Kraiński Krzysztof h. Jelita (1556–1618), polemista i postyllograf kalwiński. Syn Andrzeja, dziedzica wsi Leszczowate (pow. Bartoszyce), i Młodkowskiej; wywodził się z drobnej szlachty. Nie wiemy, czy i gdzie odbywał studia wyższe ani też w jaki sposób zdobył swą rozległą erudycję. Już w r. 1594 spotykamy go w Lublinie w charakterze ministra tamtejszej gminy kalwińskiej. K. brał nader czynny udział w życiu organizacyjno-wyznaniowym swego Kościoła, o czym m. in. świadczy częste obarczanie go przez synody różnego rodzaju obowiązkami. Tak więc K. uczestniczył, obok Stanisława Gostomskiego i Franciszka Jezierskiego, w delegacji lubelskiej wysłanej na obrady synodu generalnego w Toruniu (21–26 VIII 1595), w r. 1600 został powołany na scholarchę w Opolu, w l. 1601 i 1604 kolejne synody kalwińskie wyznaczały go komentatorem Starego Testamentu. Synod bełżycki, obradujący 15 X 1596 r., przeniósł go na własną prośbę z Lublina do Opola Lubelskiego, posiadłości Barbary Słupeckiej. K. osiadł tam jednak dopiero w dwa lata później; 21 IX 1598 r. synod w Ożarowie powołał go na superintendenta prowincji małopolskiej; godność tę zamienił w r. 1600 na stanowisko konseniora, piastowane do r. 1602. Dn. 8 VI 1602 r. został K. wyznaczony na ministra do Łaszczowa (pow. Tomaszów Lubelski). K. przeniósł się tam w r. n. W ten sposób znalazł się w pobliżu swej majętności Hermanowice, którą w r. 1604 powiększył przez przyłączenie sąsiednich Małkowic.
W r. 1603 K. zrezygnował z godności konseniora, by móc poświęcić się pracy literackiej. Jej owocem był Katechizm z pieśniami kościoła powszechnego apostolskiego…, wydany po raz pierwszy w r. 1596. K. zamieścił tu m. in. kilka utworów Jana Kochanowskiego; w trzy lata później ukazał się Porządek nabożeństwa Kościoła powszechnego apostolskiego, następnie Dziennik powiększony o „Modlitwy krześcijańskie barzo święte…” Jana Chocimowskiego (1. wyd. dziś zaginione, Wil. 1601). Katechizm, agenda i książka do nabożeństwa oraz niebawem wydana Postylla Kościoła powszechnego apostolskiego… (w 2 częściach: Łaszczów 1611 i Raków 1617) świadczą o zasadniczym kierunku twórczości pisarskiej K-ego, który pragnął dać zarówno wiernym, jak duchowieństwu kalwińskiemu dzieła pomocne w nauczaniu i przyswajaniu podstawowych prawd wiary. Większość z nich była, jak to ustaliła A. Kawecka-Gryczowa, drukowana u ariańskiego typografa Sebastiana Sternackiego w Rakowie. Tu więc ukazały się edycje Katechizmu K-ego z 1603, 1609 i 1624 r., jak również 2. wyd. Dziennika z r. 1603 i dalszy ciąg Postylli. Również 1. wyd. Porządku nabożeństwa tłoczył w Krakowie arianin Aleksy Rodecki. Osobista awersja K-ego do wyznania ariańskiego nie przeszkodziła mu więc w powierzaniu drukarniom braci polskich – za zgodą i wolą zresztą synodów kalwińskich – swych dzieł.
