Sapieha Krzysztof Franciszek h. Lis (1623–1665), krajczy lit., pułkownik królewski. Ur. 2 II, był trzecim synem podkomorzego włodzimierskiego Fryderyka i Ewy ze Skaszewskich, bratem pisarza polnego kor. Jana Fryderyka (zob.), oboźnego polnego kor. Tomasza Kazimierza (zob.) i bpa wileńskiego Aleksandra Kazimierza (zob.).
Kształcił się S. najpierw w Kolegium Nowodworskim, a później w Uniw. Krak. (wpisany 1 VI 1638). Następnie odbył podróż edukacyjną po krajach Europy Zachodniej; w r. 1641 był w Bolonii (18 II), niewątpliwie zaznajamiał się także z europejską sztuką wojenną. Po powrocie do kraju przebywał na dworze Władysława IV, a po jego śmierci został dworzaninem Jana Kazimierza. Nie uczestniczył w wyprawie Stefana Potockiego przeciwko Kozakom wiosną 1648, kiedy to pod Żółtymi Wodami dostał się do niewoli jego brat Jan Fryderyk, choć wielu heraldyków umieszczało wśród jeńców tatarskich także Krzysztofa. Na sejmiku woj. wołyńskiego w Łucku 25 VI 1648 S-ę, który był wówczas rotmistrzem chorągwi kozackiej, poddano pod komendę dowódcy zaciągów wojewódzkich woj. bracławskiego Adama Kisiela. Wraz z bratem Tomaszem wchodził w skład zbrojnej asysty towarzyszącej A. Kisielowi w poselstwie do Bohdana Chmielnickiego. Na czele roty zaciągu wojewódzkiego bracławskiego wziął udział w kampanii piławieckiej 20–23 IX 1648. W 2. poł. 1649 r. pozostawał S. w pułku podkanclerzego lit. Kazimierza Leona Sapiehy pod Zborowem (15 VIII 1649), gdzie dowodził jedną z rot kozackich.
W kompucie wojska kor., ustalonym na sejmie warszawskim 1649 r., przewidziano S-ę na rotmistrza chorągwi kozackiej (100-konnej), objął ją w r. 1650, gdy przejął chorągiew po rotmistrzu Hieronimie Zbrożku, star. przasnyskim. Zapewne uczestniczył w obradach komisji wojskowej w Lublinie, skąd udał się do swej chorągwi przebywającej na Podolu. Wg popisu wojska zgromadzonego pod Kamieńcem Podolskim po sejmie 1650 r. stał na czele roty kozackiej liczącej 150 koni. W r. 1651 uczestniczył w kampanii zimowo-wiosennej hetmana polnego kor. Marcina Kalinowskiego, a następnie w kampanii beresteckiej (czerwiec 1651), gdzie początkowo znajdował się wraz z chorągwią w pułku Pawła Jana Sapiehy (wówczas woj. witebskiego), a następnie (po 14 VI) w pułku Kazimierza Leona Sapiehy i w jego składzie walczył (28–30 VI) pod Beresteczkiem, następnie brał udział w batalii pod Białą Cerkwią (21–22 IX t. r.). W maju 1652 znajdował się z pułkiem Sapiehów w okolicach Chwastowa. Nie zdążył dotrzeć pod Batoh, gdzie 3 VI zniszczono całkowicie armię kor., był ze swą chorągwią na popisie ocalałego wojska pod Sokalem (1 X t. r.) przed przyszłym hetmanem w. kor. Stanisławem Potockim. W marcu 1653 uczestniczył zapewne w wyprawie Stefana Czarnieckiego spod Żytomierza na Pohrebyszcze i Monasterzyska, gdzie doszło do starcia z siłami kozackimi Iwana Bohuna.
