację królewską na biskupstwo kujawskie. Kapit. włocławska dokonała 8 I 1720 elekcji kanonicznej S-a, a papież zatwierdził translację 22 VII t.r. i polecił S-owi ustąpić ze wszystkich trzymanych beneficjów. Mimo to S. zachował opactwo mogilskie. Na sejmiku przedsejmowym wielkopolskim w grudniu, popierając rozpowszechnianie restrykcyjnych projektów uchwał (zakaz nabywania przez innowierców dóbr, na terenie których znajdują się kościoły katolickie), pośrednio sprowokował ewangelików do zerwania obrad. W grudniu Dołgoruki rozsyłał do senatorów listy Piotra I, lecz S., podobnie jak kilku innych senatorów, nie przyjął korespondencji, uważając, że poruszone sprawy powinny być omawiane na sejmie. Dn. 30 XII odprawił uroczystą wotywę na inauguracji sejmu 1719/20 r. Mimo oporu kanoników poznańskich, obawiających się pomniejszenia rangi Poznania, S. sprawując jeszcze rządy w diec. poznańskiej, zwołał synod tej diecezji do Warszawy. W postanowieniach synodu obradującego 27–28 II 1720 w kolegiacie św. Jana (ogłoszonych drukiem pt. ,,Synodus Dioecesana Posnaniensis…”, W. 1720) zakazywał sądom świeckim wydawania wyroków o czary (odpowiednie zarządzenie polecił przesłać do wszystkich parafii i odczytać z ambony); wskazywał na pogłębioną katechizację jako najlepszy środek do walki z zabobonami. Nakazał dziekanom przeprowadzać każdego roku niezapowiedziane wizytacje dziekańskie oraz wprowadził szczegółowe przepisy o przebiegu corocznych kongregacji dekanalnych. Synod ten m.in. uznał innowierców za poddanych jurysdykcji biskupów katolickich. Dn. 16 VIII t.r. zdał S. rządy w diec. poznańskiej i jeszcze t.r. odbył intronizację we Włocławku. Wziął udział w drugim sejmie 1720 r. oraz przewodniczył sesjom prowincjonalnym wielkopolskim, a następnie uczestniczył w posejmowej radzie senatu.

Po śmierci prymasa S. Szembeka (3 VIII 1721), którego pod koniec życia otaczał opieką, S. «z prawa przywiązanego do kujawskiej infuły» przyjął, wcześniej niestosowany, tytuł wiceprymasa (list do Augusta II z 4 VIII t.r.) i zadeklarował, że będzie zastępował zmarłego prymasa, wykonując przy tym królewskie polecenia. Tytuł ten nosił przez rok, prawdopodobnie licząc na nominację (we wrześniu uzyskał w tej sprawie poparcie dworu wiedeńskiego), jednak król mianował prymasem Teodora Potockiego. Podczas sejmu 1722 r. został S. wydelegowany 22 X t.r. do króla, by przeprosić go za ostre mowy, wygłoszone w sprawach ograniczenia władzy hetmańskiej oraz ordynacji ostrogskiej. Podczas wizyt w Gdańsku w maju 1721 i czerwcu 1723 osobiście sprawował sądy konsystorskie. W r. 1723 ponownie wystąpił jako zdeklarowany przeciwnik innowierców, rozpowszechniając swój list z 4 X t.r. z Włocławka do innego polskiego biskupa, w którym dowodził, że prawo z r. 1717 gwarantujące spokojny byt kościołom protestanckim powstałym przed r. 1632 odnosi się wyłącznie do miast królewskich. W r. 1724 przeprowadził wizytację w Brześciu Kujawskim. W czasie sprawowania rządów w diec. kujawskiej wysłał w l. 1726, 1728 i 1731 relacje do kurii rzymskiej o stanie biskupstwa. We wrześniu 1724 na sejmiku brzeskim-kujawskim angażował się w wybory posłów przychylnych dworowi. T.r. został wyznaczony na prezydenta komisji, powołanej przez sąd asesorski dla przeprowadzenia dochodzenia w sprawie tumultu toruńskiego. Na obrady przybył 16 IX i uroczyście wjechał do Torunia. Komisja rozpoczęła prace tego samego dnia. S. w dn. 20–27 IX przewodniczył obradom tej części komisji, która przesłuchiwała świadków oskarżenia; przed ogłoszeniem wyroku doszło do konfliktu, bowiem część komisarzy, wbrew S-owi, żądała surowszego werdyktu. Obrażony S. opuścił salę i dopiero po kilkukrotnym przeproszeniu go zgodził się wrócić na odczytanie wyroku. Wraz z pozostałymi komisarzami zażądał za pracę w komisji honorarium w wysokości 200 dukatów dla każdego. Jako asesor wybrany z senatu wchodził w skład sądu, który podczas sejmu rozpatrywał od 26 X apelację Torunia od wyroku komisji i zapewne aż do dekretu z 16 XI brał udział w pracach sądu.