Niechęci do braci polskich dawał K. wielokrotnie wyraz: od początku swej działalności walczył z wpływami ideologii ariańskiej w środowisku kalwińskim. Jako senior (od r. 1604) dystryktów bełskiego, wołyńskiego i kijowskiego zabiegał (m. in. na konwencji generalnej w Bełżycach w r. 1613 i synodzie generalnym tamże w 1617) o utrzymanie ugody z luteranami i braćmi czeskimi. Równocześnie zaś jego nieprzejednana postawa na synodzie w Bełżycach we wrześniu 1617 r. przyczyniła się w poważnym stopniu do udaremnienia ariańskićh zabiegów o unię z kalwinami. Nic więc dziwnego, że bracia polscy twierdzili, iż śmierć K-ego, która nastąpiła 21 I 1618 r. w Łaszczowie, była karą bożą za to, «iż na uniją pozwolić nie chciał».
K. cieszył się znacznym autorytetem w środowisku kalwińskim; zdaniem polemistów ariańskich jednak jego przykry charakter, mianowicie choleryczne i gwałtowne usposobienie miało się dać we znaki również i współwyznawcom autora Postylli. Dzieło to stanowi niewątpliwie najcenniejsze osiągnięcie pisarskie K-ego. Postylla nie ogranicza się bowiem do treści teologicznych, lecz zawiera mnóstwo szczegółów obyczajowych, które dotyczą zarówno ówczesnego życia religijnego (krytyka obrzędowości katolickiej połączona z dokładną rejestracją różnych jej przejawów), jak wychowywania dzieci, pożycia małżonków, a nawet zabaw towarzyskich. K. dość często odwoływał się też do wydarzeń z historii Polski, wypowiadał się także na tematy społeczno-polityczne, m. in. brał w obronę, choć w dość umiarkowany sposób, chłopów. Całość Postylli utrzymana jest w gwałtownym, zgodnym zresztą z charakterem autora, tonie, przypominającym, według K. Kolbuszewskiego, «zjadliwe paszkwile» doby reformacji. Główny atak kierował K. przeciwko dwóm, największym, jego zdaniem, wrogom obozu kalwińskiego, mianowicie arianom (zwłaszcza Budnemu, Czechowicowi i Socynowi) oraz jezuitom (w osobach przede wszystkim Wujka, Skargi i Bellarmina). Tym ostatnim poświęcił on zresztą osobną rozprawkę polemiczną pt. Dawid jezuicki z Belzebuba harfą (b. m. 1615) polemizującą z „Harfą duchowną” Marcina Laterny.
Zarówno literacka, jak synodalno-organizacyjna działalność K-ego zmierzała do ratowania straconych pozycji. Był on polemistą typowym dla szczytowego okresu reformacji, przyszło mu zaś żyć w czasach, gdy ruch ten wyraźnie chylił się ku upadkowi. Twórczość K-ego, nosząca dość regionalny charakter, nie znalazła oddźwięku w kalwinizmie zachodnioeuropejskim. Żonaty z Anną z Bieganowa Biegańską, pozostawił K. troje dzieci: Zofię, Jana i Samuela.
Estreicher; Nowy Korbut (Piśm. staropolskie), II; Enc. Org.; – Kawecka-Gryczowa A., Prasy Krakowa i Rakowa w służbie antytrynitaryzmu, Studia nad arianizmem, W. 1959; Kolbuszewski K., Postyllografia polska XVI i XVII wieku, Kr. 1921 s. 190–212; Kossowski K., Protestantyzm w Lublinie i w Lubelskiem w XVI–XVII w., L. 1933; Pelc J., Teksty Jana Kochanowskiego w kancjonałach staropolskich XVI i XVII wieku, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 8: 1963 s. 229–32; Recenzje, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 6: 1961 s. 242; Szkadłubowicz K., Kilka szczegółów z życia K. K-ego, Studia z dziejów kultury, W. 1949; Tworek S., Gimnazjum kalwińskie dystryktu lubelskiego i chełmskiego w Kocku, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 10: 1965 s. 128–9; – Cztery broszury polemiczne z początku XVII wieku, Oprac. H. Górska, L. Szczucki, K. Wilczewska, W. 1958; – B. Uniw. Warsz.: Kartoteka Synodaliów (wypisy z akt synodalnych dotyczące K-ego).
Janusz Tazbir