Wraz z bratem Janem Fryderykiem należał S. już wówczas do znanej i cenionej kadry oficerskiej jazdy zaciągu narodowego. W instrukcji danej posłom wojskowym w Kowlu (9 III 1653) na sejm brzeski wnoszono o nagrodzenie jego zasług. Latem t. r. był S. w obozie pod Glinianami w pułku sapieżyńskim dowodzonym przez swego brata Jana Fryderyka. Wziął udział w ofensywie sił polskich pod dowództwem Jana Kazimierza na Kamieniec, a następnie w walkach pod Żwańcem (wg popisu tamże w dn. 1 X stał na czele roty kozackiej liczącej 101 koni). Po zawartym 17 XII pod Żwańcem traktacie z Tatarami wraz z bratem uczestniczył w walkach przeciwko grasującemu czambułowi Kalimet-murzy, który dogonili 1 I 1654 pod Tejkurami i rozbili, uwalniając pochwycony jasyr. Gdy jednak nad ranem nadeszły posiłki tatarskie, Sapiehowie nie zdążyli się wycofać i obaj dostali się do niewoli. Posłujący w lutym 1654 do chana krymskiego poseł polski Mariusz Jaskólski domagał się ich uwolnienia, lecz Tatarzy nie zgodzili się ich wydać, argumentując, że Sapiehowie już «trzy razy na ordę napadli». S. wykupił się z niewoli dopiero w październiku t. r., zadłużając się u swej rodziny.
Dn. 28 IV 1655 na sejmiku w Chełmie szlachta chełmska i krasnostawska powierzyła S-że komendę nad chorągwią piechoty łanowej wystawionej dla obrony jej ziemi. Stąd wątpliwe, aby uczestniczył w walkach armii kor. latem t. r. ze Szwedami (wzmianki o tym dotyczą jego brata Jana Fryderyka). Wobec ofensywy moskiewsko-kozackiej udał się zapewne pod Brześć Lit., gdzie P. J. Sapieha gromadził chorągwie lit. Jako rotmistrz chorągwi kozackiej (w służbie od 9 XI t. r.) wziął udział w obronie Brześcia Lit. przed siłami moskiewskimi S. Urusowa i w krwawej bitwie zakończonej porażką pod Wierzchowiczami (27 XI t. r.). Miał wówczas wraz z innymi krewnymi opowiedzieć się za przyjęciem protekcji szwedzkiej. Informacje o jego udziale w obradach poprzedzających zawiązanie konfederacji tyszowieckiej, opowiadającej się za Janem Kazimierzem (29 XII 1655), nie są prawdziwe. W początkach lutego 1656 został S. wysłany przez hetmana w. lit. P. J. Sapiehę w celu zaatakowania Tykocina. Z braku sił potrzebnych do oblężenia zamku ograniczył się do zajęcia miasta i blokowania załogi. Część sił przekazał uprzednio płk. Wacławowi Pokłońskiemu, który wbrew jego rozkazom wyprawił się przeciwko szwedzkiemu stronnikowi podkomorzemu łomżyńskiemu Piotrowi Zamoyskiemu. Wskutek tego nie mógł S. przeciwstawić się idącym na odsiecz Tykocina siłom Bogusława Radziwiłła i 26 II wycofał się w kierunku Bielska, tracąc jedynie straż tylną. W połowie marca uczestniczył w zwycięskiej bitwie z siłami Bogusława Radziwiłła pod Janowem, potem jako dowódca jednego z pułków lit. wziął udział w operacjach przeciwko siłom Karola X Gustawa nad Sanem. W trakcie ich osaczenia w widłach Wisły i Sanu strzegł lewej flanki umocnień wzniesionych wzdłuż rzeki. Na jego to pozycje 4 IV 1656 poszło główne uderzenie dywersyjnego oddziału szwedzkiego (300 piechoty pod komendą G. Kruse i D. de la Chapelle); S. nie mógł go odeprzeć nie otrzymawszy niezbędnych posiłków. Umożliwiło to przeprawę głównych sił szwedzkich przez San i pokonanie Litwinów. Następnie wziął S. udział w spóźnionym pościgu za armią szwedzką w kierunku Wieprza, w zdobyciu Lublina (9–12 IV), oblężeniu Warszawy oraz w trzydniowej batalii pod Warszawą (28–30 VII) z siłami szwedzko-brandenburskimi. Pod koniec t. r. otrzymał rotmistrzostwo dwóch kompanii dragońskich.