Prawdopodobnie w r. 1725 udał się S. do Rzymu, jednak w poł. stycznia r.n. był już z powrotem w Warszawie, gdzie uczestniczył w radzie senatu. Relacjonował, że Stolica Apostolska ma zamiar uregulować kwestię patronatu królewskiego w stosunku do opactw komendatoryjnych oraz krytykował zaangażowanie dworów angielskiego i pruskiego w sprawie polskich innowierców. Przez sejm 1726 r. został wyznaczony do komisji do pertraktacji z dyplomatami cesarskimi, szwedzkimi i pruskimi oraz rewizji zbioru konstytucji kor. i lit., opracowanego przez Stanisława Kożuchowskiego, a także od lutego do kwietnia 1727 na senatora rezydenta. Dn. 26 IX t.r. wystosował list pasterski w językach polskim i łacińskim (Monita pastoralia universo clero…, [b.m.w.] 1727), w którym krytykował procesy czarownic (podobne stanowisko zajął w liście pasterskim z 1 VIII 1743). Na początku stycznia 1728 przeprowadził koło Rawy posiedzenie komisji w sprawie rewizji zbioru Kożuchowskiego. W biskupstwie kujawskim niewiele przeprowadził osobistych wizytacji; w r. 1729 zlecił wizytację kościołów w Inowrocławiu, a następnie pozostałych świątyń archidiakonatu kruszwickiego. Jesienią t.r. prymas Potocki wyznaczył go do prowadzenia negocjacji z posłem cesarskim. S. uczestniczył w obradach sejmu t.r., a w trakcie posejmowej rady senatu w styczniu 1730 wziął udział w konferencjach senatorów z ministrami państw sąsiednich. Na sejmiku generalnym Prus Królewskich w Grudziądzu otrzymał 28 VIII t.r. indygenat pruski. W czerwcu 1732 rozpoczął duszpasterską wizytację Gdańska i okolic; 13 VI t.r. osobiście przyjął wyznanie wiary rzymskokatolickiej od burmistrza gniewskiego Ulricha. Dn. 28 VIII uczestniczył w Warszawie w audiencji posła tatarskiego Mahmuda efendiego, a 5 IX wziął udział w konferencji z austriackim posłem cesarskim H. Wilczkiem. Razem z innymi komisarzami podpisał 3 XI odnowienie sojuszu, zawartego w r. 1677 przez króla Jana III Sobieskiego z cesarzem Leopoldem. Z Warszawy wrócił do Wolborza, gdzie przyjmował kapitułę oraz delegatów Tryb. Kor. Uczestniczył w sejmie nadzwycz. 1733 r.

W czasie bezkrólewia po śmierci Augusta II, na konwokacji 1733 r., wszedł S. do rady przy boku prymasa Potockiego. Zapewne pod jego presją złożył uchwaloną na sejmie konwokacyjnym przysięgę na wykluczenie cudzoziemca od korony (pisano o tym w szeroko kolportowanych pismach politycznych, autorstwa, jak się wydaje, Dembowskiego). S. podpisał konstytucje sejmu konwokacyjnego (23 V t.r.) z zastrzeżeniem zachowania praw Kościoła katolickiego i wolnej elekcji. Na elekcji 12 IX oddał z województwem brzeskim-kujawskim głos na Stanisława Leszczyńskiego. Po elekcji Augusta III i wkroczeniu wojsk rosyjskich do Warszawy w październiku odsunął się na ok. rok do swej rezydencji w Smardzewicach (podkreślał później, że w czasie jednego roku poniósł straty materialne w wysokości 160 tys. złp.). Być może korespondował ze stronami konfliktu i proponował kroki zmierzające do uspokojenia kraju. Konfederaci warszawscy, którzy doprowadzili do wyboru Wettyna, próbowali skłonić go do przyjazdu do Krakowa na sejm koronacyjny w styczniu 1734, jednak S. nie zdecydował się na ten krok. Po powrocie ze Smardzewic do Warszawy, zapewne w lipcu t.r., domagał się uwolnienia przez Rosjan aresztowanego w Gdańsku prymasa i protestował przeciw spodziewanemu przejściu wojsk rosyjskich przez terytorium Rzpltej na front zachodnioeuropejski. Wbrew twierdzeniom części historyków, nie poparł oficjalnie konfederacji dzikowskiej, zawiązanej w listopadzie t.r.; jego kontakty z konfederatami miały charakter wyłącznie mediacyjny. Mimo starań o zachowanie neutralności, ujawniał swe sympatie prosaskie, czym naraził się zwolennikom Leszczyńskiego; w wierszu „Do biskupa kujawskiego” grożono mu nawet szubienicą. W lutym 1735 pojechał z oficjalną misją od Augusta III do konfederatów i 9 II t.r. spotkał się z generalnością konfederacji dzikowskiej w klasztorze jasnogórskim w Częstochowie. Tłumaczył dzikowianom, że daremnie liczą na pomoc Francji i interwencję turecką, zapewniał, że caryca Anna Iwanowna chce bezinteresownie bronić polskiej wolności i zachęcał do uznania Augusta III (Mowa […] biskupa kujawskiego do stanów skonfederowanej Rzeczpospolitej, [b.m.r.w.]). Rozmowy nie przyniosły rezultatów, lecz mimo to przebywał S. do kwietnia w Częstochowie. W maju witał Augusta III w Warszawie, a na czerwcowej radzie konfederacji warszawskiej prosił go o jak najszybsze wyznaczenie sejmu pacyfikacyjnego, ewakuację wojsk rosyjskich i uwolnienie prymasa. Z ramienia