Potocki Krzysztof h. Pilawa (ok. 1600–1675), działacz kalwiński, poseł sejmowy, podczaszy lit. Był piątym synem Andrzeja, kaszt. kamienieckiego (zob.), i jego drugiej żony Katarzyny z Buczackich, rodzonym bratem Jana Teodoryka (zob.), przyrodnim zaś Stanisława «Rewery» (zob.).
P. stracił ojca będąc dzieckiem i od r. 1609 wychowywała go matka, gorliwa kalwinka, córka Anny Magdaleny z Radziwiłłów, przez którą był P. bliskim krewnym książąt na Birżach i Dubinkach Radziwiłłów. Duży wpływ wywarł na P-ego także jego ojczym (od ok. r. 1617) Sędziwój Ostroróg, kaszt. międzyrzecki (zob.). W r. 1632 posłował P. z sejmiku halickiego na elekcję. Między r. 1633 a r. 1637 otrzymał od matki star. niegrodowe Nowosiółki w ziemi chełmskiej; jako wyznawca kalwinizmu utrzymywał w nich zbór i kaznodzieję Dawida Smeliusa. Dn. 16 VII 1636 wziął udział w uroczystym pogrzebie kalwinki królewny Anny Wazówny w Toruniu. Między r. 1635 a czerwcem 1640 poślubił P. bogatą wdowę Helenę z Wołłowiczów, która wniosła mu spadek po kalwińskiej linii Wołłowiczów, m. in. dobra: Sidra ze zborem w pow. grodzieńskim, a także wielki majątek swego pierwszego męża kniazia Jana Hołowczyńskiego, cześnika lit., w woj. witebskim (Hołowczyn, Tajmanów i Nowy Bychów) i trockim (Balwierzyszki). P. osiadł odtąd w W. Ks. Lit. na granicy Podlasia i pisał się «na Sidrze». Posiadał także Zdzitowiec w woj. brzeskim lit. W r. 1640 uzyskał zgodę synodu jednoty lit. na sprowadzenie do zboru w Sidrze Dawida Smeliusa. W r. 1644 wziął udział w kalwińskiej konwokacji generalnej, zwołanej do radziwiłłowskiej Orli, a 2 I 1645 został posłem na sejm z pow. grodzieńskiego. Na sejmie tym otrzymał 15 III 1645 urząd cześnika W. Ks. Lit., przeciwko czemu protestowali posłowie lit., gdyż był Polakiem z Korony. Obaj pieczętarze lit. odmówili początkowo zapieczętowania nadania, P. utrzymał się jednak przy urzędzie, gdyż posłowie zaniedbali wnieść protestację; 3 XI 1646 postąpił P. na podstolstwo lit. Po śmierci Władysława IV przybył wieczorem 27 V 1648 do Merecza w orszaku Janusza Radziwiłła, aby oddać hołd zwłokom króla; 25 VI t. r. sejmik grodzieński obrał go, wraz z Konstantym Alexandrowiczem, posłem na sejm konwokacyjny. Brał następnie udział w elekcji, podpisał sufragia na Jana Kazimierza z woj. płockim.