Wówczas także otrzymał S. od Jana Kazimierza za zasługi wojenne w dziedzictwo dobra Pohost i Nowy Dwór w pow. pińskim po zdrajcy Michale Stetkiewiczu, «który dobrowolnie przy rebelizancie Chmielnickim zostawał» (10 XII 1656). Dostał nadto urząd oboźnego lit. po pozostającym w służbie szwedzkiej Samuelu Komorowskim. Gdy jednak tenże powrócił do służby Rzpltej, sprawa tego urzędu stała się kwestią sporną w rozgrywkach między hetmanami lit., pozostawienia przy nim S-y zażądało od dworu prawe skrzydło wojska. W styczniu 1657 uczestniczył S. w blokowaniu Tykocina. Znajdując się wraz z pułkiem na północ od miasta, zabezpieczał główne siły P. J. Sapiehy przed nadchodzącymi z odsieczą oddziałami szwedzkimi. Wziął również udział w działaniach przeciwko siłom Jerzego II Rakoczego w r. 1657. Od hetmana P. J. Sapiehy otrzymał dowództwo nad całością sił lit., które miały połączyć się z oddziałami kor. W marcu t. r. był pod Lublinem, aby następnie udać się w kierunku Okuniewa. Wycofując się przed przeważającymi siłami szwedzkimi, dopiero 28 IV pod Brokiem połączył się z hetmanami kor. i ustalił z nimi plan dalszego współdziałania. Zgodnie z ordynansem P. J. Sapiehy ruszył do Brześcia, a następnie, po odłączeniu się od oddziałów kor., ku Prużanie, gdzie oddał komendę hetmanowi w. lit. Latem t. r. brał udział w osaczeniu i zmuszeniu do kapitulacji Siedmiogrodzian, będąc od 26 VII komisarzem Rzpltej przy wycofującej się armii Rakoczego.
Dn. 19 I 1658 na sesji wojska lit. w Kamieńcu Lit. został S. obrany posłem na konwokację warszawską. Wojsko wystąpiło wówczas do króla z postulatem, aby pozostawił S-ę przy urzędzie oboźnego lit. Król jednakże odebrał mu ten urząd, nadając w zamian 15 II cześnikostwo, a następnie 18 III, podstolstwo lit. Na konwokacji warszawskiej wystąpił S. ze stanowczym żądaniem nadania wojsku dóbr radziwiłłowskich. Będący wówczas w Warszawie Benedykt Olszewski, rezydent Bogusława Radziwiłła, pisał 26 II, «że tych ludzi oporu i zawziętości bez datku niepodobna będzie uspokoić». Dla zjednania S-y, mającego silne poparcie wojska i własnego rodu, Jan Kazimierz przekazał mu wójtostwo połockie, a królowa oddała mu 24 III t. r. w dzierżawę na trzy lata starostwo i leśnictwo bielskie na Podlasiu. Wiosną t. r. przebywał S. zapewne ze swym pułkiem na leżach na Podlasiu. Żołnierze prawego, sapieżyńskiego skrzydła, na sesji włodawskiej (16 VII 1658) ponownie wnieśli, aby S., który «dla całości Rzeczypospolitej ciężkie nieraz w ordzie nosił kajdany z władze swojej eliberowany kosztem» otrzymał nagrodę od króla. S. posłował wówczas z Brześcia Lit. na sejm warszawski 1658 r., na którym bronił interesów wojska przed atakami posłów kor., żądających wynagrodzenia poczynionych przez Litwinów szkód. Został deputatem do «aprobowania pewnych komisji». Decyzją rady senatu z 31 VIII mianowano S-ę dowódcą trzytysięcznego korpusu z zadaniem ratowania zgrupowania hetmana polnego lit. Wincentego Gosiewskiego, przebywającego na Żmudzi; do wyprawy jednak nie doszło. W jesieni t. r. wziął S. udział w kampanii jesiennej P. J. Sapiehy przeciwko Moskwie, a po jej zakończeniu ruszył na czele pułku hetmana w. lit. (tu znajdowała się jego chorągiew kozacka) pod Kopyl, licząc zapewne na otrzymanie tutaj przystawstwa. B. Olszewski pisał wówczas do B. Radziwiłła, że S. nie ma na to szans («chleba ani brał, ani brać nie będzie»). Dn. 4 I 1659 został S. mianowany stolnikiem lit. po śmierci Eustachego Wołłowicza.