króla prowadził w lipcu rozmowy z prymasem i nakłonił go do uznania Wettyna. We wrześniu ogłosił w swej diecezji jubileusz, w czasie którego wierni mieli prosić Boga o szczęśliwe panowanie Augusta III. Uczestniczył następnie w sejmie pacyfikacyjnym t.r. (rozszedł się bez wyboru marszałka) oraz radzie konfederacji warszawskiej. W styczniu 1736 w Warszawie wziął udział w radzie konfederacji, a następnie 31 I t.r. w konferencjach z dyplomatami austriackimi, Wilczkiem i F. W. Kinnerem. Na sejmie pacyfikacyjnym t.r. ponownie powierzono S-owi starania o odzyskanie «sum neapolitańskich»; został też wyznaczony na senatora rezydenta od lutego 1738 do lipca t.r. Podczas lipcowej rady senatu w r. 1736 we Wschowie król nadał mu Order Orła Białego. Zapewne S. przybył na radę dopiero po konkluzji; złożył podpis pod konkordatem i zabrał głos w sprawie Kurlandii, ostrzegając, że wydanie dyplomu elekcji dla ks. Ernesta Birona będzie równoznaczne z właściwą inwestyturą. W lipcu 1737 w Gdańsku prowadził układy z miastem o tereny Szotlandu, zabrane na fortyfikacje zewnętrzne. W drodze do Saksonii w maju 1738 poważnie zachorował i kurował się w Wolborzu. T.r. należał do grona biskupów skłaniających się ku postulatom nuncjusza C. Paulucciego, by odnowić Ligę Świętą i podjąć wojnę z Turcją. Dn. 16 X poparł na sejmie propozycje królewskie, zwłaszcza konieczność aukcji wojska. Przewodniczył 8–12 XI sesji prowincjonalnej wielkopolskiej, a 19 XI podpisał list biskupów wyrażający zgodę na dalsze wybieranie hiberny z dóbr duchownych do czasu, gdy będzie można zapewnić immunitet tych dóbr.

Po śmierci prymasa Potockiego (13 X 1738) August III nominował jego następcą bp. krakowskiego Jana Aleksandra Lipskiego; S. miał po nim objąć biskupstwo krakowskie. Ponieważ jednak Lipski zrezygnował z translacji, S. został 12 I 1739 nominowany na arcybp. gnieźnieńskiego i prymasa, a 5 II t.r. kapit. gnieźnieńska dokonała wyboru kanonicznego. Jednocześnie dostał S. opactwo komendatoryjne tynieckie (trzymał je do czasu podziału dóbr wspólnoty w r. 1743, potem był już tylko opatem tytularnym). Prekonizowany został 4 V 1739; papież obniżył mu opłaty (650 zł zamiast 5 tys. zł), a 15 VII t.r. przyznał paliusz. Dn. 1 VIII odbyła się intronizacja nowego arcybiskupa przez jego pełnomocnika, kanonika kujawskiego Bonifacego E. Szembeka. S. był zaskoczony stopniem dewastacji nowej diecezji i postępującą ruiną rezydencji arcybiskupich w Skierniewicach oraz Łowiczu (który stał się jego siedzibą); w grudniu t.r. wizytował kolegiatę łowicką. W odpowiedzi na list carycy Anny Iwanowny z czerwca 1739 z prośbą o zgodę na przejście wojsk rosyjskich (w związku z wojną z Turcją) przez terytorium Rzpltej, S. stwierdził jako prymas, że takiej zgody może udzielić wyłącznie sejm; po dokonanym mimo to przemarszu wojsk protestował w liście do króla.

W lutym 1740 skarcił S. listownie burmistrza Torunia Kazimierza Schwerdtmanna za zbyt liberalną politykę względem ewangelików (chodziło o budowę zboru); sprawa ta znalazła się z jego inicjatywy w instrukcjach chełmińskiej, kujawskiej i dobrzyńskiej tych województw przed zbliżającym się sejmem. Mimo niechęci Augusta III, doprowadził do debaty sejmowej na ten temat, zakończonej jednak bez konkluzji. Mieczysław Skibiński przypisał mu autorstwo pisma Zdanie poufałe około teraźniejszej ekspedycji przedsejmowej Anno 1740, popierającego życzenia królewskie, aby sejm zajął się aukcją wojska oraz naprawą kopalni w Olkuszu. Źródeł finansowania powiększonej armii upatrywał S. w podatku ultimae consumentiae oraz w opodatkowaniu ludności żydowskiej. S. odprawił wotywę na rozpoczęcie sejmu 1740 r.; podziękował 10 X t.r. za arcybiskupstwo gnieźnieńskie i podkreślił szczególną rolę Augusta II w rozwoju swej kościelnej kariery. Na posiedzeniach sejmowych bywał często nieobecny i w przewodniczeniu sesjom wielkopolskim musiał go zastępować Dembowski, wówczas już bp płocki. Po zerwanym sejmie S. został w Warszawie; w wersji oficjalnej dla towarzyszenia królowej Marii Józefie. W związku z wojną śląską zwołał do Warszawy w styczniu 1741 naradę senatorów, tłumacząc się przed królem niepokojem wywołanym zwłaszcza przejściem przez Wielkopolskę oddziałów pruskich. Stając w obronie praw Rzpltej do Kurlandii po aresztowaniu ks. Birona, ogłosił 19 IV 1741 manifest (spisany w Łowiczu) przeciw próbom ustanowienia nowego księcia; w kolportowanym w licznych odpisach Liście JO księdza prymasa postscriptum do pewnego senatora Die 7 julii 1741 odrzucał pretensje monarchii rosyjskiej do Kurlandii.