W r. 1649 (przed 20 X, testament spisała 14 VII) utracił P. swą pierwszą żonę i wkrótce potem (przed r. 1655) poślubił Elżbietę (Halszkę) z Dunin Rajeckich, wojewodziankę mińską, wdowę po Aleksandrze Chaleckim (zob.) i po Gedeonie Michale Tryznie, podskarbim lit., obejmując opiekę nad jej synami ze związku z Chaleckim i ich dobrami: Różanką w pow. lidzkim woj. wileńskiego i Czernihowem (nie zlokalizowany). Opiekował się również dziećmi jej siostry Świętosławy, żony podkomorzego lit. Władysława Leszczyńskiego, głównie Andrzejem, późniejszym star. dubieńskim. W czasie wyprawy 1651 r. przeciw Kozakom zastępował Janusza Radziwiłła, hetmana polnego lit., w dowodzeniu wojskiem, broniąc obozu pod Lubeczem, założonego w lipcu, po pokonaniu 6 VII t. r. Nebaby pod Łojowem. Następnie wziął udział w zdobywaniu Kijowa, po czym 28 IX t. r. został oddany, wraz z Markiem Sobieskim, Kozakom jako zakładnik za Bohdana Chmielnickiego, przybyłego do obozu polskiego pod Białą Cerkwią w celu zawarcia traktatów. Dn. 12 I 1653 został mianowany stolnikiem lit. Przebywał w t. r. przez trzy miesiące w obozie wojska lit., porozumiewając się z królem, do którego udał się do obozu kor. pod Żwaniec, a także z hetmanem Januszem Radziwiłłem; dn. 7 I 1654 sejmik pow. mozyrskiego umieścił w swej instrukcji polecenie starania się na sejmie, aby zasługi wojskowe P-ego zostały wynagrodzone. Otrzymał rzeczywiście w tym czasie (między r. 1651 a r. 1655) star. grodowe chełmskie (które ustąpił mu przyrodni brat Stanisław) i być może niegrodowe star. ejszyskie na Litwie (posiadał je P. w r. 1666). W r. 1654 został obrany na sejmiku witebskim posłem na drugi sejm warszawski t. r. i wszedł na nim do komisji sejmowej określającej sposób wyciągania retent w W. Ks. Lit.
W r. 1654, gdy upłynął termin służby piętnastotysięcznemu wojsku zaciężnemu, stacjonującemu w Orszy, skłonił je P. do pozostania w służbie jeszcze przez miesiąc. Był wówczas rotmistrzem chorągwi kozackiej (100 koni) i posiadał w kompucie 200 dragonów, które to oddziały służyły od sierpnia 1653 do 9 II 1654. W czasie kampanii 1655 r. jego chorągiew kozacka, wchodząca w skład pułku hetmańskiego Janusza Radziwiłła, liczyła już 145 koni. W okresie najazdu szwedzkiego przebywał w Knyszynie, a żonę odesłał do Zamościa, łącząc jednocześnie swe siły, przede wszystkim chorągiew kozacką, wchodzącą wówczas w skład pułku Zygmunta Słuszki, z oddziałami sapieżyńskimi, zgromadzonymi pod Brześciem. Dał się następnie namówić Bogusławowi Radziwiłłowi do połączenia swych sił z jego wojskiem celem wyruszenia w pomoc Pawłowi Sapieże pod Brześć i wysłał nawet na jego życzenie swą dragonie do Wysokiego. Gdy Bogusław Radziwiłł wyruszył zamiast ku Brześciowi do króla szwedzkiego, zagarnął 100 koni dragonii P-ego, który ścigał go bez powodzenia aż do Ostrowi Mazowieckiej, dokąd przybył około 15 XII, po czym powrócił na Podlasie, aby połączyć się z Januszem Radziwiłłem, przybyłym właśnie do Tykocina. Na życzenie listowne Bogusława Radziwiłła Janusz Radziwiłł trzymał P-ego przez cztery tygodnie w areszcie domowym w Tykocinie. P. był obecny przy jego śmierci, po czym udał się do Knyszyna, pozostawiając w twierdzy tykocińskiej swą piechotę liczącą, wg przesadnych wieści docierających na dwór królewski, aż 1 300 ludzi. Pozostawił tam nadto bogate ruchomości i zboże w spichrzach, o które rozpoczął następnie z Radziwiłłami proces, kontynuowany przez jego spadkobierców jeszcze w XVIII w. Gdy oddziały sapieżyńskie zbliżyły się do zamku tykocińskiego, piechota P-ego przeszła na ich stronę. P., który wcześniej już odrzucił, wg własnego twierdzenia, propozycję objęcia regimentarstwa nad konfederatami wojskowymi, obrał drogę swoistej neutralności i osiadł w Sidrze, uchylając się od udziału w działaniach wojennych armii lit. Pawła Sapiehy. Armia ta, po opuszczeniu 19 III 1656 Brześcia Lit. spustoszyła – maszerując nad San – starostwa chełmskie i nowosielskie należące do P-ego. P. jako współwyznawca i krewny zadbał o tymczasowy pogrzeb Janusza Radziwiłła, a w początkach lipca 1657 zwołał do Sidry zjazd kilku dostojników i działaczy politycznych z udziałem Elżbiety ze Słuszków Kazanowskiej, byłej żony Hieronima Radziejowskiego. W nagrodę za powstrzymanie się od przyjęcia protekcji szwedzkiej otrzymał 15 II 1658 urząd krajczego lit.