O działalności wojskowo-politycznej S-y w r. 1659 brak danych. Zapewne jednak nie uczestniczył w kampanii kurlandzkiej na przełomie l. 1659/1660. Jego chorągiew kozacką znajdujemy w spisie rot ordynowanych przez P. J. Sapiehę z obozu pod Giegużynem do Kurlandii pod regiment pisarza polnego lit. Adama Hilarego Połubińskiego, lecz chyba tam nie dotarła. Z protestacji bowiem towarzysza tej roty Łukasza Botwiny z 28 XII 1659 wynika, iż żołnierze moskiewscy I. Chowańskiego «w krajach białoruskich» w Rafałowie zagarnęli wozy taborowe tej chorągwi, która winna znajdować się przecież pod murami Mitawy. Na pewno uczestniczył S. w kampanii letniej 1660 r. przeciwko Moskwie; po zwycięstwie pod Połonką (28 VI t. r.) został wysłany z częścią sił lit. za nieprzyjacielem, zdobył Mir, Szkłów i oblegał bezskutecznie Mohylew (10–19 VIII) aż do przybycia sił głównych. Następnie uczestniczył w październiku 1660 w bitwie nad rzeką Basią. Na wieść o zbliżaniu się spod Witebska I. Chowańskiego został wysłany wraz z woj. ruskim Stefanem Czarnieckim przez P. J. Sapiehę w celu powstrzymania nieprzyjaciela. Nie wziął jednak udziału w zwycięskiej bitwie stoczonej przez woj. ruskiego 27 X t. r. pod Tołoczynem, ponieważ miał trudności z przeprawieniem się przez Druć. Ponownie wysłany przez hetmana w. lit. za Chowańskim, dopadł go pod Czereją, zmuszając do ucieczki. Dopiero pod Szują 31 X udało się S-że rozbić siły moskiewskie. W grudniu t. r. został przez żołnierzy prawego skrzydła obrany jednym z posłów do króla z żądaniami wypłaty zaległego żołdu i zwrotu wojsku dóbr po Januszu Radziwille, zajętych siłą przez B. Radziwiłła. Do Krakowa przybył 22 I 1661, towarzyszył potem królowi w drodze do Warszawy, ale zamierzonego celu nie osiągnął. Został natomiast skłoniony do złożenia podpisu pod aktem poparcia dla planów elekcyjnych dworu na konwokacji w Częstochowie. Jako poseł wojskowy do króla od wojska lit. i komisarz wyznaczony do odbierania «Fantów» ze skarbu otrzymał 1 tys. fl. za asygnacjami Jana Kazimierza z l. 1660 i 1661.
W r. 1661 posłował S. na sejm (wybrany w Łucku 5 IV); w instrukcji poselskiej szlachta wołyńska domagała się, aby piechota łanowa pozostająca pod jego komendą i oddana za jej zgodą pod regiment hetmanów była opłacana ze skarbu Rzpltej, ponieważ stanowiła załogę Łańcuta. W związku z poczynionymi szkodami w ziemi bielskiej w star. brańskim przez dragonów S-y szlachta domagała się jego ukarania i włączenia do instrukcji poselskiej punktu o rozbojach żołnierzy stolnika lit. Nie dopuścił do tego Bogusław Radziwiłł, informując o tym samego zainteresowanego listem z Orli 2 IV 1661.
S. po zakończeniu sejmu podpisał manifest szlachty lit., żądającej przeprowadzenia elekcji vivente rege. Stąd zapewne w dowód łaski królewskiej otrzymał 22 VII t. r. urząd krajczego lit. po Krzysztofie Potockim. S. uchodził wówczas za umiarkowanego stronnika dworu (pozyskany dlań przez swego brata Jana Fryderyka), lecz jednocześnie był mocno związany z P. J. Sapiehą, opozycyjnie ustosunkowanym do planów pary królewskiej. Czy uczestniczył w wyprawie Jana Kazimierza na Litwę w r. 1661 zakończonej batalią pod Kuszlikami (3 XI t. r.), nie wiadomo, choć w spisie chorągwi wojska lit. z tej kampanii figuruje jego rota kozacka (120 koni) i szwadron 300 dragonów. Na pewno brał udział w oblężeniu Kowna w grudniu t. r. (wspomagając radą Krzysztofa Paca), co doprowadziło do odebrania zamku z rąk moskiewskich. W liście do Bogusława Radziwiłła z Kowna 27 XII dziękował mu S. za już przysłane i obiecane posiłki. Na sejm 1662 r. posłował z woj. brzeskiego lit. Wiele sejmików, np. woj. wołyńskiego w Łucku (4 II 1662), zamieściło w instrukcjach prośby do króla, aby wydatki, które S. poniósł na wykupienie się z niewoli, zostały mu zwrócone przez skarb publiczny. Na sejmie tym wybrany został do komisji skarbowo-wojskowej w Wilnie, ponownie do «aprobacji pewnych komisji» i do komisji menniczej W. Ks. Lit. Odrębną konstytucją asekurowano mu wypłatę przez skarb Rzpltej 30 tys. złp., jako nagrody za zasługi, «które od początku domowego zamieszania w wojskach koronnych wprzód, a po tym W. Ks. Lit. swym sumptem zaciągnionemi oświadczał chorągwiami, z którymi – jak pisano – «podczas szwedzkiej wojny przy Nas constanter zostawał», a także tytułem odszkodowania za jego długi pobyt w więzach tatarskich. Dn. 22 IV t. r. król nadał mu wakującą po śmierci kaszt. mścisławskiego Jana Antoniego Sokolińskiego dzierżawę trabską w woj. wileńskim (pow. oszmiański). W r. n. otrzymał «za usługi oddane w czasie buntu kozackiego» star. sądowe oszmiańskie.