Dn. 30 IV 1741 odbył S. uroczysty ingres w Gnieźnie. Starając się o przyznanie arcybiskupom gnieźnieńskim prawa do noszenia purpury, dowodził w De cardinalia Cracoviensis episcopi dignitate, archiepiscopi Gnesnensis juribus non derogante (datowanym przez D. Janockiego na r. 1751), że przysługuje im to ze względu na tytuł legatus natus, a w liście (z 30 IX 1741 z Łowicza) do papieża Benedykta XIV powoływał się na swoje zasługi na poprzednich biskupstwach. Niechętny S-owi nuncjusz F. Sarbelloni doprowadził do wytoczenia mu w Rzymie procesu o przywłaszczenie praw i przywilejów. Negatywna opinia kurii rzymskiej była, wg przypuszczenia Skibińskiego, inspirowana przez kard. Lipskiego; S-a wspierali w tym konflikcie marsz. w. kor. Józef Mniszech, hetman w. lit. Michał Wiśniowiecki i metropolita unicki Atanazy Antoni Szeptycki. Od ok. r. 1744 nosił S. szaty purpurowe, lecz prawo do purpury przyznał papież dopiero jego następcy. Gdy we wrześniu 1741 Potoccy planowali konfederację antydworską, S. pośredniczył w przekazywaniu korespondencji między dyplomatą rosyjskim H. Keyserlingkiem a woj. bełskim Antonim Potockim, natomiast w prowadzonej na prośbę króla korespondencji z hetmanem w. kor. Józefem Potockim wyrażał nadzieję, że porzuci on pomysły konfederacji. Na początku grudnia t.r. przyjął w Skierniewicach delegatów Tryb. Kor., nalegających, by nie pozwalał na budowę zboru w Toruniu. Podczas obrad we Wschowie domagał się interwencji w Petersburgu w sprawie rosyjskiej okupacji Kurlandii. W lipcu 1742 wizytował katedrę gnieźnieńską, a 16 VII t.r. w Gnieźnie obchodził jubileusz 50-lecia kapłaństwa. Pisząc 20 VII do Augusta III, radził weryfikację napływających doniesień o planowanej przez Potockich konfederacji, bo «wszystko trzeba uważać, ale nie wszystkiemu wierzyć».

W marcu 1743 odmówił S. wciągnięcia do akt kancelarii prymasowskiej manifestu dworu berlińskiego, zaprezentowanego przez rezydenta K. Hoffmana, dotyczącego pretensji Hohenzollernów do dóbr radziwiłłowskich (neuburskich). Dostrzegał niebezpieczeństwo grożące Rzpltej ze strony Prus, gdyż zdawał sobie sprawę z rozlokowania pruskich wojsk na granicy (list do króla z 29 III t.r.). W kwietniu przeciwstawiał się możliwości prowadzenia werbunków w Rzpltej, m.in. przez Austrię i Francję, oraz domagał się od hetmana J. Potockiego uniemożliwienia tych akcji. Mimo trwającego konfliktu z kard. Lipskim, starał się razem z nim namówić wojewodów, sandomierskiego Jana i lubelskiego Adama Tarłów, do zgody z Czartoryskimi i podkomorzym kor. Kazimierzem Poniatowskim; do A. Tarły apelował osobiście, by zadowolił się zapewnieniami Poniatowskich, że to nie oni byli autorami anonimowego paszkwilu „Szpieg pospolity…”, a K. Poniatowskiego uprzedzał, że jako prymas ma prawo, podczas nieobecności króla, zakazać zwaśnionym planowanego pojedynku. Poparł J. Tarłę w sporze z hetmanem w. lit. Michałem Kazimierzem Radziwiłłem o dobra po Sobieskich; na zarzuty dworu w sprawie rozruchów podczas reasumpcji Tryb. Kor. w Piotrkowie w październiku t.r. odpowiedział, że nie mógł im zapobiec, gdyż A. Tarło nastawał na jego życie.

