Przyłuski Leon Michał h. Lubicz (1789–1865), arcybiskup gnieźnieński i poznański. Ur. (5 X ochrzczony) w Strzeszynku koło Poznania, był synem Stanisława (ok. 1747–1843), właściciela Strzeszyna, uczestnika konfederacji barskiej, i Agnieszki Dziembowskiej (1766–1848).

Uczył się w szkole wydziałowej w Poznaniu, przekształconej w r. 1804 na gimnazjum, które ukończył w r. 1806. Następnie wstąpił do Seminarium Duchownego w Poznaniu. W l. 1811–13 studiował na Uniwersytecie Wrocławskim teologię i specjalizował się w kanonistyce. Święcenia kapłańskie otrzymał w Poznaniu 4 VI 1814, posiadając już od r. 1813 kanonię poznańską. Następnie sprawował funkcję egzaminatora prosynodalnego i prokuratora kapituły w Poznaniu. W l. 1816–22 był proboszczem w Tarnowie koło Poznania, a od r. 1823 w Śremie. W r. 1823 spędził kilka miesięcy za granicą i uzyskał w Rzymie doktorat z prawa cywilnego i kościelnego. Pełnił od r. 1824 (z przerwami) funkcję oficjała poznańskiego. W r. 1830 został dziekanem kapituły katedralnej poznańskiej. Rychło naraził się arcybpowi Marcinowi Duninowi i administracji pruskiej, m. in. z racji swych sympatii dla polskich inicjatyw narodowych. W r. 1833 został przeniesiony do Gniezna jako proboszcz tamtejszej kapituły.

Dn. 26 XII 1842 P. został wybrany na wikariusza generalnego kapituły i administratora archidiecezji gnieźnieńskiej, a po śmierci Dunina był najpoważniejszym, cieszącym się poparciem Fryderyka Wilhelma IV, kandydatem na stolicę arcybiskupią. Obie kapituły wybrały 21 X 1844 P-ego na arcybpa gnieźnieńskiego i poznańskiego. Prekonizacja nastąpiła 20 I 1845, a 27 IV P. został konsekrowany. Czekały go poważne zadania, zarówno w dziedzinie duszpasterskiej, jak i politycznej. Od r. 1848 Polacy domagali się od P-ego poparcia ich dążeń narodowych. Choć P. był zwolennikiem legalizmu, podkreślał jednak wobec władz pruskich swoje prawa do reprezentowania polskiego społeczeństwa. W styczniu 1846 wydał na żądanie władz akt potępiający akcję rewolucyjną. Jednakże 21 III 1848 stanął na czele deputacji do Berlina, wybranej przez Komitet Narodowy, która przedstawiła królowi żądania polskie, ograniczone do autonomii dla W. Ks. Pozn. Równocześnie w korespondencji z władzami czynił stronę niemiecką odpowiedzialną za polskie wystąpienia rewolucyjne. Zalecał duchowieństwu przeciwstawianie się Niemcom w legalnej akcji wyborczej (Promemoria w sprawie nadwyrężania praw Kościoła katolickiego w W. Ks. Poznańskim od czasów królewsko-pruskiego zaboru, P. 1848, toż po niemiecku Posen 1848, oraz pismo do proboszczów: Ku memu wielkiemu zmartwieniu…, 21 IV 1848). W lecie 1848 zawiózł do Berlina petycję z 160 000 podpisów, sprzeciwiającą się wcieleniu do Rzeszy powiatów W. Ks. Pozn. Wziął udział w walnym zebraniu Ligi Polskiej 10, 11 i 12 I 1849 w Kórniku i został obrany prezesem honorowym Ligi.

W l. 1850–60 absorbowała P-ego kwestia wyegzekwowania swobód konstytucyjnych na polu kościelnym. W duszpasterstwie udało mu się częściowo zreorganizować seminarium poznańskie, uzyskując tym sposobem dość znaczny wzrost liczby kleru. Rząd nie dopuścił jednak do utworzenia w Poznaniu liceum teologicznego, ponieważ P. chciał mu nadać wyłącznie polski charakter. Mimo pewnego ożywienia życia religijnego w archidiecezji miał P. początkowo w Rzymie opinię biskupa mało gorliwego. Faktem jest, że nie zabiegał dość energicznie o reaktywowanie zakonów po r. 1850 i z pewną rezerwą odnosił się do misji parafialnych organizowanych głównie przez jezuitów od r. 1848. Niemniej (jak to po jego śmierci donosiły nekrologi) popierał klasztory oo. reformatów i jezuitów, a w Poznaniu osadził dwa żeńskie zakony urszulanek i sercanek. Wznowił też wizytacje parafialne. Pomagał Tow. Św. Wincentego a Paulo, którego był członkiem. Opiekował się Tow. Rzemieślniczym w Poznaniu. Liczne listy biskupie P-ego (z l. 1843, 1848, 1852, 1864) zostały ogłoszone drukiem. Osobiście dbał o szerzenie idei miłosierdzia i odpowiedni poziom szkolnictwa katolickiego, przypominając o konieczności zachowania jego polskiego oblicza. Okazał też dużą nieustępliwość w negocjacjach na temat obsadzania beneficjów patronackich, nie chcąc dopuścić do przerostu prerogatyw rządowych na tym polu. Starał się P. egzekwować przysługujące Kościołowi na mocy konstytucji z r. 1850 uprawnienia. Ponadto odnowił katedrę poznańską, zamówił dla niej posągi św. Piotra i Pawła, zakupił świeczniki. Należał także do inicjatorów i częściowo realizatorów Złotej Kaplicy w katedrze. Uratował rozpadający się kościół Najśw. Panny Marii, odrestaurował kościół farny (pojezuicki) i kościół Bożego Ciała. W r. 1854 P. wyjechał do Rzymu w celu wzięcia udziału w ustanowieniu dogmatu Niepokalanego Poczęcia Najśw. Marii Panny, a w r. 1862 brał udział w kanonizacji męczenników japońskich. W r. 1855 pojechał do Ostrzyhomia na Węgry na konsekrację nowo wybudowanej tam katedry. W czasie klęski nieurodzaju w r. 1855 udostępnił dla publiczności pokoje pałacu arcybiskupiego i sumę zebraną z biletów wręczył komitetowi ratunkowemu. Brał w r. 1860 aktywny udział w uroczystych obchodach tysiąclecia chrześcijaństwa wśród Słowian. Popierał rozpowszechnianie prasy katolickiej (np. „Tyg. Katol.”) w swoich archidiecezjach.