Pod koniec lipca 1662 uczestniczył S. w pracach komisji skarbowej w Wilnie i zapewne z jej ramienia posłował do króla, będącego we Lwowie. Tenże w końcu października t. r. wysłał S-ę z powrotem do Wilna w celu pogodzenia obu hetmanów lit. (P. J. Sapiehy i W. Gosiewskiego), a także złagodzenia żądań skonfederowanego wojska. W mediacji pomagali mu brat Aleksander, bp żmudzki, i podkanclerzy lit. Aleksander K. Naruszewicz. Mimo rozmów z komisarzami, kołem rycerskim i wieloma dygnitarzami lit., nie udało się S-że doprowadzić do ugody pomiędzy hetmanami, a co więcej pośrednictwo to zaostrzyło stanowisko towarzystwa chorągiewnego prawego skrzydła wobec W. Gosiewskiego. Następnie uczestniczył S. w zwołanym wbrew królowi w styczniu 1663 zjeździe senatorsko-szlacheckim w Puniach i w jego rokowaniach z deputatami Związku Braterskiego wojska lit., które zakończyły się niepowodzeniem. Stąd 24 I t. r. wraz z bpem wileńskim Jerzym Białłozorem został S. wysłany do króla w celu skłonienia go po zabójstwie hetmana polnego lit. do szybkiego złożenia sejmu lub konwokacji lit. w związku z tym zabójstwem. Zapewne podjął S. wówczas starania o buławę polną lit. jako kandydat P. J. Sapiehy. To właśnie chyba zadecydowało, iż Jan Kazimierz nie zaakceptował jego osoby. S. przez pewien czas nadal jednak pełnił rolę pośrednika w rozgrywkach pomiędzy dworem a hetmanem w. lit. We Lwowie wziął udział w rokowaniach pokojowych z poselstwem moskiewskim A. Ł. Ordina-Naszczokina. Jan Kazimierz uwolnił wówczas S-ę od stawania w sądach Trybunału Kor. «z powodu zatrudnienia przy spisywaniu traktatu z Moskwą» (Lwów 12 IV 1663). W połowie maja 1663 został wysłany przez króla ze Lwowa do P. J. Sapiehy oraz senatorów i pułkowników lit. z żądaniem zakończenia konfederacji wojskowej. W lipcu natomiast Jan Kazimierz wyznaczył go ponownie na jednego z komisarzy do zawarcia układu mającego doprowadzić do rozwiązania Związku Braterskiego; 20 VII wręczono im instrukcję do rokowań ze związkiem. W rozmowach prowadzonych w Mostach od 4 do 16 VIII S. nie uczestniczył do końca; brak jego podpisu na akcie ugody z wojskiem.
