Sapieha Krzysztof Mikołaj h. Lis (1607–1631), pisarz wielki W. Ks. Lit. Ur. 10 VIII (K. Kognowicki) w Różanej, był synem kanclerza lit. Lwa (zob.) i Elżbiety z Radziwiłłów, rodzonym bratem Kazimierza Leona (zob.) i przyrodnim Jana Stanisława (zob.), siostrzeńcem hetmana Krzysztofa Radziwiłła (zob.).
Już 12 IX 1621 król dał kasztelanowi smoleńskiemu Janowi Mieleszce zgodę na scedowanie S-że star. zdzitowskiego. Po początkowej nauce w domu oraz w Akademii Wileńskiej wraz z bratem Kazimierzem Leonem wysłany został przez ojca jesienią 1621 na studia zagraniczne, być może od początku pod opieką Kaspra Cetnera (był z nimi w Ingolsztacie). Po krótkim pobycie w Lipsku (od 17 XI) młodzi Sapiehowie byli u elektora saskiego Jana Kazimierza w Coburgu, a w początkach grudnia zjechali do Norymbergi witani tam uroczyście przez radę miejską, aby przez Augsburg dotrzeć do Monachium. Tu uczyli się w kolegium jezuickim początkowo humaniorów, a następnie retoryki. Pobierali też prywatne lekcje łaciny i języka niemieckiego, prowadzili bujne życie towarzyskie na dworze bawarskim. Tymczasem na sejmie 1623 r. wybrano S-ę na komisarza do rozgraniczenia województw brzeskiego i podlaskiego (w komisji tej nie wziął, oczywiście, udziału). Wraz z bratem kontynuował naukę w uniwersytecie w Ingolstacie (immatrykulowany 17 I 1624). Gdy S. zachorował na gruźlicę, której nie potrafili wyleczyć lekarze w Augsburgu, bracia zdecydowali się na powrót do domu, dokąd przybyli w listopadzie 1624. Wówczas to brat Jan Stanisław przekazał S-że starostwa: markowskie, hubskie i wilejskie (Kurzeniec). Już jednak w marcu r. n. S. i Kazimierz Leon ponownie wyruszyli w podróż po Europie pod opieką Hieronima Piestrzyckiego i Jakuba Szadurskiego. Przez Wrocław, Frankfurt nad Menem, Kolonię i Akwizgran dotarli w początku maja do Lowanium i zapisali się na tamtejszy uniwersytet.
W czasie wakacji S. zwiedzał Flandrię, ze szczególną uwagą oglądając fortyfikację; widział poddanie się Bredy hiszpańskiemu gen. A. Spinoli. T. r. był w Brukseli i spotkał się z namiestniczką Niderlandów, arcyksiężną Izabelą de Austria, a także poznał wielu przedstawicieli bawiącej tam wówczas tłumnie arystokracji. W Lowanium S. słuchał wykładów E. Puteanusa z zakresu polityki i etyki Arystotelesa, był uczniem J. Casaubona, ćwiczył wymowę u grecysty P. Castellana, a prywatnie studiował fizykę. Latem 1626, w czasie kolejnego pobytu w Brukseli, znowu spotkał się z arcyksiężną Izabelą, której przekazał, przetłumaczone wspólnie z bratem Kazimierzem Leonem, z inspiracji Puteanusa, szyfrowane listy, wysłane zapewne przez Krzysztofa Arciszewskiego 2 VI t. r. z Hagi do hetmana Krzysztofa Radziwiłła. Tym samym wmieszany został w ujawnienie tzw. spisku orleańskiego, tj. rzekomego planu osadzenia na tronie Rzpltej ks. Gastona Orleańskiego. W początku 1627 r. był w obozach Henryka de Berg pod Grolą i Hertzbergiem, obserwując holenderską taktykę wojenną. W t. r. zakończył studia w Lowanium, broniąc 22 VI swej rozprawy pt. Theses politicae ex Aristotelis libris de republica. Przygotowywał też historię Dymitra Samozwańca (Opowiedzenie zdarzeń Dymitra cara – zaginione). Resztę roku spędził w Brukseli; uczył się tu szermierki, jazdy konnej, inżynierii i języków obcych. W początku 1628 r. bracia wybrali się do Włoch, zwiedzając po drodze Francję. S. był ponoć w obozie Consalva da Cordoba pod Casale i z Emmanuelem Sabaudzkim pod Trino. W t. r. zapisał się na uniwersytet boloński, skąd w zimie 1629 przeniósł się do Padwy (wpis uniw. z 10 II). Nasilająca się choroba zmusiła go jednak do powrotu do kraju. Już we wrześniu 1629 był w obozie wojska lit. w Inflantach. Został też t. r. posłem z sejmiku wileńskiego na sejm nadzwycz. W r. 1630 był deputatem z pow. oszmiańskiego do Trybunału Lit., a z woj. smoleńskiego posłem na sejm. We wrześniu t. r. (nominacja z datą 27 VIII) otrzymał urząd podstolego lit., a 10 III 1631 pisarstwo wielkie lit. Miał zainteresowania historyczne i talent literacki. Przygotowywał tłumaczenie historii Liwiusza (wg J. Olszewskiego zaczął go tłumaczyć mając 11 lat!). Zmarł 17 VIII 1631, pochowano go (jedną z mów pogrzebowych wygłosił hetman Krzysztof Radziwiłł) 27 XI t. r. w kościele św. Michała w Wilnie, gdzie brat Jan Stanisław ufundował mu nagrobek, wykonany zapewne przez Sebastiana Salę wg projektu Konstantego Tencalli.
S. rodziny nie założył.
Portret w stroju hiszpańskim z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; Rzeźba głowy na nagrobku w kościele św. Michała w Wilnie (fot. w: Vilniaus architektura, Vilnius 1985 ilustr. 64); – Estreicher; Hist. Nauki Pol., VI (połączony z Krzysztofem podstolim lit. od r. 1623); Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, II; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 s. 92; Sapiehowie; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Karpowicz M., Barok w Polsce, W. 1988 (fot. nagrobka, ilustr. 64); Kognowicki K., Życia Sapiehów, Wil. 1790 I 207–8; Kot S., Polska złotego wieku a Europa, W. 1987; Rygiel S., Puteanus und die Polen, Berlin 1913 s. 39–43; Seredyka J., Rzeczpospolita w ostatnich latach panowania Zygmunta III (1629–1632), Opole 1978; – Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I nr 1078 (w spisie połączony z Krzysztofem, zm. w r. 1637, podstolim lit. od r. 1623); Olszewski J., Grono winne…, Wil. 1632; Ostrowski-Daneykowicz, Swada, I cz. 6 s. 11–14; Polacy na studiach w Ingolsztacie, Wyd. P. Czaplewski, P. 1914; „Spisek orleański” w latach 1626–1628, Oprac. U. Augustyniak i W. Sokołowski, W. 1990; Studenci Polacy na uniwersytecie bolońskim w XVI i XVII wieku, [Wyd.] M. Bersohn, Kr. 1894 s. 31; Vol. leg., III 454; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II, sygn. wg katalogu W. Sokołowskiego nr 216, Dz. V nr 13854; AP w Kr., Oddział na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, rkp. 953; B. Czart.: rkp. 124 nr 9, rkp. 2519 nr 76; B. PAN w Kr.: rkp. 354 s. 304–305, rkp. 6069; B. Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw.: Teki Prochaski III 264, 346, 353, 360, 376, 392, 426, IV 150, 174, 183, 189, 191, 252, 253, 255, 383, 433, 465, 475; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Andrzej Rachuba