Morsztyn (Morstin) Krzysztof «młodszy» h. Leliwa (zm. 1642), starosta filipowski i działacz ariański. Data ur. nie jest znana; być może przyszedł na świat w Pawlikowicach, które odziedziczył później po ojcu Krzysztofie «starszym» (zob.). Był bratem Andrzeja (zob.). Gorliwy arianin, podczas pobytu Fausta Socyna w Pawlikowicach (1583–7) nawiązał z nim głębszą przyjaźń, która uległa jeszcze zacieśnieniu, gdy Faust został szwagrem M-a, poślubiając jego siostrę Elżbietę. Po wyjeździe z Pawlikowic włoski herezjarcha korespondował z M-em (znane są nam listy Socyna do M-a z l. 1593 i 1595–7), który zasięgał jego porad w kwestiach etyki społecznej obowiązującej arian (m. in. Socyn wyjaśniał M-owi, że chrześcijanin dla uniknięcia konfiskaty mienia może iść na wojnę, powinien starać się jednak nikogo nie zranić, ani tym bardziej nie zabić; inne wątpliwości dotyczyły pożyczek na procent oraz spożywania mięsa zwierząt). M. rozwijał ożywioną działalność na synodach ariańskich; był więc obecny w r. 1602 w Rakowie, w siedem lat później udał się z polecenia synodu rakowskiego na synod prowincjonalny zborów litewskich, który odbył się w październiku 1609. W trzy lata później M., wraz z pięcioma innymi seniorami zboru braci polskich, podpisał list do synodu kalwińskiego w Lublinie (datowany 30 V 1612 z Rakowa), w którym arianie określali płaszczyznę rokowań i przyszłego porozumienia. W czerwcu t. r. M. wchodził w skład delegacji socyniańskiej, która stoczyła w Lublinie dysputę z kalwinistami (ścierał się z nimi również i w r. 1617 w Gorlicach). W r. 1614 M. został wyznaczony na członka delegacji ariańskiej powołanej dla przeprowadzenia wizytacji zborów w Łazinie, Śmiglu, Międzyrzeczu i Gdańsku. Podpisał również, obok innych braci polskich, list do rady miejskiej Gdańska (I III 1639), w którym wstawiano się za wygnanym z tego miasta Marcinem Ruarem. Dn. 10 XI 1584 Stefan Batory nadał M-owi i jego pierwszej żonie starostwo filipowskie na Suwalszczyźnie. Położony na pograniczu Prus i Litwy Filipów, z gimnazjum ufundowanym w r. 1578 przez Mikołaja Bucellę, stał się za rządów M-a i jego podstarościego Stanisława Wiszowatego ośrodkiem arian. Kaznodzieją był tu Jan Völkel, znany teolog i polemista zborowy, bardzo zaprzyjaźniony (jak widać z listów Socyna) z M-em. M. był nadto patronem zboru w Raciborsku, gdzie obowiązki kaznodziei pełnił w l. 1625–33 Salomon Paludius. O pozyskanie M-a dla katolicyzmu starał się usilnie bernardyn ksiądz Jan Wolan, będący kapelanem w pobliskich Dobczycach, który w l. 1631–5 pisywał do M-a listy na tematy teologiczne (w głównej mierze dotyczyły one przedwieczności Chrystusa). Nawróceniu M-a miały służyć dwa dziełka Wolana, mianowicie „Zwierciadło porywcze ludziom w różnych opiniach…” (Kr. 1631 – Wolan przedrukował tu jeden z listów M-a) oraz „Scripta… de observantia” (Kr. 1641), adresowane do Jana Stolińskiego, Salomona Paludiusa oraz do «Jego Mści Pana Krzysztofa Morsztyna na Raciborsku, niekdy starosty filipowskiego» (Wolan przedrukował tu 4 listy do M-a pochodzące z l. 1631–5). Wszystkie te usiłowania nie odniosły żadnego skutku.
M. był jednym ze scholarchów Akademii Rakowskiej, w której w r. 1609 studiowało trzech jego synów pod kierunkiem rektora Samuela Niecieckiego. Szymon Pistorius poświęcił M-owi jeden z wierszy sławiących gorliwych wyznawców zboru braci polskich; M. starał się, ochraniać jego członków przed wzrastającą nietolerancją. Z inicjatywy M-a Stanisław Wiszowaty objął w dzierżawę jego Jankówkę, gdzie też przeniósł się na stałe. Syn Wiszowatego, Andrzej, późniejszy wybitny teolog zborowy, kształcił się razem z dziećmi M-a (i na jego koszt) w Raciborsku; nic więc dziwnego, iż Andrzej Wiszowaty wysławiał później zasługi M-a dla zboru oraz nazywał go «senatorem kościoła Bożego». M. był właścicielem Pawlikowic, Raciborska, Taszyc, Wilkowic, Gorzkowa i Koźmiczek (pod Wieliczką) oraz Jankówki (pod Dziekanowicami) w pow. szczyrzyckim; z części tych majętności zalegał z dziesięciną, co naraziło go w r. 1635 na proces z prepozytem wiślickim, Wojciechem Krupką. W r. 1600 miał otrzymać również (wg niesprawdzonych danych) starostwo przewalskie. W r. 1616 król Zygmunt III zezwolił M-owi brać cło od kupców na drodze do Wieliczki. Koło Filipowa założył M. swój prywatny folwark – Morsztynowiznę; w r. 1623 dostał konsens na odstąpienie starostwa filipowskiego Józefowi Korsakowi. M. zmarł w r. 1642. Został pochowany 5 X t. r., mowę pogrzebową wygłosił Andrzej Moskorzowski.