S. wziął udział w radzie senatu w Warszawie 29 VIII 1744, która podjęła wiele uchwał przeciw Prusom. Jako jedyny senator zaniósł po obradach protest do grodu łęczyckiego, oświadczając, że jest przeciwny wojnie z Prusami; wg Skibińskiego nie rozumiał położenia międzynarodowego Rzpltej. Przed sejmikami przedsejmowymi w sierpniu t.r. wystosował list otwarty do szlachty, wzywając do poparcia aukcji wojska i przeznaczenia na ten cel dziesiątej części dochodów; aukcję poparł ponownie na sejmie t.r. w Grodnie, jednak w obawie przed wciągnięciem Rzpltej w konflikt militarny, postulował ograniczenie jej tylko do celów obronnych. Prezydował na sejmowych sesjach wielkopolskich i dzięki jego staraniom wyznaczono delegację Wielkopolan do ułożenia projektu aukcji wojska. W trakcie sejmu S., «zgrzybiały starzec» (Skibiński), obrażony wybiegiem króla pruskiego Fryderyka II, który napisał do niego list w języku francuskim (by opuścić łaciński tytuł «celsissimus princeps»), przyłączył się do stronnictwa antypruskiego. Jednak na posejmowej radzie senatu opowiedział się za niewysuwaniem ostrych pretensji wobec Prus. Podczas pobytu w Grodnie prowadził rozmowy z rosyjskimi dyplomatami Keyserlingkiem i M. Bestużewem, m.in. o swoich planach aukcji wojska; w styczniu 1745 przyjechał do Warszawy na kontynuację tych rozmów, która jednak nie doszła do skutku. W l. 1744–5 interweniował w obronie uwięzionych z polecenia króla pruskiego kanoników wrocławskich.

W maju 1745 kontaktował się S. z rezydentem rosyjskim w Rzpltej, P. Gołębiewskim, w sprawie konfliktów na terenach przygranicznych, przywołując przy tej okazji uczynioną niegdyś przez Piotra I obietnicę oddania Rygi. Szerszą aktywność uniemożliwiał mu stan zdrowia, choć nadal starał się wpływać na walkę stronnictw, m.in. proponował mediację w konflikcie Radziwiłłów z Tarłami i popierał woj. sandomierskiego J. Tarłę w sporze z «Familią». Wyraźnie sympatyzował z republikanckim opozycyjnym obozem Potockich, być może ze względu m.in. na spory proceduralne z kard. Lipskim, ściśle związanym z dworem. Zapewne w lipcu t.r. woj. wołyński Michał Potocki wtajemniczył go w plany propruskiej konfederacji wojskowej. W odpowiedzi na pytanie delegatów Tryb. Kor. wyjaśniał S. w r. 1746, że spory o dziesięciny powinny być rozpatrywane przez sądy duchowne. W kwietniu t.r. kontynuował wizytację swej diecezji. Podczas sejmu t.r. podkreślił w mowie 16 X znaczenie potencjału gospodarczego na terenie gór olkuskich oraz zwrócił uwagę na konieczność uporządkowania spraw monetarnych, zahamowania upadku miast i znalezienia funduszy na wykup Drahimia z rąk pruskich. W r. 1747 zgodził się mediować między skarbem kor. a Adamem i Wojciechem Szamockimi, za których namową ziemia warszawska pozwała skarb kor. do Tryb. Kor. o niesprawiedliwy przydział soli. Pod koniec życia zajmował się «pobożnymi uczynkami», nie biorąc udziału w sprawach publicznych. Do końca występował przeciw dysydentom. Miecznik poznański Bońkowski (nienotowany w spisach urzędników), eskortowany przez dragonię nadw. S-a, wymuszał likwidację świątyń ewangelickich, o ile wierni nie potrafili udowodnić, że zostały one wzniesione zgodnie z obowiązującym prawem. Prymas zatrudnił nawet konwertytę z kalwinizmu, Władysława Bronikowskiego, którego zadaniem było procesowanie się z wielkopolskimi protestantami. Wg Jędrzeja Kitowicza S. bezskutecznie angażował spore nakłady finansowe w przekonywanie szlachty, by nie pozwalała innowiercom mieszkać w swych dobrach.

W r. 1717 odnowił S. fundację warszawskiego szpitala św. Benona dla sierot; wspomagał też materialnie seminarium warszawskie. W Poznaniu w grudniu 1719 utworzył dla seminarium duchownego legat z trzech wsi i kilku folwarków (należących dotąd do dóbr stołowych biskupstwa), mający utrzymać prefekta i dwudziestu alumnów. Dn. 16 XII t.r. wydał nową ordynację dla szpitali poznańskich. Ufundował w r. 1722 seminarium w Gdańsku, działające przy kolegium jezuickim w Starych Szkotach (pierwotne seminarium, założone w r. 1620, upadło ostatecznie w r. 1710) oraz dał legat na utrzymanie sześciu kleryków; przy kolegium zatwierdził Kongregację Opatrzności Bożej. Przez kilkanaście lat toczył spór z jezuitami o prawo patronatu jednej z podgdańskich parafii. W l. 1724–30 instalował pijarów w Radziejowie. Jako mecenas i budowniczy zasłużył się dla diec. włocławskiej. W r. 1723 ufundował nową świątynię w Chwaszczynie, na którą wydał 6 tys. fl. pruskich. Toruńskiemu architektowi Janowi Baptyście Cocchiemu zlecił przebudowę zamku biskupiego we Włocławku, podwyższając go od strony Wisły o jedno piętro; ulubioną siedzibę, zamek biskupi w Raciążku, przebudował na rezydencję pałacową z ogrodem w stylu włoskim. Wzniósł dwór w Michałowicach pod Warszawą, a za 4500 fl. pruskich kupił dwór w Maćkowach pod Gdańskiem. Przeprowadził też renowacje dworu w Subkowach koło Tczewa oraz zamku w Wolborzu. Przy katedrze we Włocławku ufundował w l. 1732–6 kolegium dla wikariuszy, przeznaczając na ich utrzymanie legat 2 tys. tynfów. W r. 1733 ufundował drewniany kościół w Wieńcu koło Włocławka. W r. 1745 rozpoczął częściową restaurację niszczejącego zamku w Uniejowie. Starał się o kanonizację bł. Bogumiła; w czerwcu 1747 odprawił w Uniejowie nabożeństwo ku czci błogosławionego. Zapewne po r. 1746 uzyskał u bp. krakowskiego Andrzeja Stanisława Załuskiego wznowienie fundacji z r. 1442 prepozytury mansjonarzy w Siennie.