Odrzucenie starań o buławę polną pchnęło ostatecznie S-ę do opozycji; nie wziął udziału w kampanii zadnieprzańskiej Jana Kazimierza przeciwko Moskwie na przełomie l. 1663/64, a także zangażował się po stronie marszałka w. kor. Jerzego Lubomirskiego w jego sporze z dworem. Jako przedstawiciel opozycyjnej fakcji sapieżyńskiej spotkał się w Węgrowie 17 IV 1664 z B. Radziwiłłem starając się bezskutecznie pozyskać go do współdziałania. W końcu czerwca S. przybył do przebywającego w Wilnie Jana Kazimierza w celu spisania instrukcji komisarzom jadącym na traktaty moskiewskie. Doszło wówczas do jego formalnego pogodzenia się z dworem. Już jednak 16 VII wziął S. udział w Wilnie w poufnej konferencji przywódców fakcji sapieżyńskiej i radziwiłłowskiej, skierowanej przeciwko Pacom. Nie rezygnował bowiem z poruszenia szlachty lit. – jak głosił – w obronie zagrożonych wolności. Na sejmiku wileńskim 12 VIII t. r. wypowiedział się za zwołaniem pospolitego ruszenia, a przeciwko lansowanej przez dwór i Paców koncepcji wystawienia zaciągów powiatowych. Dn. 9 IX kanclerz lit. Krzysztof Pac pisał do Michała Paca, że w Wilnie przekonywał S. szlachtę, iż «na to potrzeba pospolitego ruszenia, żebyśmy wolności poprawowali, żeby sądy formowali». Na sejmie 1664/65 r. był S. posłem z Oszmiany; przybył nań wraz z innymi Sapiehami dopiero 10 XII 1664. W trakcie procesu J. Lubomirskiego nie zdobył się na wystąpienie w jego obronie, choć był przeciwny jego skazaniu. Na sejm wiosenny 1665 posłował z pow. słonimskiego; jako jeden z nielicznych posłów lit. poparł postulat restytucji Lubomirskiego.
S. oprócz dóbr odziedziczonych po ojcu położonych głównie na Wołyniu (pow. włodzimierski i łucki) posiadał znaczny majątek, który wniosła mu żona Helena Sołomerecka, w postaci: Stolina, Terebezowa, Smorodzi, Derewni, Hlinki, Łuk, Horodyszcza i Rzeczycy w woj. brzeskim lit. oraz Sieliszcza, Zalinki (Zalniki Starej), Sienna, Danczyna, Sobótki (Sobowki), Hurb, Kraśnicy (Krasnegobrodu) i Kudrynki na Wołyniu (w pow. łuckim). Z dokonanego 2 VIII 1655 podziału majątku po bracie Tomaszu otrzymał Łukawek i wsie: Wojsławienta oraz Świnka w woj. wileńskim (pow. oszmiański), a na mocy testamentu podkanclerzego lit. K. L. Sapiehy (Warszawa 30 VII 1655) odziedziczył dużą majętność Białynicze w woj. witebskim (pow. orszański), której jedną ćwiartkę w r. 1661 odkupił od A. H. Połubińskiego (13 VII), a drugą od Anny Naruszewiczowej, referendarzowej lit., córki Aleksandra Dadźboga Sapiehy (13 XII 1662), płacąc za każdą po 5 tys. złp. Po zrzeczeniu się trzeciej części Białynicz na rzecz S-y przez Annę Sapieżankę, córkę pisarza polnego lit. Mikołaja Krzysztofa, do spłacenia pozostali jedynie Szemiotowie (Szemetowie). W czerwcu 1658 spadkobiercy woj. mścisławskiego Fryderyka Sapiehy: Stefan Kurcz wraz z żoną Joanną z Sapiehów, Józef Karp z Elżbietą z Sapiehów, siostrami stryjecznymi S-y, zrzekli się na jego rzecz pretensji do Wisznic (Wiśnicza) i Romanowa w woj. brzeskim lit. Z nadania królewskiego, oprócz już wymienionych (Pohost i Nowy Dwór, wójtostwo połockie, star. i leśnictwo bielskie 1658–60, dzierżawa trabska) dostał S. w r. 1661 dobra Uszaków w woj. smoleńskim. Dn. 10 VIII 1663 uzyskał dla żony dożywocie na dzierżawie trabskiej. Do końca życia miał chorągiew kozacką w kompucie kor. (zwinięta dopiero w r. 1667). Wypłaty sumy przyznanej mu konstytucją sejmu 1662 r. S. się nie doczekał (uzyskali ją dopiero jego synowie w r. 1683). S. zmarł 5 IX 1665, pochowany został w Wisznicach; reprezentantem króla na uroczystym pogrzebie był A. H. Połubiński.