W maju 1658 P. udał się do Chełmu, po czym powrócił na Litwę, aby w listopadzie 1659 ujść z Sidry nocą na Podlasie przed najazdem A. Chowańskiego, który 30 XI 1659 opanował Grodno. W Białymstoku rozgościł się na krótko, lokując zapewne swego kaznodzieję na plebanii i przy kościele miejscowym, a 30 lub 31 XII 1659 opuścił w ostatniej chwili Białystok, unikając po raz drugi niewoli moskiewskiej i 31 XII uciekł do Wąsoszy, a nazajutrz do Ełku. Przebywał następnie aż do rozstrzygnięcia sytuacji wojskowej na Litwie pod opieką Bogusława Radziwiłła w Królewcu, procesując się z miejscowymi kupcami o sumy, których dochodzili na dobrach jego podopiecznego Andrzeja Leszczyńskiego. Jan Kazimierz wyznaczył P-ego na swego komisarza w sprawach sporu miasta Królewca z elektorem brandenburskim i udostępnienia portu królewieckiego dla towarów polskich. P. uchylał się jednak od przyjęcia tej funkcji i we wrześniu 1660 był już w Koronie. Po ustaniu działań wojennych w powiecie grodzieńskim prosił parokrotnie B. Radziwiłła, jako gubernatora Księstwa Pruskiego, o wydanie mu zbiegłych do Prus poddanych, których «jest niemało w Leckim i Oleckim trakcie». Dn. 4 XII 1660 oddał swe star. chełmskie w arendę stolnikowi chełmskiemu Florianowi Orchowskiemu.
P. współpracował ściśle z Bogusławem Radziwiłłem, wprowadzając w marcu 1661 jego postulaty do instrukcji poselskich na sejmikach: w Chełmie, na którym sam został posłem, i w Haliczu. Jednocześnie jednak występował z pretensjami o zagarnięcie w czasie «potopu» dragonii, zboża i ruchomości. Nie wstąpił jednak na drogę sądową, gdyż należał do «fakcyji» radziwiłłowskiej i przeciwstawił się planom dworu królewskiego, prowadzącego w marcu 1661 na sejmikach przedelekcyjnych akcję obierania posłami na sejm tylko tych kandydatów, którzy podpisali przedłożone im przez Paców zobowiązanie obioru za życia króla wskazanego kandydata do tronu. Głównym motywem postępowania P-ego była jednak nie walka o podstawy ustrojowe Rzpltej, lecz obawa, żeby Pacowie nie obrali takiego kandydata, «którego chcą, a nie tego, którego my chcemy». P. porozumiewał się jednak nie tylko z księciem Bogusławem, lecz również z samym elektorem Fryderykiem Wilhelmem za pośrednictwem jego posła w Warszawie J. Hoverbecka. Wraz ze swym bratem Janem Teodorykiem P. namawiał przyrodniego brata Stanisława «Rewerę» w imieniu elektora, aby nie godził się na elekcję vivente rege. Dwór podejrzewał obu braci o spiskowanie z elektorem, a kanclerz Mikołaj Prażmowski groził 4 IV 1661 w liście do J. Hoverbecka, że nie ujdzie to bezkarnie nie tylko im dwóm, ale i wszystkim dysydentom. Nie były to tylko czcze pogróżki, powtarzane także przez parę królewską, gdyż istotnie przysłano do Sidry pułk gwardii, który zrujnował miasto i dwór i pobrał co chciał. W Chełmie pobuntowano przeciwko P-emu mieszczan, którzy odmówili składania swemu staroście podwyższonych przez niego powinności. Mimo tych represji sejmik chełmski 28 III 1661 obrał P-ego swym posłem na