Żenił się M. dwukrotnie: pierwszą jego żoną była Małgorzata Lippi de Bucellis (zm. 1603 lub 1604) ze znanej rodziny włoskich antytrynitarzy, siostrzenica Mikołaja Buccelli (zob.), siostra Prospera. Miał z nią liczne potomstwo, byli to synowie: Mikołaj (zm. między r. 1613 a 1642; żonaty z Anną Zabawską), Zygmunt (zm. 1622; żonaty z Krystyną Krzeszówną, od którego pochodzi linia Morsztynów do dziś istniejąca), Paweł (zm. przypuszczalnie między r. 1609 a 1623; nagrobek pióra Zbigniewa Morsztyna dotyczy zapewne jakiegoś jego imiennika, poległego pod Batohem), Stefan (zm. między r. 1648 a 1653; żonaty najpierw z Katarzyną Suchodolską, potem ze Sabiną Arciszewską), Jan (ur. ok. r. 1594, zm. między r. 1660 a 1676; żonaty najpierw z Anną Łachowską z Moskorzowa, a potem z Agnieszką Arciszewską), Jerzy (zm. po r. 1653; żonaty najpierw z Katarzyną Stano z Nowotańca, potem z Anną Kępińską), Gabriel (zm. na emigracji po r. 1661), Seweryn («starszy», zob.). M. miał również z tego małżeństwa córki: Małgorzatę (od r. 1603 żonę Benedykta Wiszowatego), Zofię (od r. 1616 żonę Jana Taszyckiego), Zuzannę (niezamężną) i Elżbietę (od r. 1621 żonę Abrahama Mierzyńskiego). W r. 1605 lub w r. 1606 M. ożenił się powtórnie z Zofią Garlicką i miał z nią synów: Stanisława (zm. po r. 1664, który w l. 1650–3 był kaznodzieją w Straszynie pod Gdańskiem) i Teodora (zm. między r. 1648 a r. 1657, żonatego z Marcybellą Bieniowską-Pruszakówną). Jedenasty syn M-a Samuel, nie wiadomo, z której żony urodzony, był ożeniony z Anną Zorzewską (zm. w r. 1638). Zbigniew Morsztyn pisze, że został «od ojca swego jednym słowem przeklęty», «jednym słowem ojcowskim zabity». Niesiecki wymienia jeszcze dwóch innych synów M-a: Adama i Teofila (wzmiankowany w r. 1654).
Estreicher, (Wolan Jan); Boniecki, XI 172; Niesiecki; Uruski; – Caccamo D., Eretici italini in Moravia, Polonia, Transilvania (1558–1611), Firenze 1970; Chmaj L., Bracia Polscy. Ludzie. Idee. Wpływy, W. 1957; tenże, Faust Socyn (1539–1604), W. 1963; Kantak K., Bernardyni polscy, Lw. 1933 II 238; Kukulski L., Dookoła „Pokuty w kwartanie”, „Pam. Liter.” R. 59: 1968 z. 2; Merczyng, Zbory i senatorowie; Morawski Sz., Arianie polscy, Lw. 1906; Ptaśnik J., Z dziejów kultury włoskiego Krakowa, „Roczn. Krak.” T. 9: 1907 s. 100–1; Studia nad arianizmem, W. 1959; Wiśniewski J., Dzieje osadnictwa w powiecie suwalskim od XV do połowy XVII w., w: Studia i Mater. do Dziej. Suwalszczyzny, Białystok 1965 s. 106, 110 (niesłusznie za Niesieckim, iż starostą filipowskim był także Krzysztof Morsztyn «starszy»); – Liber Chamorum; Sandius Ch., Bibliotheca antitrinitariorum, W. 1967; Socyn F., Listy, W. 1959 I–II; – AGAD: Metryka kor. T. 152 k. 288v.–289, 417, T. 160 k. 105; B. Narod.: rkp. nr IV 5576 T. 1 (Summariusz dokumentów Morsztynów), rkp. BOZ nr 823 fol. 257–262; – Uzupełnienia Leszka Kukulskiego.
Janusz Tazbir