W r. 1858 w okresie agitacji wyborczej P. napominał w liście pasterskim diecezjan, aby nie słuchali głosów dążących do rozbicia społeczeństwa i nakłaniających do wstępowania do różnych stronnictw, ale by wybierali na deputowanych tylko wiernych poddanych króla. Skrytykowany za taką postawę, zastrzegł sobie prawo do oceny okólnika wyborczego. W r. 1861 otwartą deklaracją P-ego, popierającą walkę Polaków o miejsca w pruskim Landtagu, była jego odezwa przedwyborcza z 6 XI, a później kilka okólników, które umożliwiłyby księżom włączenie się do walki politycznej. W Rzymie w r. 1862 P. starał się reprezentować Kościół z trzech zaborów, doznając tym razem także pozytywnego przyjęcia ze strony Piusa IX. Kilka nieporozumień między P-m a kierowniczymi kołami polskimi przypisać należy pewnej chwiejności, od której P. nie był wolny. Mimo krytyki, z jaką spotykał się zwłaszcza u liberalnej części ziemiaństwa polskiego, powszechnie uznawano jego zasługi dla utrwalenia polskości w życiu kościelnym. Np. w sierpniu 1862 odmówił prośbie Augusta Cieszkowskiego odprawienia dziękczynnego nabożeństwa z powodu nieudanych zamachów skrytobójczych w Warszawie. Rząd i administracja pruska oskarżały P-ego w Rzymie o to, że w obu archidiecezjach występują objawy rozprzężenia. W l. 1863/4 rząd starał się wprost o usunięcie P-ego z urzędu. Dopiero realna groźba obstrukcji w stosunkach Berlin–Rzym skłoniła Piusa IX do rozważania ewentualności odwołania P-ego do Rzymu, gdzie miałby otrzymać godność kardynała. Nie doszło do tego, gdyż P. zmarł 12 III 1865 w Poznaniu. Pochowany został w podziemiach katedry poznańskiej.

Estreicher w. XIX; Bibliogr. historii Pol. XIX w., I, II cz. 1, 2, 3 vol. 1, 2; Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I–II; Enc. Kośc.; Enc. Org.; Ilustr. Enc. Trzaski; W. Ilustr. Enc. Gutenberga; Wpol. Słown. Biogr.; Uruski, XV 51; Żychliński, I 245, 246; tenże, Kronika rodzin; Katalog korespondencji Działyńskich, Zamoyskich i rodzin spokrewnionych ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej XVII–XX w., Wr. 1972; – Grot Z., Działalność posłów polskich w sejmie pruskim (1848–1850), P. 1961; Karwowski, Hist. W. Ks. Pozn., II; Kieniewicz S., Społeczeństwo polskie w powstaniu poznańskim 1848 r., W. 1960; Komierowski R., Koła Polskie w Berlinie 1847–1860, P. 1910; Na stolicy prymasowskiej w Gnieźnie i w Poznaniu, P. 1982 s. 161–92 (podob., bibliogr.); Wojtkowski A., Edward Raczyński i jego dzieło, P. 1929; Zieliński Z., Kościół katolicki w Wielkim Księstwie Poznańskim w latach 1848–1865, L. 1973; – Majkowski E., Z nie wydanej korespondencji hr. Augusta Cieszkowskiego, „Kron. m. Poznania” 1939 nr 1 s. 49–57; Prusinowski A., Mowy pogrzebowe i kazania, P. 1884 s. 360–76; Ziółkowski X [ksiądz], Mowa żałobna na pogrzebie serca śp. ks. Leona Przyłuskiego…, Gniezno 1865; – „Aus dem Posener Lande” R. 4: 1909 s. 158; „Kur. Warsz.” 1865 nr 61; „Przyjaciel Ludu” 1863 nr 13; – Arch. Archidiec. w P.: AC 257, Dypl. Sn. 943, 947, LM Kiekrz; B. Jag.: rkp. 7915 IV; B. PAN w Kr.: rkp. 1828 k. 214–215, 2212 t. 1 poz. 15, 2213 t. 10 k. 9–12, 2214 t. 2 k. 1–2, 11, 14, 38–41, 2217 k. 93–98, 2408 t. 2 k. 41, 2411 k. 22–23, 2415 poz. 5, 3493 k. 13–23, 3554 k. 41–42; Deutsches Zentralarchiv w Merseburgu: Rep. 76 nr 7 vol. I k. 336–339, 343–345; Ośrodek „Arch. Bibl. Muzea Kośc.” w L.: Akta procesu informacyjnego sygn. 136, 144; – Informacje Piotra Dziembowskiego z P.

Zygmunt Zieliński