sejm, zakazując mu jednocześnie w instrukcji podejmowania w sprawie elekcji wiążących decyzji bez udziału sejmiku relacyjnego. Nacisk króla, który wysłał do P-ego księdza Kazimierza J. Szczukę, wywarł jednak swój skutek, gdyż kanclerz Prażmowski 6 IV 1661 doniósł Jerzemu Lubomirskiemu, że «dał sobie perswadować pan krajczy W. Ks. Lit. i tegoż jest co i drudzy rozumienia». P. wyrażał się o tym nieco inaczej: «musiałem podliść» – pisał, tłumacząc się w liście do Bogusława Radziwiłła. Natomiast sejmik halicki, na którym P. miał duże wpływy, uchwalił artykuł zalecający potwierdzenie specjalną konstytucją zasady wolnej elekcji zwalczanej przez dwór. W czasie sejmu nie występował P. z otwartą opozycją przeciw planom dworu i dzięki temu mógł w lutym 1662 zostać deputatem na Trybunał Lit., zapewne z Grodna, i objąć na nim funkcję marszałka trybunalskiego. W nagrodę za swą ustępliwość uzyskał wyższy urząd dworski – podczaszego lit. Bogusław Radziwiłł oddał mu do dyspozycji swoją dragonie w celu zapewnienia bezpieczeństwa sesji sądowych Trybunału. Jako marszałek zabiegał P. o zwrot dysydentom ich zborów, a 29 V i 18 VI t. r. przestrzegał księcia i star. radziwiłłowskiego Stefana Oborskiego, że bp wileński Jerzy Białłozor pod pozorem udziału w procesji Bożego Ciała pragnie zajechać zbór kiejdański i oddać go dominikanom. Występując, wspólnie z Mikołajem Stefanem Pacem i Jerzym Karolem Hlebowiczem, jako mediator w sporze Bogusława Radziwiłła z wojskiem lit. o dobra zmarłego Janusza Radziwiłła, należne jego córce, namawiał go na daleko idące ustępstwa na rzecz żołnierzy.
P. pośredniczył poprzez brata Stanisława w staraniach księcia Bogusława Radziwiłła o buławę polną lit. Starania te były bardzo Krzysztofowi Pacowi «nie w smak, że barziej W. Książęcej M. niżeli bratu jego życzę» – pisał P. do Bogusława Radziwiłła 21 VII 1663, skarżąc się, że ominą go obietnice nadań, a 1 IX 1663 doniósł Radziwiłłowi, że nie otrzyma buławy, gdyż król już przed rokiem złożył ślub, że żaden z heretyków nie obejmie odtąd wysokiego urzędu. Swego wychowanka Andrzeja Leszczyńskiego kształcił P. pod opieką Bogusława Radziwiłła w Królewcu już w r. 1662 i 1663, a następnie wysłał go na kontynuowanie nauki, głównie niemieckiego i łaciny, powtórnie do Królewca wiosną 1664. W r. 1665 zaciągnął chorągiew kozacką złożoną ze 150 koni na wyprawę przeciwko rokoszanom i 31 VIII t. r. prezentował ją królowi w obozie. Dn. 4 IX t. r. chorągiew jego uczestniczyła w bitwie pod Częstochową. P. posłował z ziemi chełmskiej, wspólnie z Florianem Orchowskim, stolnikiem chełmskim, na sejm rozpoczęty 17 III 1666; na sejm jesienny t. r. posłował już z Księstwa Inflanckiego, gdyż jako kalwinowi łatwiej mu było przeprowadzić tam swój wybór na posła. Posłował również na sejm abdykacyjny Jana Kazimierza w r. 1668 i bronił na nim, w porozumieniu z posłem brandenburskim J. Hoverbeckiem, interesów dysydentów i dzięki temu «pirwsza sztuka, której zażyć chciano nie powiodła się». Namawiał Bogusława