Baranowicz Łazarz (1595?–1693), rektor Akademji Kijowskiej, prawosławny biskup czernihowski, administrator metropolji kijowskiej. Wiadomości o pochodzeniu, czasie i miejscu urodzenia B-cza nie są pewne. Podobno pochodził z rodziny unickiej z W. Ks. Litewskiego, urodził się około r. 1595. Uczył się najpierw w Wilnie (?), potem w Kaliszu u jezuitów, następnie przeniósł się do Kijowa, gdzie przeszedł podobno na prawosławie, wstąpił do monasteru pieczarskiego i kształcił się w Akademji Kijowskiej. Od r. 1642–47 wykładał w kolegjum brackiem gramatykę i retorykę po łacinie i po polsku. W r. 1647 został rektorem w Hoszczy, a od r. 1650–58 sprawował urząd rektora akademji. Faktycznie czynnym był jednak tylko w r. 1650/1, gdyż potem zastępowali go namiestnicy. W końcu r. 1656 lub na początku 1657 został przez »duchownych i świeckich« wybrany na biskupa czernihowskiego. Jednakże święcenia otrzymał nie od metropolity kijow. Kossowa, ale od Gedeona, metropolity suczawskiego, w Jassach, 8 III 1657, na podstawie polecenia Kossowa, Chmielnickiego i Wyhowskiego. Po powrocie otrzymał 12/22 IV 1657 dokument od Kossowa na objęcie metropolji. Zapewne dlatego wyjechał do Jass po święcenia, że Kossow był chory, a B. nie chciał, zgodnie z zasadami duchowieństwa kijowskiego, przyjmować święcenia od patrjarchy moskiewskiego. Po śmierci Kossowa 15/25 IV 1657 Chmielnicki mianował administratorem metropolji kijowskiej B-cza, który z polecenia Wyhowskiego wyznaczył wybory nowego metropolity na 1 X 1657 i wezwał na elekcję wszystkich biskupów prawosławnych metropolji kijowskiej. Znaczna część duchowieństwa pragnęła dokonać wyboru bez wpływu cara i patrjarchy moskiewskiego. Wprawdzie B. w rozmowie z wojewodami carskimi udawał, że pragnie poddania metropolji kijowskiej pod władzę patrjarchy moskiewskiego, faktycznie był jednak zwolennikiem nominalnej zależności od patrjarchatu carogrodzkiego, tj. faktycznej niezawisłości cerkwi kijowskiej. Toteż »zapomniał« o przyrzeczeniach, dawanych wojewodom, i gdy wybory nie doszły do skutku, w październiku zwołał ponownie biskupów na elekcję. W grudniu 1657 r. został ostatecznie wybrany Dionizy Bałaban, biskup łucki, który po ugodzie hadziackiej uznał władzę króla polskiego. Natomiast B. skłaniał się na stronę Moskwy, wskutek czego wojewoda moskiewski Trubeckoj zamianował go administratorem metropolji kijowskiej. B. zwrócił się nawet na początku r. 1660 do Moskwy z prośbą o potwierdzenie nominacji. Był to pierwszy wypadek, aby biskup z metropolji kijowskiej dobrowolnie poddawał się pod władzę Moskwy. Jednocześnie B. prosił cara o jaknajprędszy wybór metropolity. Sposób wybrania i zatwierdzenia przez Moskwę lub Konstantynopol zdawał na łaskę cara, nie bez nadziei zapewne, że car zgodzi się na elekcję i wyświęcenie metropolity przez patrjarchę konstantynopolitańskiego, tem bardziej, że spowodu zrzeczenia się godności przez Nikona patrjarchat moskiewski nie był obsadzony. Złudzenia te rozwiały się rychło; od B. zażądano w Moskwie bezwzględnego posłuszeństwa wobec cara, a do tego, nie dowierzając mu, mianowano na administratora metropolji kijowskiej 5 V 1661 biskupa mścisławskiego Metodego.