S. był uważany za przykładnego duchownego i wzorowego biskupa, «pasterza miłosiernego»; wg Juliana Bartoszewicza nazywano go sancta anima. Udzielał jałmużny potrzebującym, a gdy nie miał gotówki, zastawiał w tym celu swe srebra stołowe. Wsparł finansowo Uniw. Krak., zapewne z okazji starań o kanonizację bł. Jana Kantego. Utrzymywał skromny dwór; jego marszałkiem był w l. 1739–46 Franciszek Czerny, późniejszy kaszt. wojnicki, a kanclerzem ks. Józef A. Iwański. Do najbliższego otoczenia prymasa należeli też bratanek, kaszt. nakielski Antoni Szembek (syn Franciszka Aleksandra) oraz płk Zygmunt Turno. S. nie pozostawił znaczniejszego majątku; w spisanym w r. 1745 testamencie prosił o skromny pogrzeb. Mobilia, w tym karetę «aksamitną z szorami», przekazał kościołowi metropolitalnemu gnieźnieńskiemu; paramenta i ornaty (w tym biały ornat przywieziony z Rzymu) ofiarował kolegiacie łowickiej. Zmarł po długiej chorobie 6 VII 1748 w Łowiczu, w klasztorze pijarów, został pochowany w kolegiacie w Łowiczu, serce złożono w cynowej urnie u łowickich pijarów. Mowę pogrzebową wygłosił Antoni Potocki, woj. bełski.

Bratankami S-a (synami Antoniego Felicjana) byli Józef Piotr Eustachy (zob.), Franciszek Jakub (zob.) i Marek (zob.) Szembekowie, a bratanicą (córką Antoniego Felicjana) Salomea, zamężna za Antonim Józefem Ponińskim (zob.).

Epitafium z konterfektem w kościele w Lądzie; Miedzioryt przez Johana Christiana Sysanga z ok. r. 1739 w muz. w Wilanowie; Portret ze zbiorów Wyższego Metropolitalnego Seminarium Duchownego w W., reprod. w: Śmigiel K., Słownik biograficzny arcybiskupów gnieźnieńskich i prymasów Polski, P. 2002; Portrety olejne w: dawnym klasztorze Filipinów w Studziannie, katedrze w Łowiczu, Muz. Narod. w W., pałacu arcybiskupim w Gnieźnie; Rys. przez H. Aschenbrennera, reprod. w: Bartoszewicz J., Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasi Rzeczypospolitej…, W. 1864; – Elektorowie; Estreicher, XXX; Korytkowski, Arcybpi gnieźn., V; Kossakowski, III; Niesiecki, VIII; Słown. Geogr., VI 632, XIII 50, 372; Urzędnicy; Wieteska, Katalog prałatów kapit. łowickiej, s. 88–9; Żychliński, I; – Bartoszewicz J., Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasi Rzeczypospolitej…, W. 1864; Bużeński S., Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich, prymasów Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego od Wilibalda do Andrzeja Olszowskiego włącznie, Wil. 1860 V 78–88; Chodyński S., Konsystorze w diecezji kujawsko-pomorskiej, Włocławek 1914 s. 134; tenże, Statuty kapituły katedralnej włocławskiej, Kr. 1915 s. CXLVII, CCXV–XVI; tenże, Wikariusze katedry włocławskiej, Włocławek 1912 s. 338–41; Czaplewski P., Wykaz oficjałów gdańskich i pomorskich od 1476–1824, „Roczniki Tow. Nauk. Tor.” R. 19: 1912 s. 87–9; Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, Pelplin 1928 s. 59, 80, 603, 751; Dybaś B., Na obrzeżach Rzeczypospolitej. Sejmik piltyński w latach 1617–1717, Tor. 2004 s. 266–7, 272–4, 276; Dygdała J., Episkopat rzymskokatolicki doby saskiej. Aktywność w życiu publicznym Rzeczpospolitej, w: Między monarchią a demokracją. Studia z dziejów Polski XV–XVIII w., Red. A. Sucheni-Grabowska, M. Żaryn, W. 1994; tenże, Kujawy w bezkrólewiu 1733 roku, „Ziemia Kujawska” T. 23: 2010; Feldman J., Polska a sprawa wschodnia 1709–1714, Kr. 1926; tenże, Polska w dobie wielkiej wojny północnej, Kr. 1925; tenże, Sprawa dysydencka za Augusta II, Kr. 1924 s. 13–14, 20; Fijałek J., Kościół rzymskokatolicki w Inflantach pod władztwem polskim (1582–1772/95), „Kwart. Teolog. Wil.” R. 1: 1923 z. 2 s. 190, 193; Gastpary W., Sprawa toruńska w roku 1724, W. 1969 s. 53, 56, 65, 68–9, 78; Gawarecki W. H., Pamiątki historyczne Łowicza, W. 1844 s. 151–3; Gąsiorowski E., Jan Baptysta Cocchi – architekt toruński, „Roczn. Muz. w Tor.” R. 8: 1982 s. 9–10; Gierowski J. A., Między saskim absolutyzmem a złotą wolnością, Wr. 1953; tenże, Prymasi polscy w XVIII wieku, w: „Służcie Panu z weselem”. Księga Jubileuszowa ku czci kardynała Henryka Gulbinowicza, Red. J. Dec, Wr. 2000 II 205–6, 209–10, 214; Historia kościoła w Polsce, P.