Radziwiłła, aby dla dobra dysydentów przyjął buławę polną lit. W czasie bezkrólewia został marszałkiem sądów kapturowych ziemi chełmskiej i pow. krasnostawskiego oraz posłem chełmskim na sejm konwokacyjny, na którym wszedł do rady przy prymasie. Dn. 3 VIII 1669 jako star. chełmski i marszałek sądów kapturowych ziemi chełmskiej wydał wyrok przysądzający wprowadzanym do Chełma pijarom ogród, co kwestionował unicki władyka chełmski Jakub Susza. Posłował na sejm koronacyjny, zapewne z ziemi chełmskiej, i stając na nim jako najwyższy godnością na czele nielicznej, sześcioosobowej, grupy posłów dysydenckich, nie dopuścił do usunięcia z aktu konfirmacji praw potwierdzenia konfederacji warszawskiej o wolności religijnej dysydentów i przypominał obietnice wydane dla nich w dwóch skryptach przez Jana Kazimierza i sejmujące stany. Zabiegał też o przeprowadzenie nowej unii kalwinów z luteranami i organizował nowy generalny synod kalwiński, starając się o niezbędne fundusze. Akcje te sparaliżowała niespodziewana śmierć Bogusława Radziwiłła (3 XII 1669), którą wykorzystując P. wszczął natychmiast proces sądowy w Trybunale, domagając się odszkodowania za poniesione w latach «potopu» straty, o które obwiniał zmarłego księcia.
W latach panowania Michała Korybuta Wiśniowieckiego P. związał się z obozem malkontentów. Dn. 9 IX 1670 otrzymał poselstwo na sejm z Inflant, a w r. 1671 przewodniczył obradom synodu w Wilnie. Brał udział w staraniach o ujednolicenie obrządku w zborach kalwińskich. Na sejmie warszawskim, obradującym w początkach 1672 r., zaatakował gorliwego stronnika dworu Stanisława Herakliusza Lubomirskiego, a 1 VII 1672 podpisał w Warszawie akt konfederacji malkontentów protestujących przeciw zerwaniu sejmu i składających za to winę na obóz dworski kierowany przez Paców. Dzięki poparciu Michała Kazimierza Radziwiłła, hetmana polnego lit., zaciągnął znów chorągwie w kompucie lit. Chorągiew jego nie wzięła jednak udziału w wyprawie chocimskiej 1673 r., gdyż stacjonowała w okolicy Witebska, a domagając się pieniędzy przypuściła nawet szturm do miasta, wymuszając 500 zł okupu. P. był w t. r. marszałkiem Trybunału Lit. Chorągiew kozacka P-ego w sile 120 koni oraz jego 80 dragonów i 80 piechoty niemieckiej, należące do komputu lewego skrzydła wojska lit., wzięła na przełomie 1674 i 1675 r. udział w wyprawie przeciwko Turkom. Chorągiew kozacką przekształcił P. następnie w petyhorską, a dragonię powiększył do 100 koni. Chorągwie te już po śmierci P-ego wzięły udział w walkach pod Żurawnem. Do ostatnich lat życia prowadził P. żywą działalność polityczną, posłując na sejmy również w czasie bezkrólewia po śmierci Michała Korybuta z ziemi chełmskiej. Podpisał 15 I 1674 w Warszawie konfederację generalną, a 5 VI t. r., jako jeden z nielicznych dysydentów, jurament króla Jana III. Zmarł w r. 1675, po 15 IX, kiedy to sporządził testament. Podczaszostwo lit. otrzymał po nim 3 II 1676 Jan Karol Dolski, a star. chełmskie 7 II t. r. Michał Rzewuski.
