Ksawery (właściwie: Franciszek Ksawery Ludwik), (1730–1806), książę saski i królewicz polski. Ur. 25 VIII w Dreźnie; był drugim synem Augusta III i Marii Józefy, arcyksiężniczki austriackiej. Wychowany pod kierunkiem ochmistrza J. F. Bellegarde, kształcony przez guwernerów francuskich, nabył wiadomości zwłaszcza w zakresie inżynierii i wojskowości. Znał dość powierzchownie język polski. Pierwsze zabiegi o zapewnienie mu księstwa kurlandzkiego oraz poparcie jego kandydatury jako następcy tronu polskiego przez sąsiednie państwa podjęte zostały przez dyplomację saską już w dobie wojen śląskich. A. Brühl i K. Flemming, wbrew sympatiom króla popierającego Karola, upatrywali w K-m kandydata na przyszłego króla Rzeczypospolitej również w okresie zabiegów Augusta III o wybór sukcesora «vivente rege» w l. 1751–2, m. in. przy poparciu siostry K-ego – Marii Józefy, od r. 1747 żony delfina francuskiego. W tym okresie, wespół z bratem Karolem, K. brał u boku ojca udział w otwieraniu obrad sejmów 1752 i 1754 r. Przewidywano również ważną podróż polityczną królewiczów do Wiednia, nie doszła ona jednak do skutku, a opór kół rządzących Austrii i Rosji pokrzyżował ówczesne plany polityczne Sasów.
W r. 1756 K., wraz z ojcem, brał udział w organizowaniu krótkotrwałego oporu przeciw inwazji Saksonii przez wojska pruskie, a w październiku t. r. znalazł się razem z królem w Polsce. Wiosną 1757 r. udał się do wojsk austriackich, by brać udział w wojnie z Prusami. Na zimę, wraz z bratem, powrócił do Warszawy, któremu to wydarzeniu F. Bohomolec poświęcił anonimowo wydany poemat. Po zawarciu francusko-saskiego układu o subsydiach (11 III 1758) K. uzyskał 12 VIII 1758 r. rangę generała porucznika i stanął na czele liczącego 10 000 ludzi pomocniczego korpusu saskiego na żołdzie francuskim. Dn. 10 X t. r. odznaczył się w bitwie pod Lutterbergiem przeciw Ferdynandowi brunświckiemu, miesiące zimowe – podobnie jak i w następnych latach wojny siedmioletniej – spędził na dworze francuskim w Wersalu i w Paryżu, zabiegając o umocnienie swej pozycji politycznej. W r. 1760 K. uzyskał dowództwo korpusu rezerwowego (sięgającego 30 tys. ludzi) armii dowodzonej przez ks. de Broglie i 31 VII t. r. zajął miasto Kassel; odznaczył się również w bitwie rozegranej 9 VIII pod murami Kassel. Dn. 10 X 1761 r. opanował Wolfenbüttel, lecz w kampanii n. r. nadszarpnął reputację m. in. jako uczestnik przegranej przez Francuzów drugiej bitwy pod Lutterbergiem 23 VII 1762 r. Po zakończeniu wojny wrócił do Drezna.
W czasie wojny siedmioletniej sekretna dyplomacja Ludwika XV uznała K-ego za najdogodniejszego kandydata na tron polski. Po wycofaniu w r. 1756 kandydatury księcia de Conti, na schyłku r. 1757 K. uzyskał «preferencję» Ludwika XV, którą ten król podtrzymał w r. 1760 i w r. 1763. Działalność «sekretu króla» była jednak wtedy dość nikła i krzyżowała się z oficjalną polityką gabinetu wersalskiego. Natomiast K., blisko związany z delfinem i jego żoną, stworzył własny «sekret», którego głównym inspiratorem był płodny w projekty generał Marie-Antoine Bouet, zwany wicehrabią de Martange, adiutant K-ego i powiernik małżeństwa delfinów. Martange opracował plan uzyskania polskiego tronu dla K-ego po dobrowolnej abdykacji Augusta III, który otrzymałby tytuł króla Saksonii. Projekt przewidywał również, iż gdyby nie udało się K-emu zostać królem polskim, to powinien dostać jakieś suwerenne księstwo w Brabancji, Neuchâtel lub we Włoszech. W trakcie odwrotu korpusu saskiego po bitwie pod Minden w sierpniu 1759 r. plany te dostały się w ręce Anglików, którzy wyzyskali je celem czasowego – lecz poważnego – poróżnienia K-ego z Augustem III, nie zamierzającym bynajmniej zrzec się tronu polskiego.