–W. 1974 I–II; Hoszowski K., Obraz życia i zasług opatów mogilskich, Kr. 1867; Jarochowski K., Opowiadania i studia historyczne. Seria nowa, P. 1884 s. 351; Kamiński A., Konfederacja sandomierska wobec Rosji w okresie poaltransztadzkim 1706–1709, Wr. 1969; Katalog zabytków sztuki w Pol., XI z. 18; Konopczyński W., Polska a Szwecja, W. 1924; tenże, Polska a Turcja 1683–1792, W. 1936; Kosińska U., Sejm 1719–1720 a sprawa ratyfikacji traktatu wiedeńskiego, W. 2003; Kościelak S., Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gd. 2003 s. 314, 318, 328; Kriegseisen W., Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej, W. 1996; Kubiak E., Rezydencje biskupów kujawskich w okresie nowożytnym, Ł. 2010 s. 57, 59, 62–3, 68, 77, 81, 92, 94, 101, 141, 144, 156–7, 162, 166, 170, 172, 178, 181–2, 184; Kujawski W., Repertorium ksiąg wizytacyjnych diecezji kujawsko-pomorskiej przechowywanych w Archiwum Diecezjalnym we Włocławku, cz. 2, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kośc.” T. 71: 1999 z. 1 s. 203, 207, 212; Kumor B., Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, Kr. 2000 III; Kurek J., U schyłku panowania Augusta II Sasa. Z dziejów wewnętrznych Rzeczypospolitej (1729–1733), Kat. 2003; Majkowski G., O spójności mów staropolskich na przykładzie „Mowy biskupa Krzysztofa Antoniego Szembeka do Generalnej Konfederacji wygłoszonej w Starej Częstochowie 9 lutego 1735 roku”, „Ziemia Częstochowska” T. 31: 2004 s. 109–14; Markiewicz M., Rady senatorskie Augusta II, Wr. 1988 s. 104; Nowacki , Dzieje archidiecezji pozn., II; Palkij H., Sejmy 1736 i 1738 roku. Kr. 2000; Pilaszek M., Procesy o czary w Polsce w wiekach XV–XVIII, Kr. 2008 s. 146, 163–4; Prokop K. R., Arcybiskupi gnieźnieńscy w tysiącleciu, Kr. 2000 s. 248–51; Sawicki J., Synody diecezji poznańskiej i ich statuty, P. 1952 s. 109–18; Sczaniecki P., Katalog opatów tynieckich, „Nasza Przeszłość” T. 49: 1978 s. 214–17; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w latach 1740–1745, Kr. 1913 I–II; Staszewski J., Stosunki Augusta II z kurią rzymską w latach 1704–1706, Tor. 1965 s. 69–71, 138, 141; Tomczak A., Kancelaria biskupów włocławskich w okresie księgi wpisów (XV–XVIII w.), Tor. 1964 s. 83, 263; Wałęga S., Dzieje polityczne Torunia u schyłku Rzeczypospolitej, Tor. 1933 s. 215–18, 222–3, 226, 232–6, 241–3, 248–51, 264–6, 271; Wijaczka J., Procesy o czary w Polsce w dobie Oświecenia: zarys problematyki, „Klio” T. 7: 2005 s. 21–2; Wyszomirska M., Między obroną wolności a naprawą państwa. Rzeczypospolita jako przedmiot polemik politycznych w dobie panowania Augusta III (1734–1763), W. 2010; Zielińska Z., Walka „Familii” o reformę Rzeczypospolitej, W. 1983; Zwierzykowski M., Komisja skarbowa poznańska, P. 2003; – Acta Nuntiaturae Polonae, Ed. I. Kopiec, Romae 1991–8 XLI vol. 1–3; toż, Ed. J. A. Gierowski, I. Kopiec, Cracoviae 2009 XLIII vol. 1; toż, Ed. I. Kopiec, Romae 1991 XLI vol. 1; Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1696–1732, Wyd. M. Zwierzykowski, P. 2008; Arch. nacji pol. w Uniw. Padewskim, I; Diariusze sejmowe z w. XVIII, II 62–4; Hierarchia catholica medii aevi, V; Inwentarz aktów sejmikowych Prus Królewskich (1600–1764), Wyd. K. Górski, ,,Fontes Tow. Nauk. Tor.” T. 