Oba małżeństwa P-ego (z Heleną z Wołłowiczów i następne z Elżbietą Halszką z Dunin Rajeckich) były bezdzietne. Dziedzicem dóbr został jego rodzony bratanek Krzysztof Sędziwoj, star. jabłonowski, również kalwinista.
Kojałowicz, Compendium, s. 214; Niesiecki; Żychliński, XIV 29–30; Wolff, Kniaziowie lit-rus., s. 125–6; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629–1674, Kr. 1898 III 177; Ochmann S., Sejmy lat 1661–1662, Wr. 1977; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936 s. 60 (mylnie? Dominik); Sapiehowie, II 132; Tworek S., Starania o ujednolicenie obrządku kalwińskiego w Polsce, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 16: 1971 s. 137; Wasilewski T., Zarys dziejów Bogusława Radziwiłła, w: Radziwiłł B., Autobiografia, W. 1979 s. 54, 56, 78, 280, 286; Wisner H., Działalność wojskowa Janusza Radziwiłła, 1648–1655, „Roczn. Białostocki” T. 13: 1976 s. 61; Zimmer B., Miasto Chełm, W.–Kr. 1974 s. 51; – Akta grodz. i ziem., XXIV; Akty izd. Vil. Arch. Komm., XXIII; Chrapowicki J. A., Diariusz, Cz. 1: lata 1656–1664, W. 1978; Monumenta Reformationis Polonicae et Lithuanicae, S. IV. Z. 1, Wil. 1913 indeks i s. 4; Oświęcim, Diariusz 1643–51; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I cz. 2 s. 759, 1003; Sobiesciana z 1675 r., „Przegl. Hist.-Wojsk.” R. 5: 1932 s. 224; Vol. leg., IV 175, 215, 471, 809, 1038, 1063, V 243, 281; Zaborowski J., Żal nieutulony… Krzysztofa z Potoka Potockiego podstolego W. Ks. L. po zejściu z tego świata … Heleny Wołowiczówny Potockiej … przy oddaniu ostatniej usługi [b. m.] 1649; – AGAD: Arch. Publ. Potockich nr 8, Arch. Radziwiłłów Dz. II teka 10 nr 1275 (oryg.), 1294, 1578, Dz. V teka 281 nr 12251, teka 300 nr 12845, Dz. XI Zbiór Branickich z Suchej sygn. 124/147 s. 216–217, Metryka Kor. Sigillata t. 3 k. 147v., t. 11 k. 134, t. 13 k. 24, Arch. Tyzenhauzów G-280, BOZ rkp. 803 s. 394, rkp. 1660 I k. 260, rkp. 3112 s. 260–261; Arch. Państw. w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Domowe Potockich 152, Arch. Sanguszków rkp. 190 s. 223–224; B. Czart.: rkp. 2247 nr 12 s. 85–86, nr 96, depozyt Muz. Narod. rkp. 169 t. III pod 30 X 1673; B. Akad. Nauk Lit. SSR w Wil., Oddz. rękopisów: rkp. ERS 19 poz. 2, 3 (testament P-ego i jego pierwszej żony); B. Narod.: BOZ rkp. 931 k. 164–169; B. PAN w Kr.: rkp. 365 k. 122, 208–209v., rkp. 8346 (Teki Pawińskiego, nr 29 – instrukcja woj. rawskiego z 22 I 1670), rkp. 1404 t. 1 s. 151, t. 3 s. 135; B. Uniw. Warsz.: Kartoteka synodaliów; WAP w L.: Księga grodzka krasnostawska nr 2/19721, Księga relacyjna grodzka chełmska, nr 20328 s. 771.
Tadeusz Wasilewski