Z małżeństwa (zawartego przed r. 1648) z Heleną z Sołomereckich (zm. po r. 1675), córką Mikołaja Lwa, kaszt. smoleńskiego, i Reginy z Hoyskich, wdową po chorążycu sandomierskim Jacku Aleksandrze Korycińskim, pozostawił S. synów: Stanisława Kazimierza (29 IV 1651 – zm. po r. 1680), star. trabskiego, rotmistrza królewskiego, Władysława Jozafata (zob.) i Andrzeja Franciszka (22 XI 1655 – 1681), star. czerwonogrodzkiego, rotmistrza królewskiego. Miał nadto trzy córki, które zmarły w dzieciństwie: Krystynę Rozalię (ur. 22 X 1657), Leonę (ur. 9 IV 1660) i Aleksandrę Cecylię (ur. 22 XI 1663).
Wdowa po S-że utrzymywała się do końca życia na dzierżawie trabskiej, mimo pretensji zgłaszanych do niej przez kuchmistrza lit. Kazimierza Dowmonta Siesickiego i próby odebrania jej siłą (1668).
Portret z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu (reprod. w: Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970, tabi. 13 s. 42); – Estreicher; Boniecki, XI 199 (Korycińscy); tenże, Poczet rodów, s. 307–8; Dworzaczek; Kojałowicz, Compendium, s. 153; Kossakowski, Monografie, III 102–3; Sapiehowie, I–III; Święcki, Historyczne pamiątki, II 67; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 482; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit. (indeks); – Bartoszewicz J., Tablice historyczne, „Bibl. Warsz.” 1860 t. 3, 1863 t. 3 s. 110, 134; Górski K., Bitwa pod Beresteczkiem, tamże 1887 t. 3 s. 30–32; Jankowski C., Powiat oszmiański, Pet. 1896–8 I 29, 339–40, III 38; Jasnowski J., Aleksander Hilary Połubiński. Działalność wojskowa w l. 1650–1665, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 10: 1938 s. 172; Kersten A., Pierwszy opis obrony Jasnej Góry w 1655, W. 1959 s. 269 (dotyczy Jana Fryderyka Sapiehy); tenże, Stefan Czarniecki, W. 1963 s. 425; tenże, Z badań nad konfederacją tyszowiecką, „Roczn. Lub.” T. 1: 1958; Kognowicki K., Życia Sapiehów…, Wil. 1790 I 107, 162, 170–8, III 267; Majewski W., Potop szwedzki 1655–1660, w: Z dziejów wojennych ziem północno-wschodnich Polski, Cz. 1, Pod red. Z. Kosztyły, Białystok 1986 s. 84–5; Nagielski M., Warszawa 1656, W. 1990 s. 118, 244; Ochmann S., Sejmy lat 1661–1662, Wr. 1977 s. 255, 259; Podhorodecki L., Kampania polsko-szwedzka 1659 r. w Prusach i Kurlandii, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., IV 237; Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655–1660, W. 1957 II 44; Rachuba A., Konfederacja kmicicowska i Związek Braterski wojska litewskiego w latach 1660–1663, W. 1989; tenże, Litwa wobec sądu nad Jerzym Lubomirskim, „Kwart. Hist.” R. 93: 1986 nr 3 s. 685, 687, 693, 699; tenże, Zabiegi dworu i Jerzego Lubomirskiego o pozyskanie Litwy w 1664 roku, „Przegl. Hist.” T. 78: 1987 z. 1 s. 6, 14; tenże, Zabójstwo Wincentego Gosiewskiego i jego polityczne następstwa, „Przegl. Hist.” T. 71: 1980 z. 4 s. 714; Rybarski R., Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza Michała Korybuta i Jana III, W. 1939 s. 460; Siedlecki J., Briańsk B. Radziwiłła 1653–1669, Białystok 1991; Walewski A., Historia wyzwolonej Rzeczypospolitej…, Kr. 1872 II 333; Wimmer J., Materiały do zagadnienia