W r. 1663 wezwano B-cza na synod moskiewski, na którym miał się odbyć sąd nad Nikonem. B. z wielkim lękiem jechał do Moskwy. Podczas sądu nad Nikonem »cierpiał i wzdychał«, »upadł na duchu, gdy zgasło wielkie światło«, jednak w obronie jego nie występował, podpisał akt ekskomuniki, a w liście do Gizela mówił o winach Nikona i zachwycał się dobrocią cara. Podczas soboru biskupstwo czernihowskie, które zajmował B., zostało podniesione do godności arcybiskupstwa. Podobno zabiegał o to sam B., ale w tej nadziei, że arcybiskupstwo będzie zależało od patrjarchy carogrodzkiego, a nie moskiewskiego, jak się to stało w rzeczywistości. Powrócił do Czernihowa mocno niezadowolony, nawet w poufnej korespondencji do przyjaciół obawiał się wszystkiego powiedzieć; jednakże nie przestawał pisywać uniżonych i pochlebnych listów do cara. Chciał przedewszystkiem spokoju, myślał, że interwencja Moskwy przywróci porządek na Ukrainie bez utraty swobód politycznych i kościelnych. Wzywał cara w r. 1668, aby zajął pod swoją władzę »Kijów, gniazdo prawosławnych«, ale i Kozaków się obawiał, mówił, że są »jak wiatr w polu«, albo »cierń« w życiu swego kraju. Choć politykował z jedną i drugą stroną, ale przedewszystkiem chodziło mu o zapewnienie sobie i Cerkwi bezpieczeństwa. Na oderwanie metropolji kijowskiej od patrjarchatu carogrodzkiego nie chciał przystać. Skutek krętej polityki był taki, że ani Moskwa ani Kozacy zbytnio się z nim nie liczyli. Kiedy w r. 1684 hetman kozacki Samojłowicz wraz z Moskwą przygotowywał poddanie metropolji kijowskiej Moskwie i jako kandydata wysunął biskupa łuckiego Gedeona Czetwertyńskiego, B. udziału w elekcji nie brał. Usunął się od tej chwili zupełnie z życia politycznego. Umarł 1 IX 1693.
Pomimo swych sympatyj do Moskwy głęboko przepojony kulturą polską, B. był jej gorliwym krzewicielem zarówno na Rusi jak i w Moskwie. Dla jezuitów zachował wdzięczność do późnej starości i w r. 1680 wyznawał, że »Rusin rad, że się u was, jezuitów, łaciny nauczył«. Pisał zarówno do druku jak prywatnie więcej po polsku niż po rusku. Używał języka polskiego nietylko z Polakami, ale i w korespondencji z duchowieństwem ruskiem (np. z św. Dymitrem Tuptało). W utworach jego ruskich, np. Miecz duchownyj (1666), tyle jest polonizmów i zapożyczeń od autorów łacińskich, że wzbudzały one w Moskwie podejrzenia co do prawowierności B-cza. W siedzibie swojej w Nowogródku Siewierskim i Czernihowie założył drukarnię polską, gdzie drukował cudze i własne utwory polskie, a książki polskie wysyłał na dwór moskiewski. W pracach jego i w listach zauważyć można charakterystyczny styl XVII w., mnóstwo rymów, dowcipów, kalamburów, przenośni, napuszonych zwrotów. Występował przedewszystkiem jako pisarz polemiczny. Nowa miara starey wiary (Kijów 1676) stanowi odpowiedź na pismo jezuity ks. Benedykta Pawła Boyma »Stara wiara albo jasne pokazanie« (Wilno 1668). Również polemiczny, ale pojednawczy charakter ma dziełko Notiy piec ran Chrystusowych pięć (Czernihów 1680). Omawia tu »nocje« czyli cechy boskie; występuje głównie przeciwko Filioque. Polemistą był słabym, ale cieszył się mimo to rozgłosem; w r. 1679 przed »Colloquium lubelskiem« panowie polscy zwracali się do posłów moskiewskich, aby car zezwolił na przyjazd B. na projektowaną dysputę unitów z przeciwnikami. Prócz polemiki pisał po polsku utwory na część świętych np. Żywoty świętych ten Appollo pieje (Kijów 1670), Lutnia Apollinowa (Kijów 1671), Wieniec Boży Ś. Ś. Ojców Kwiatki (Czernihów 1680). Nawoływał też do zgody między obydwoma narodami: »Możny Rusinie, nie wadź się z Polaki«.
Pisma Lazaria Baranowicza, Czernihów 1865 (wyd. b. złe, listy polskie przełożone na współczesny jęz. rosyjski); Makarij, Ist. Rusk. Cerkw., 1883, XII; Sumcow N. F., Łazar Baranowicz, Kijów 1884; Szlapkin I. A., Sw. Dimitrij Rostowskij, Petersburg 1891; Ejngorn W. O., O snoszenjach małoros. duchow. s Moskow. Prawitelstwem, Czteń. Istor. i Drew., Moskwa 1893, 165; Brückner, Spory o unję, »Kw. Hist« 1896; Jabłonowski A., Akademja Kijow. moh., Kr. 1899–1900; Titow F. K., Russk. Prawosław. Cerkow, Kijów 1905; Charłampowicz K. W., Małorossijskoje wlianie, Kazań 1914; Grabowski T., Z dziejów literatury unicko-prawosł., P. 1922; Hruszewski, Ist. Ukr. Rusi, Kijów 1931, t. IX, II poł.: Archiw. Jugo Zap. Ros. t. 1/V, Kijów 1872 i wstęp Ternowskego.
Kazimierz Chodynicki