34: 1950 s. 401; Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, Wr. 2003 s. 5–6, 181; Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724–1736, Oprac. B. S. Kupść, K. Muszyńska, Wr. 1967; Monita pastoralia universo clero et populo dioecesis Cujaviensis et Pomeraniae data, adversus eos, qui coquitiones, de sagis sinistre instituunt, Włocławek 1727; Monumenta historica dioeceseos Wladislaviensis, Wladislaviae 1885 V 62; Ostrowski-Daneykowicz, Swada, I 204–6, II 75–6, 81–2, 87; Otwinowski E., Pamiętniki do panowania Augusta II, P. 1838 s. 320, 328; Pastophorium purpureis rosis adornatum […] a Stanislao Markiewicz, Kr. 1716; Pawiński A., Dzieje ziemi kujawskiej. Lauda i instrukcje, W. 1888 IV; Pisma i bumagi imperatora Petra Velikogo, Pet.–Petrograd–Moskva 1893–1952 V, VI, IX; Pro regia Corona Celsissimi Principis Illustrissimi…, Kr. 1740; Rafałowiczówna J., A z Warszawy nowiny te… Listy do Elżbiety Sieniawskiej z lat 1710–1720, Oprac. B. Popiołek, Kr. 2000; Raporty rezydentów francuskich w Gdańsku w XVIII wieku, Wyd. E. Cieślak, J. Rumiński, Gd. 1964 I–II; Teka Podoskiego, I 313–14, II 8, 49, 111, 124, 172–3, 207, 247, III 201, 108–9, IV 23, 45, 513–17, 519, V 136–7, 208, VI 57–8, 153–6, 248; Triarii Sacri Honoris Livoniae, Posnaniae et Vladislavi Infula […] Oratorio Stylo Armati, Gd.–Bydgoszcz 1720; Vol. leg., VI 396, 401, 412, 455, 594; Zawisza K., Pamiętniki, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862 s. 352; – „Gazety Pol.” T. 63: 1735; „Kur. Pol.” 1737 nr 23, 1739 nr 117, 1739 nr 125, 1741 nr 231, 232, 1742 nr 249, 1743 nr 334; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II ks. 50 s. 14–16, 173–9, Dz. V ks. 15702 s. 1–91, Arch. Zamoyskich, t. 535 s. 182–3, 185–7, 2894, Metryka Kor., Libri legationum XXXVI, Diariusz negocjacji wiedeńskich; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków, teka 257/1 s. 787, teka 341/3 s. 1–4, teka 367/16 s. 5–9, 11, teka 387/1 s. 63–6, koresp., teka 21 s. 69–75, 97–104, 105–12, Arch. Dzikowskie Tarnowskich, nr 385 s. 403–4, 441–4; B. Czart.: rkp. 201 (diariusz poselstwa do Wiednia w l. 1713–14), rkp. 205 s. 429, rkp. 452 s. 212, rkp. 458 s. 26, 58–9, 63, 78, 114, rkp. 459 s. 10, 38, 70, 81, 89, rkp. 461 s. 9, 55, 67, 69, 76, 91, 108, rkp. 462 s. 148, rkp. 463 s. 12, 29, 39, 64, rkp. 464 s. 21, 24–6, rkp. 474 s. 55, rkp. 479 s. 86–7, 94, rkp. 481 s. 51, rkp. 489 s. 8–9, rkp. 495 s. 20, rkp. 502 s. 20, rkp. 502 s. 3, 16, 34, 53–5, 57–62, 65, 74–5, 83, 85–94, 96–126, rkp. 503 s. 1–21, 23–7, 29–73, 75–128, rkp. 504 s. 1–110, 112–32, 134–45, rkp. 505 s. 3–6, 17–18, 21, 23–4, 32–5, 37–40, 46, 62, rkp. 517 s. 67, rkp. 536 s. 599–607, rkp. 562 s. 221, 368, 534–5, rkp. 566 s. 268–75, rkp. 582 s. 283–4, rkp. 586 s. 159–62, rkp. 1745 s. 173–4, rkp. 1948 s. 3–9, rkp. 1954 s. 32–3, 139–40, rkp. 1981 s. 627, rkp. 2062 s. 1–4, rkp. 5959 nr 41308, rkp. 5962 nr 41966–41969, 41985–41988, 41990–41991, 41995, 41997, 41999–42005, 42007, 42009–42011, 42013, 42016, 42019–42020; B. Jag.: rkp. 101 t. 5 k. 296–8, rkp. 6147 t. 15 k. 156–7, rkp. 6669 k. 25–30, rkp. 7217 k. 42–56, rkp. 7511 k. 39–42; B. Kórn.: rkp. 411 k. 65–5v, 67v, rkp. 973 k. 236–9, rkp. 1003 k. 100–1, 255, rkp. 1030 k. 13, rkp. 1560 s. 84–6, rkp. 7254 s. 254; B. Narod.: rkp. 3242 k. 61, rkp. 3244 k. 54–5, rkp. 3246 k. 83–4, rkp. 3247 k. 105–6, BOZ, rkp. 910 s. 643–52, 709–45; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 6190 k. 10–12, 38, 40–7v, 49–9v; B. Ossol.: rkp. 2673/I k. 1–68v, rkp. 2675 k. 55–5v, rkp. Akc. 6/09; B. Raczyńskich: rkp. 70 k. 90–90v; BUW: rkp. 114 k. 336–7; L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: F. 5 op. 2 rkp. 1589.

Katarzyna Kuras