Po śmierci Augusta III (5 X 1763) K. zrazu uczestniczył w solidarnych staraniach całej rodziny, aby zapewnić polską koronę najstarszemu z braci, elektorowi Fryderykowi Chrystianowi. Już wtedy jednak rozpoczęła się cicha wojna podjazdowa między K-ym a królewiczem Karolem. Od początku bezkrólewia monarsze aspiracje K-ego podsycał z Paryża Martange, który swój system oparł na projekcie pozyskania poparcia Fryderyka II, w zamian za oddanie mu Prus Królewskich z Gdańskiem. Po śmierci Fryderyka Chrystiana (17 XII 1763) K. został administratorem Saksonii, jako opiekun małoletniego bratanka Fryderyka Augusta. Odtąd stał się oficjalnym kandydatem Saksonii i Francji, równocześnie jednak zaogniła się rywalizacja między nim a Karolem. Mimo ruchliwej działalności Martange’a Francja odmówiła efektywnej pomocy dyplomatycznej i finansowej. Stopniowo K. coraz bardziej się skłaniał do myśli, iż o wyniku bezkrólewia zadecyduje odpowiednio opłacony król pruski. Był również zdania, że jeśli polski kryzys doprowadzi do rozbioru, to Saksonia powinna w nim, tytułem «odszkodowania», uczestniczyć. Swych polskich stronników wspierał pieniężnie i utrzymywał w Rzeczypospolitej licznych agentów, z Józefem Bratkowskim i Stanisławem Radzimińskim na czele. W lipcu 1764 r. dla pruskich planów Martange’a pozyskał Gabriela Podoskiego i Andrzeja Mokronowskiego. Gdy próby zjednania sobie Fryderyka II zawiodły, K. utracił nadzieję na sukces elekcyjny. Podtrzymywał jednak rekonfederackie poczynania stronnictwa saskiego, z myślą o tym, aby mieć mocną pozycję przetargową, gdy nadejdzie pacyfikacja i rokowania o odszkodowania dla królewiczów (apanaże i pensja).
Po elekcji Stanisława Augusta K. zabiegał, aby Francja, Austria i Hiszpania zwlekały z uznaniem nowego króla, stawiając warunki w sprawie odszkodowań dla Wettynów i saskich stronników. Z Warszawą wiązały go nadal liczne sprawy, tyczące administracji nieruchomości należących do dworu saskiego, m. in. budynku teatru, a agenci K-ego gromadzili dlań stale szczegółowe informacje o życiu politycznym i kulturalnym stolicy i całej Rzeczypospolitej. Bacznie obserwował trudne początki panowania Stanisława Augusta i długo nie tracił nadziei, że detronizacja otworzy mu drogę do korony. Lecz po zawodzie z r. 1764 nie liczył już na Austrię czy Francję, lecz na Rosję. Wreszcie, przy pomocy Repnina, uzyskał w r. 1768 od Rzeczypospolitej, na równi z bratem Karolem, pensję 12 000 dukatów rocznie, a zapewnienie odpowiedniego zaopatrzenia książętom saskim było przedmiotem kilku uchwał sejmowych, do sejmu grodzieńskiego 1793 r. włącznie. Mimo zainteresowania zabiegami podejmowanymi przez konfederatów barskich w celu usunięcia Stanisława Augusta i ponownego powołania na tron Sasów – przy czym brana była pod uwagę i jego osoba – K., jako ostrożny i liczący się już wówczas głównie z Rosją polityk, przeciwstawiał się czynnemu wciągnięciu Saksonii do tych politycznych rozgrywek. Jako administrator Saksonii K. starał się o odbudowę kraju, zniszczonego wojną siedmioletnią, dbał o skarb, wspierał przemysł i handel oraz reformował wojsko. Interesował się również rozwojem kultury i nauki, w r. 1764 ufundował Akademię Sztuk Pięknych w Dreźnie, a w 1765 pierwszą wyższą uczelnię górniczą na świecie – Akademię Górniczą we Freibergu. Znajdował się pod wpływem doradców cudzoziemskich, starał się o zbliżenie polityczne Saksonii z Francją, wiele daremnych starań włożył w zabiegi o uzyskanie godności w. mistrza Zakonu Niemieckiego (Krzyżaków).