organizacji armii (1648–1655), Studia i Mater. do Hist. Wojsk., V; tenże, Wojsko polskie w II połowie XVII w., W. 1965 s. 48, 106; Wojna polsko-szwedzka 1655–1660, W. 1973 s. 304; Wojtowicz P., Szlak wyprawy Rakoczego, „Teki Hist.” T. 11: 1960/61 s. 109; – Akta grodz. i ziem., X; Akta Juž. i Zap. Ross., Cz. 2 t. 2; Akty Vil. Archeogr. Kom., XVIII 360–1, XXXIV; Album stud. Univ. Crac., IV 182; Chrapowicki J. A., Diariusz. Cz. 1, Oprac. T. Wasilewski, W. 1978 ilustr. po s. 112: Łoś W., Pamiętniki…, Kr. 1858 s. 9–10; Materiały dla historii Małej Rossji. Listy i uniwersały za Jana Kazimierza od 1650 do 1660, Wyd. P. K. Świdziński, Kijów 1852 Cz. II s. 31; Medeksza, Księga Pamiętnicza, 207, 250; Misztołt A. A., Historia […] domus Sapiehanae…, Wil. 1724 III 196–8: Ojczyste spominki w pismach do dziejów dawnej Polski, Wyd. A. Grabowski, Kr. 1845 II 83; Ossędowski S., Cithara Novodvorsciana, Cracoviae 1638; Ostrowski-Daneykowicz, Swada, II 112; Poczobut-Odlanicki J. W., Pamiętnik 1640–1684, Oprac. A. Rachuba, W. 1987; Oświęcim, Diariusz, s. 289; Radziwiłł, Pamiętniki, III; Radziwiłł B., Autobiografia, Wyd. T. Wasilewski, W. 1979; Rousseau de la Valette, Miłostki królewskie, W. 1971; Vol. Leg., IV 529, 855 6, 880, 885, 890, 896, V 693; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 1346, 1351, 1362, Dz. II, materiały nieuporządkowane nr 647, 893, Dz. II ks. 20 k. 135–140, 152–154, 224–226, Dz. IV kopie t. 2 nr 12, Dz. V nr 3089 (list z 20 VII 1664), 10816 (korespondencja B. Olszewskiego z B. Radziwiłłem) k. 25–28, 49–52, nr 11209 (list M. Paca spod Czerei 2 XI 1660), 12561 (list S. Przyborowskiego do B. Radziwiłła z 5 I 1659), 13854 (korespondencja Krzysztofa Sapiehy z B. Radziwiłłem), Dz. V t. 335 nr 13868 cz. 2, Dz. XXIII t. 13 plik 1 (akta dotyczące Białynicz wraz z tablicą genealog. Sapiehów), Arch. Publ. Potockich, rkp. 321 k. 25, 30, ASW, 85 nr 89 s. 1–8; AP w Gd.: rkp. 300, 29/146 k. 16, rkp. 300, 29/147 k. 16; AP w Kr.: Zbiór Rusieckich nr 31 k. 113–116, Pinocciana nr 363 k. 887–891, Teki Sanguszków, teka 423 c plik 19, Rel. gr. krak., t. 79 (1651) k. 893–896; B. Czart.: rkp. 142 k. 415, rkp. 144 nr 164, k. 851–853, rkp. 146 nr 41 k. 229–233, rkp. 157 nr 227 k. 717–723, rkp. 401 nr 52 k. 143–145, rkp. 417 k. 236–238, rkp. 429 nr 46 k. 177–181, rkp. 2247/II nr 12 k. 85–86; B. Jag.: Akc. 69/52 k. 8v.–10, rkp. 5 k. 747, rkp. 5525/III k. 50–50v., rkp. 6227/III k. 139; B. Kórn.: rkp. 342 k. 162–164, rkp. 352 k. 164–165v.; B. Narod.: BOZ 1217 k. 242v.–243, rkp. 1336 nr 10, rkp. 3092 k. 32; B. Ossol.: rkp. 224/II k. 1021–1024, 1146–1147, rkp. 228/II k. 92, rkp. 5656 k. 229–235, rkp. 13621/III k. 51–52; B. PAN w Kr.: rkp. 360 k. 545–550, rkp. 365 k. 214–215, 346–349, rkp. 1404/I k. 156–160, rkp. 2254/IV k. 193, 247–248; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę; Od Korsunia do Białej Cerkwi. Diariusze wojenne jmp. Jakuba Michałowskiego (1648–1651), Oprac. M. Nagielski, W. 1989 s. 352 (mszp. w posiadaniu autora); – Wypisy z materiałów archiwalnych, także z bibliotek i archiwów rosyjskich, udostępnione autorowi przez Andrzeja Rachubę.
Mirosław Nagielski