Po złożeniu przedterminowym (15 IX 1768) godności administratora Saksonii K. uzyskał 70 000 talarów rocznie dożywotniej renty i wycofawszy się z życia politycznego opuścił Niemcy. Po paru latach podróży, głównie po Włoszech, osiadł w r. 1771 pod nazwiskiem «hrabiego Łużyc» (comte de Lusace) we Francji, gdzie przeprowadzał różne transakcje majątkowe, a od r. 1775 wszedł w posiadanie dóbr Pont-sur-Seine koło Troyes. W tym okresie (1777) udało mu się zalegalizować zawarte potajemnie 9 III 1765 r. małżeństwo z Włoszką, hr. Klarą Marią Spinucci (1741–1792), z którą miał kilkoro dzieci, w tym dwóch synów: Ludwika Ruperta i Józefa Ksawerego, zmarłych bezpotomnie jeszcze za życia ojca. W r. 1778 K. powrócił na krótko do wojska francuskiego jako dowódca dywizji Bretanii. W październiku 1781 r. uzyskał francuskie poddaństwo. Z początkiem 1791 r. wyemigrował do Rzymu i z tego tytułu wywłaszczony został w r. 1793 przez władze rewolucyjne z całego majątku pozostawionego we Francji. Po paru latach K. wrócił do Saksonii, gdzie osiadł w nabytym jeszcze w r. 1769 zamku Zabelitz, w którym zmarł 21 VI 1806 r.
Podob.: miedzioryt (K. w średnim wieku) I. Canabe’a, reprod. w: Polska, jej dzieje i kultura, W. [1928] II 219; –Estreicher; W. Enc. Ilustr. (W. Konopczyński); Allg. Dt. Biogr., XLIV; – Askenazy S., Die letzte polnische Königswahl, Göttingen 1894; tenże, Dwa stulecia XVIII i XIX, badania i przyczynki, W. 1910 II; Klimowicz M., Początki teatru stanisławowskiego (1765–1773), W. 1965; Konopczyński, Konfederacja barska, I–II; tenże, Mrok i świt, Studia historyczne, W. 1911; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, Kr.–W. 1909–11 I–II; Schlechte H., Die Staatsreform in Kursachsen 1762–1763, Berlin 1958; Skibiński M., Europa a Polska w dobie wojny o sukcesję austriacką w latach 1740–1745, Kr. 1913 I–II; – Correspondance inédite du général major de Martange, Ed. Ch. Bréard, Paris 1898; Correspondence inédite du prince François-Xavier de Saxe connu en France sous le nom de comte de Lusace précédée d’une notice sur sa vie par A. Thévenot, Paris 1874; Correspondance secrète du comte de Broglie avec Louis XV, Ed. D. Ozanam i M. Antoine, Paris 1956–61 I–II; Diariusze sejmowe z wieku XVIII, Wyd. W. Konopczyński, W. 1937 III; Politische Correspondenz Friedrichs des Grossen, Berlin (od 1878) XVIII, XX, XXIII; Vol. leg., VII 286–7, VIII 99, 550 569, X 334; – Korespondencja i papiery K-ego są rozproszone po wielu archiwach i bibliotekach: w Polsce: B. Czart.: rkp. 1135, 1153 i in., B. Ossol.: rkp. 11908, we Francji: Archives du Département de l’Aube, B. Pol. w Paryżu (zob. Katalog rękopisów…, Oprac. Cz. Chowaniec, Kr. 1939 I 51–62, opis rękopisów sygn. 57–79) i Bibliothèque Nationale w Paryżu, w Niemieckiej Republice Demokr.: głównie w Staatsarchiv Dresden (zob. Übersicht über die Bestände des Sächsischen Landeshauptarchivs u. seiner Landesarchive, Hrsg. v. H. Kretschmar, Leipzig 1955); – Uzupełnił E. Rostworowski na podstawie papierów K-ego z B. Pol. w Paryżu.
Ryszard W. Wołoszyński